Текст книги "Hekayələr"

Anton Çexov
Hekayələr

MƏMURUN ÖLÜMÜ

Bir gün axşam ekzekutor11
  Ekzekutor – idarədə təsərrüfat işlərinə baxan xırda məmur


[Закрыть] İvan Dmitriç Çervyakov ikinci sıradakı kresloda oturub durbin ilə “Kornevil zəngləri”22
  Kornevil zəngləri – Fransız bəstəkarı Rober Plankettin operettası


[Закрыть] operasına baxır və özünü son dərəcə xoşbəxt hiss edirdi. Lakin birdən…

Hekayələrdə “lakin birdən” ifadəsinə tez-tez təsadüf olunur. Müəllifləri qınamaq olmaz: həyat gözlənilmədən baş verən hadisələrlə doludur!

Bəli, birdən onun üz-gözü qırışdı, gözləri qıyıldı, nəfəsi bir anlıq kəsildi… O, durbini gözündən uzaqlaşdırıb əyildi və… asqırdı. Asqırmaq heç kimə heç yerdə qüsur tutulmur. Kəndlilər də, polis rəisləri də, hətta məxfi müşavirlər də asqırırlar. Hamı asqırır. Çervyakov heç pərt olmadı, cib dəsmalı ilə ağız-burnunu sildi və asqırması ilə bir kimsəni narahat edib-etmədiyini bilmək üçün nəzakətli bir adam kimi ətrafına baxdı. Lakin bu zaman ona utanc gətirən bir səhnənin şahidi oldu; qabaqda, birinci sırada oturan bir qoca öz əlcəyi ilə daz başını və boynunu bərk-bərk silir və yavaşcadan deyinirdi. Çervyakov qocanı tanıdı; o, yollar idarəsində işləyən statski general Brizjalov idi.

Çervyakov düşündü: “Asqıranda tüpürcəyim üstünə sıçrayıb! Mənim rəisim olmasa da, hər halda, yaxşı olmadı. Üzr istəmək lazımdır”.

Çervyakov öskürdü və özünü qabağa verib generalın qulağına pıçıldadı:

– Bağışlayın, zati-aliləri, asqıranda üstünüzə sıçrayıb… qəfildən oldu…

– Eybi yoxdur, eybi yoxdur…

– Allah eşqinə bağışlayın. Mən bunu… bilə-bilə eləmədim!

– Eh, oturun yerinizdə, xahiş edirəm! Qoyun qulaq asaq!

Çervyakov pərt olub mənasız bir halda gülümsədi və səhnəyə tamaşa etməyə başladı. O, tamaşa edirdi, ancaq əvvəlki həzzi duymurdu. Çox narahat idi. Tənəffüsdə Brizjalova yaxınlaşdı və onunla yanaşı gedə-gedə astadan dedi:

– Zati-aliləri, mən asqıranda sizin üstünüzə sıçradı… Bağışlayın… Axı mən…

General:

– Ah, bəsdir də… Mən bunu unutmuşam, sizsə yenə də bu barədə danışırsınız, – dedi. Bunu söyləyərkən o, alt dodağını əsəbi halda tərpətdi.

Çervyakov şübhəli-şübhəli generala baxaraq düşünürdü: “Unudubdur, ancaq üzündən zəhrimar yağır, heç danışmaq da istəmir. Onu başa salmalıyam ki, mən bunu bilə-bilə eləməmişəm, bu, təbiətin qanunudur, yoxsa elə güman edər ki, mən onun üstünə tüpürmək istəmişəm. İndi belə düşünməsə də, sonra bu cür düşünə bilər!”

Çervyakov evə gəldikdən sonra öz nəzakətsizliyini arvadına danışdı.

Onun fikrincə, arvadı bu hadisəyə çox ağılsızcasına yanaşdı; o, əvvəl qorxdu, lakin Brizjalovun “başqa” rəis olduğunu bildikdən sonra sakitləşərək dedi:

– Hər halda sən get, üzr istə. Yoxsa elə güman edər ki, sən ictimaiyyət arasında özünü apara bilmirsən!

– Elə də eləmişəm! Üzr istədim, ancaq o, qəribə adamdır… Heç əməlli-başlı bir söz demədi. Danışmağa da vaxt yox idi.

Ertəsi gün Çervyakov təzə vismundirini geydi, üzünü qırxdırdı və izahat vermək üçün Btizjalovun yanına getdi… Generalın qəbul otağına girəndə orada öz işindən ötrü gələn çoxlu adam gördü. General gələnləri yenicə qəbul etməyə başlamışdı. Bir neçə nəfərdən nə üçün gəldiyini soruşduqdan sonra Çervyakova da baxdı.

– Zati-aliləri, dünən, əgər yadınızdadırsa, “Arkadi”də, – deyə ekzekutor izahat verməyə başladı, – mən asqırdım və… sizin üstünüzə sıçradı… Bağış…

– Xataya düşmədik?! Heç dəxli var?! – General o biri adama müraciət etdi. – Sizə nə lazımdır?

Çervyakov rəngi ağarmış halda fikirləşdi: “Heç danışmaq istəmir! Deməli, acığı tutub… Yox, bu məsələni belə qoymaq olmaz… Mən ona izah etməliyəm…”

General axırıncı adamla söhbəti qurtardıqdan sonra içəriyə girmək istəyirdi ki, Çervyakov onun ardınca gedərək mızıldandı:

– Zati-aliləri! Cənabınızın rahatlığını pozmağa cəsarət edirəmsə, bunu məhz peşmançılığımı bildirmək üzündən edirəm!… Özünüz bilirsiniz ki, mən bunu bilə-bilə etməmişəm!

General ağlamsınmış kimi üz-gözünü qırışdıraraq əlini yellədi:

– Cənab, siz məni ələ salırsınız?! – deyərək içəri girdi.

Çervyakov ürəyində düşündü: “Ələ salmaq nədir? Burada heç bir ələ salmaq-filan yoxdur! Özü generaldır, ancaq başa düşmür! İş ki belə oldu, mən daha bu yalançı pəhləvandan üzr istəməyəcəyəm! Qoy cəhənnəm olsun! Ona məktub yazacağam, amma yanına getməyəcəyəm! Vallah getməyəcəyəm!”

Çervyakov evə gedərkən belə düşünürdü. Amma o, generala məktub yazmadı. Uzun-uzadı fikirləşsə də, məktubu necə yazmaq haqqında heç bir qərara gələ bilmədi. Ertəsi gün yenə də özü getməli oldu.

General başını qaldırıb sualedici bir nəzərlə ona baxarkən Çervyakov belə dedi:

– Zati-aliləri, mən dünən sizi narahat edərkən heç də, siz buyurduğunuz kimi, sizi ələ salmaq fikrində deyildim. Mən asqırarkən sizin üstünüzü buladığım üçün üzr istəməyə gəlmişdim, sizi ələ salmaq mənim heç ağlıma da gəlməzdi. Mən sizi ələ salmağa heç cəsarət edərəmmi? Biz başqalarını ələ salırıqsa, belə çıxır ki, böyüklərə heç hörmətimiz yoxdur…

General qəzəbindən göyərərək titrəyirdi. O, birdən:

– Rədd ol buradan! – deyə çığırdı.

Dəhşətdən yerində donub qalmış Çervyakov pıçıltı ilə soruşdu:

– Nə?

General ayağını yerə vuraraq təkrar etdi:

– Rədd ol buradan!

Çervyakovun, elə bil, ürəyi qopdu. O, heç bir şey görmədi. Heç bir şey eşitmədi, yavaş-yavaş qapıya tərəf getdi və küçəyə çıxıb səndələyə-səndələyə yeridi… Evə necə gəldiyini özü də hiss etmədi. Vismundirini çıxarmadan divanda uzandı və… öldü.

Tərcümə edəni: Qılman Musayev

ZARAFAT

Aydın bir qış günortası… İliyə işləyən sərt şaxtadan qoluma girmiş Nadenkanın gicgahlarındakı qıvrım tellər və üst dodağı üzərindəki zərif tüklər gümüşü qırovla örtülür. Biz uca bir dağın başında dayanmışıq. Durduğumuz yerdən dağın ətəyinə qədər günəşi güzgü kimi əks etdirən hamar eniş uzanır. Qıpqırmızı kətan örtüklü balaca xizək də yanımızdadır. Mən:

– Gəlin, Nadejda Petrovna! – deyə yalvarıram. – Tək bircə dəfə! İnandırıram ki, başımızdan bir tük də əskik olmayacaq.

Nadenka isə qorxur. Kiçik qaloşlarından başlayıb buz dağının ətəyinə qədər uzanan yol ona dəhşətli, ağlasığmaz dərəcədə dərin bir uçurum kimi görünür. Aşağı baxanda, mən onu sürüşməyə çağıranda az qalır ki, Nadenkanın ürəyi düşsün, nəfəsi kəsilsin. Görəsən, uçuruma atılsa, nə olar? Yəqin ki, ya ölər, ya da dəli olar.

– Yalvarıram. Çəkinmək lazım deyil. Başa düşün ki, bu, qorxaqlıqdır, ağciyərlikdir.

Nadenka, nəhayət, yola gəlir, mən onun üz-gözündən görürəm ki, bu razılığın özündə ölüm qorxusu var. Rəngi qaçmış, tir-tir əsən qızı xizəyə oturdub qucaqlayıram və biz birlikdə uçuruma atılırıq.

Xizək güllə kimi uçur. Külək adamın üzünə çırpılır, vıyıldayır, hikkəsindən sanki bizi bərk çimdikləyir, elə bil, başımızı bədənimizdən qoparmaq istəyir. Külək elə möhkəm əsir ki, nəfəs almaq olmur. Sanki, iblis bizi caynağına alıb nəriltiylə cəhənnəmə sürükləyir. Yan-yörəmizdəki əşyalar uzun, sürətlə qaçan bir zolağa bənzəyir… Bax elə bircə an da keçəcək və sanki biz məhv olacağıq!

– Mən sizi sevirəm, Nadya! – astadan deyirəm.

Sürət getdikcə azalır, küləyin hayqırtısı və xizəyin səsi artıq o qədər də vahiməli deyil, nəfəs almaq asanlaşır və axır ki, biz dağın ətəyinə çatırıq.

Nadenka yarımcan haldadır. Rəngi qaçıb, zorla nəfəs alır… Mən onun qalxmasına kömək edirəm.

– Qurtardı! Bir də heç vaxt sürüşmərəm, – deyə o, geniş açılmış, qorxu dolu gözlərini mənə dikir. – Qətiyyən! Az qala, ölmüşdüm!

Bir azdan o özünə gəlir və sual dolu nəzərlərlə gözlərimə baxır: o dörd sözü mənmi demişəm, yoxsa küləyin vıyıltısımı? Mənsə onun yanında durub siqaret çəkirəm, diqqətlə əlcəklərimə baxıram.

O mənim qoluma girir və biz dağın ətrafında bir xeyli gəzişirik. Sirr, deyəsən, ona rahatlıq vermir: o dörd söz deyilmişdi, ya yox? Bu, heysiyyət, şərəf, həyat, xoşbəxtlik məsələsidir, çox vacib, hətta dünyada ən vacib məsələdir. Nadenka səbirsiz, kədərli, nüfuzedici nəzərlərlə üzümə baxır, suallara çaşqın cavab verir, mənim söz açmağımı gözləyir. Ah, bu qəşəng çöhrə necə də dəyişir, haldan-hala düşür! Aydınca görünür ki, Nadenka özüylə mübarizə aparır, nə isə demək, nə isə soruşmaq istəyir, lakin söz tapmır, utanır, qorxur, sevinc ona mane olur…

– Bilirsiniz, nə var? – deyə o mənə baxmadan dillənir.

– Nə var? – soruşuram.

– Gəlin bir də… sürüşək.

Biz pillələrlə çıxırıq. Mən yenə də rəngi qaçmış, tir-tir əsən Nadenkanı xizəyə oturduram, yenə də biz dəhşətli uçuruma atılırıq, yenə də külək hayqırır, xizəyin xışıltısı eşidilir, yenə də enişin ən sürətli və küylü yerində mən pıçıldayıram:

– Mən sizi sevirəm, Nadenka!

Xizək dayananda Nadenka dönüb indicə endiyimiz dağa nəzər salır, sonra diqqətlə mənim üzümə baxır, laqeyd, ehtirassız səsimə qulaq asır və onun bütün varlığı, hətta əlcəyi və papağı belə böyük bir çaşqınlıq ifadə edir. Üz-gözündən sual yağır: “Bu nə işdir? O dörd sözü kim deyirdi? Sən, yoxsa, qulağım səsə düşüb?…”

Bu sirr onu narahat edir, özündən çıxardır. Yazıq qızcığaz suallara cavab vermir, qaşlarını düyünləyir, gözləri dolur. Mən:

– Bəlkə, evə gedək? – deyə soruşuram.

Nadenka:

– Mənimsə… mənim sürüşmək xoşuma gəlir, – deyir və qızarır. – Bəlkə, bir də sürüşək.

Sürüşmək onun “xoşuna gəlir”, bununla belə, xizəyə oturarkən yenə onun rəngi qaçır, nəfəsi qorxudan tutulur, tir-tir əsir.

Biz üçüncü dəfə sürüşürük və mən görürəm ki, o, diqqətlə mənim üzümə baxır, gözlərini dodaqlarımdan çəkmir. Lakin mən dəsmalı ağzıma tuturam, öskürürəm və dağın ortasına çatanda tələsik pıçıldayıram:

– Mən sizi sevirəm, Nadya!

Sirr yenə sirliyində qalır, Nadenka susur, nə haqdasa fikirləşir. Mən onu evə ötürürəm, o, asta-asta getməyə çalışır, addımlarını yavaşıdır, gözləyir, gözləyir ki, mən o dörd sözü deyəcəyəm, ya yox. Mən onun qəlbən iztirab çəkdiyini, “O sözləri külək deyə bilməzdi. Heç istəmirəm də ki, onları külək demiş olsun”, – deməkdən özünü zorla saxladığını görürəm.

Ertəsi gün Nadyadan məktub alıram: “Bu gün xizəklə sürüşməyə getsəniz, məni də aparın. N.” Həmin gündən başlayaraq mən hər gün Nadenka ilə sürüşməyə gedirəm və hər dəfə pıçıltı ilə o dörd sözü təkrar edirəm: “Mən sizi sevirəm, Nadya!”

Tezliklə Nadenka bu cümləyə şəraba, tiryəkə öyrəşən kimi adət edir. Bunsuz yaşaya bilmir. Dağda sürüşmək yenə ona dəhşətli görünür. Lakin indi qorxu və təhlükə hissi sevgi haqqındakı sözlərə, hələ də sirli qalan və qızın ürəyini üzən o dörd sözə xüsusi məlahət verir. Nadenka yenə də ikimizdən – məndən və küləkdən şübhələnir… Ona eşq elan edənin kim olduğunu Nadenka hələ də bilmir, deyəsən, heç bunun fərqinə varmaq da istəmir; hansı qabdan içirsən iç, təki sərxoş olasan.

Bir dəfə sürüşməyə tək getdim. Nadya da burada idi. Gözləri ilə məni arayırdı. Sonra o, ürkək addımlarla yuxarı qalxmağa başladı. Tək-tənha sürüşmək dəhşətlidir, lap dəhşətli. Nadya ağappaq ağarmışdı, tir-tir titrəyirdi, elə gedirdi ki, sanki, bu yol onu edama aparırdı, amma bununla belə o, arxaya baxmadan qətiyyətlə irəliləyirdi. Görünür, qət edibmiş ki, bir də sınaqdan keçirsin. Nağıl kimi şipşirin sözlər mən olmayanda da eşidiləcəkmi? Mən qorxudan rəngi qaçmış qızın xizəyə oturduğunu, gözlərini yumub, həyatla həmişəlik vidalaşıb, yerindən tərpəndiyini görürdüm… “J-j-jj” … xizəyin xışıltısı eşidilir. Nadenka o dörd sözü eşidirdimi, bilmirəm. Yalnız onu görürdüm ki, qız xizəkdən taqətsiz, heysiz halda qalxdı. Amma sifətindən aydın görünürdü ki, Nadenkanın özü də bir şey eşidib-eşitmədiyini bilmirdi. Sürüşən vaxt varlığını bürümüş qorxu onun eşitmək, səsləri seçmək, dərk etmək qabiliyyətini əlindən almışdı.

Budur, baharın ilk ayı – mart gəlir. Günəş daha da ilıqlaşır. Dağın buzu yavaş-yavaş qaralır, öz parlaqlığını itirir və nəhayət, əriyir. Biz daha sürüşməyə getmirik. Yazıq Nadenka daha o sözləri eşitmir, bir də axı kim deyəcəkdi o dörd sözü, artıq külək əsmir, mənsə Peterburqa getməyə hazırlaşıram – uzun müddətə, bəlkə də, həmişəlik.

Bir dəfə, yola düşməyimə iki gün qalmış, axşamüstü bağçada oturmuşdum. Nadenkanın yaşadığı qonşu həyətlə bu bağça arasında hündür hasar vardı… Hava hələ soyuq idi, qar da ki əriməmişdi, ağaclar qış yuxusunda idi, amma baharın ətri aydın duyulurdu, zağcalar da axşamüstü səs-səsə vermişdilər. Mən hasara yaxınlaşıb yarıqdan baxdım. Gördüm ki, Nadenka eyvanda kədərli, intizarlı baxışlarını göyə dikmiş halda dayanıb. Bahar küləyi onun solğun, qəmli çöhrəsini oxşayırdı. Bu külək, bəlkə də, ona buz dağındakı güclü küləyi, o dörd sözü xatırladırdı və onun sifətini sonsuz kədər bürümüşdü, yanağından yaş axırdı. Yazıq qızcığaz əllərini irəli uzatmışdı, sanki küləkdən o sözləri bir dəfə də deməyi xahiş edirdi. Mən küləyin bir azca bərkiməsini gözləyib pıçıltı ilə dedim:

– Mən sizi sevirəm, Nadya!

İlahi, Nadenka necə də dəyişdi! O qışqırdı, güldü, əllərini küləyə sarı uzatdı, o an elə şən, xoşbəxt, elə gözəl göründü ki…

Mən isə yola hazırlaşmaq üçün evə yollandım.

Bu hadisə lap çoxdan olub. İndi Nadenka ərdədir; özümü gedib, yoxsa veriblərmi – bunun əhəmiyyəti yoxdur – artıq onun üç uşağı var. Lakin bizim nə vaxtsa birlikdə sürüşməyə getməyimiz, küləyin ona: “Mən sizi sevirəm, Nadenka!” – kəlmələrini pıçıldaması yəqin ki, unudulmayıb. Bəlkə də, bu onun üçün həyatının ən xoşbəxt, ən zərif, ən gözəl xatirəsidir.

Mən isə artıq yaşa dolmuşam, amma indinin özündə də heç cür başa düşə bilmirəm ki, o sözləri nə üçün deyirdim, niyə belə zarafat edirdim?!

Tərcümə edəni: Dilrüba Rzayeva

ROTŞİLDİN SKRİPKASI

Qəsəbə balaca, kənddən də pis idi. Burada, demək olar ki, ancaq qocalar yaşayırdılar. Onlar da elə gec ölürdülər ki, adamın buna acığı tuturdu. Həbsxanada və xəstəxanada tabut çox az tələb olunurdu. Xülasə, işlər xarab idi. Əgər Yakov İvanov quberniya şəhərində tabutqayıran olsaydı, yəqin ki, onun öz evi olardı və ona Yakov Matveiç deyərdilər. Qəsəbədə isə ona eləcə Yakov deyirdilər. Küçə təxəllüsü də, nədənsə, Bronza idi. O, kiçik, köhnə bir daxmada, adi kəndli kimi, yoxsul bir həyat yaşayırdı. Daxma təkcə bir otaqdan ibarət idi. Otaqda da o özü, arvadı Marfa, soba, ikiadamlıq çarpayı, tabut, dəzgah və bütün avadanlıq yerləşmişdi.

Yakov yaxşı və möhkəm tabut düzəldirdi. O, kəndlilər və meşşanlar üçün tabutları öz boyuna görə hazırlayırdı və heç də yanılmırdı, çünki yetmiş yaşı olsa da, heç yerdə, hətta həbsxanada da ondan hündür və cüssəli adam yox idi. Kübarlara və qadınlara tabutu ölçüb düzəldərdi, ölçüsü də dəmir arşın idi. Uşaq tabutlarının sifarişini çox könülsüz qəbul edər, onları ölçüsüz və nifrətlə düzəldərdi, hər dəfə də bunun üçün pul aldıqda deyirdi:

– Açıq deyirəm, boş şeylərlə məşğul olmağı xoşlamıram.

Sənətindən başqa, skripka çalmaqdan da az-maz qazancı olurdu. Qəsəbənin toylarında, adətən, yəhudi orkestri çalırdı. Orkestri gəlirin yarıdan çoxunu özünə götürən qalayçı Moisey İliç Şaxkes idarə edirdi. Yakov skripkada xüsusilə rus mahnılarını çox yaxşı çaldığı üçün Şaxkes onu hərdənbir, qonaqların bəxşişini hesaba almadan, günü əlli qəpiyə orkestrdə çalmağa dəvət edirdi. Bronza orkestrdə oturub çaldıqda hər şeydən əvvəl sifəti tərləyir və pörtürdü. İsti idi, sarımsaq iyindən nəfəs tutulurdu, skripka vızıldayır, sağ qulağının dibində kontrabas xırıldayır, sol qulağında isə fleyta inildəyirdi. Fleytanı məşhur milyonçu Rotşildin familiyasını daşıyan, sifətinin qırmızı və göy damarları çıxmış, arıq, kürən bir yəhudi çalırdı. Bu məlun yəhudi hətta ən şən havaları belə çox yanıqlı çalmağa çalışırdı. Yakov heç bir səbəb olmadan yavaş-yavaş yəhudilərə, xüsusilə Rotşildə nifrət və kin bəsləməyə başladı. Hər şeyi söz eləyir, Rotşildi pis-pis söyürdü. Hətta bir dəfə onu döymək də istəmişdi… Rotşild də incimiş, qəzəblə ona baxaraq demişdi:

– Əgər istedadınıza hörmət etməsəydim, sizi çoxdan bu pəncərədən bayıra atmışdım.

Sonra da ağlamışdı. Buna görə Bronzanı orkestrə gec-gec, lap çarəsiz qalanda, yəhudilərdən biri çatmayanda çağırırdılar.

Yakovun ovqatı həmişə təlx idi, çünki həmişə zərərləri haqqında düşünürdü. Məsələn, bazar və bayram günlərində işləmək günahdır, bazar ertəsi – ağır gündür; beləliklə, o, istər-istəməz ildə üst-üstə iki yüz gün heç bir iş görmürdü. Gör bu nə boyda zərərdir! Əgər şəhərdə biri musiqisiz toy edərdisə, ya da Şaxkes Yakovu çağırmazdısa, bu da bir zərər! Polis nəzarətçisi iki il idi ki, xəstə idi və getdikcə zəifləyirdi. Yakov onun ölümünü səbirsizliklə gözləyirdi. Lakin nəzarətçi müalicə üçün quberniya şəhərinə getdi, işə bax ki, elə orada da öldü. Buyurun, bu da bir zərər, özü də azından on manat! Çünki onun tabutunu bahalı ipək parçaya tutmaq lazım idi. Bu zərərlərin fikri xüsusilə, gecələr Yakovu çox narahat edirdi; skripkanı yatağa, öz yanına qoyur, xəyalat onu basanda simini dartır, skripka qaranlıqda səslənirdi. Bundan da o, bir yüngüllük hiss edirdi.

Keçən il mayın altısında Marfa birdən-birə xəstələndi. Qarı ağır nəfəs alır, çoxlu su içir və səndələyirdi. Buna baxmayaraq, səhər yenə sobanı özü yandırdı, hətta suya da getdi. Axşamüstü yenə yatağa düşdü. Yakov bütün günü skripka çaldı. Hava qaraldıqda hər gün zərərlərini qeyd etdiyi dəftərini götürdü, darıxdığından illik zərərə yekun vurmağa başladı. Min manatdan çox çıxdı. Bu, onu elə sarsıtdı ki, sayğacı yerə çırpıb tapdaladı. Sonra yenə qaldırdı, onu xeyli şaqqıldatdı və dərindən ah çəkdi. Sifəti qızarmış və tərdən islanmışdı. O fikirləşirdi ki, əlindən çıxmış bu pulu banka qoysaydı, ildə üstünə azı qırx manat faiz gələrdi. Demək, buradan da ona qırx manat zərər dəyirdi. Bir sözlə, hara baxsa, zərərdən başqa bir şey görmürdü.

Birdən Marfa onu çağırdı:

– Yakov! Mən ölürəm!

O, arvadına baxdı. Marfanın üzü hərarətdən çəhrayı rəng almışdı. Eyni zamanda çox aydın və fərəhli idi. Arvadının üzünü həmişə solğun və qəmli görməyə alışmış Bronza özünü itirdi. Elə bil, arvad, doğrudan da, ölürdü və sevinirdi ki, nəhayət, həmişəlik olaraq bu daxmanın, tabutların və Yakovun əlindən canını qurtarır… Gözlərini tavana zilləmişdi, dodaqları tərpənirdi, sifətində xoşbəxtlik ifadəsi vardı, elə bil ki, xilaskarı olan ölümü görür və onunla pıçıldaşırdı.

Səhər açılır, pəncərədən dan yerinin söküldüyü görünürdü. Yakov qarıya baxarkən yadına, nədənsə, bəzi şeylər düşdü: bütün ömrü boyu bir dəfə də olsun, ona mehribanlıq eləməmişdi, ona acımamışdı, bir dəfə də olsun, ona yaylıq almaq, yaxud toydan ona şirin bir şey gətirmək ağlına gəlməmişdi, əksinə, ancaq üstünə çığırmış, zərərlərinə görə onu söymüş, yumruqla üstünə cummuşdu. Doğrudur, onu heç vaxt döyməmişdi, lakin qorxutmuşdu, o da hər dəfə qorxudan yerində quruyub qalmışdı. Bəli, ona tapşırmışdı ki, çay içməsin, çünki onsuz da xərc çox idi. O da ancaq isti su içirdi. Bronza başa düşürdü ki, nə üçün indi arvadının üzü belə qəribə və fərəhlidir. Onu qorxu bürüdü.

Səhər açılandan sonra qonşusundan at arabası alıb Marfanı xəstəxanaya apardı. Orada xəstə az idi. Ona görə də çox yox, ancaq üçcə saat gözləməli oldu. Bu dəfə xəstələri həkim özü deyil, feldşer Maksim Nikolaiç qəbul edirdi. Yakov buna çox sevindi. Həkim xəstə idi. Şəhərdə hamı qoca Maksim Nikolaiç haqqında deyirdi ki, doğrudur, o içəndir, dalaşqandır, ancaq həkimdən çox bilir.

Yakov qarını qəbul otağına gətirdi.

– Salam, – dedi. – Bağışlayın, Maksim Nikolaiç, sizi boş-boş işlərlə həmişə narahat edirik. Özünüz görürsünüz ki, mənim bu övrətim, necə deyərlər, mənim rəfiqəm, belə dediyim üçün üzr istəyirəm, xəstələnmişdir…

Feldşer çal qaşlarını çatdı. Bakenbardlarını tumarlaya-tumarlaya qarını nəzərdən keçirməyə başladı; arıq, sivriburunlu, ağzı açıla qalmış qarı kətilin üstündə oturub belini bükmüşdü, o, yan tərəfdən su içmək istəyən quşa oxşayırdı.

Feldşer ağır-ağır:

– Hm… Belə… – deyərək köksünü ötürdü. – İnfluentsadır, bəlkə də, isitmədir. İndi şəhərdə yatalaq da var. Hə, neyləyək? Şükür Allaha, qarı dövranını sürüb… Neçə yaşı var?

– Yetmişinə bir il qalıb, Maksim Nikolaiç.

– Neyləyək? Dövranını sürüb…

Yakov nəzakət xatirinə gülümsədi:

– Maksim Nikolaiç, cənabınız, əlbəttə, doğru buyurur. Xoş rəftarınıza görə sizə çox minnətdarıq! Ancaq icazə verin deyim ki, nəinki insan, hətta hər bir həşərat da yaşamaq istəyir.

– Çox da ki istəyir! – Feldşer bu sözü elə tərzdə dedi ki, sanki, qarının yaşaması, ya ölməsi ondan asılı idi. – Belə, əzizim, alnına soyuq kompres qoyarsan, bu dərman tozundan da gündə iki dəfə ona verərsən. Hə, xudahafiz, bonjur33
  Bonjur – xoş gördük (fransızca)


[Закрыть].

Yakov feldşerin üzündəki ifadədən gördü ki, iş xarabdır, heç bir dərman tozu da kömək etməyəcək. İndi onun üçün aydın idi ki, Marfa tezliklə, bu gün də olmasa, sabah öləcək. O, yavaşca feldşerin dirsəyinə toxundu, göz vurdu və astadan dedi:

– Maksim Nikolaiç, ona küpə qoymaq lazımdır.

– Əzizim, vaxtım yoxdur, vaxtım yoxdur. Sən Allah, qarını da götürüb get. Xudahafiz.

Yakov yalvarmağa başladı:

– Bizə yazığınız gəlsin! Özünüz bilirsiniz ki, əgər onun, fərz eləyək, qarnı ağrısa, ya başqa bir xəstəliyi olsa, onda dərman tozu və damcı dərman kömək edər, axı ona soyuq dəyib. Soyuq dəyəndə birinci, gərək, qan alasan, Maksim Nikolaiç!

Feldşer başqa xəstəni çağırmışdı. Qəbul otağına qoca arvadla bir oğlan uşağı girdi.

Feldşer qaşqabağını tökərək dedi:

– Get, get!… Özündən hoqqa çıxarma!

– Onda, heç olmasa, zəli qoyun! Qoy həmişə sizə duaçı olsun.

Feldşer özündən çıxıb qışqırdı:

– Bir də ağzını açsan!.. Səfeh…

Yakov da hirsləndi, qıpqırmızı qızardı. Ancaq bir söz demədi, Marfanın qoluna girib qəbul otağından çıxartdı. Ancaq arabaya minəndə xəstəxanaya acıqlı-acıqlı və istehza ilə baxaraq dedi:

– Sizin kimi bic-haramzadaları qoyublar ora! Dövlətli adam olsaydı, küpə qoyardın, kasıb üçün bir zəliyə də heyfin gəldi. Əclaflar!

Evə çatdıqda Marfa daxmaya girib sobaya söykəndi və on dəqiqə beləcə durdu. Ona elə gəlirdi ki, əgər uzansa, Yakov zərərləri haqqında danışmağa başlayacaq və onu həmişə uzandığı üçün, işləmək istəmədiyi üçün danlayacaqdı. Yakov isə qüssəli halda ona baxır və düşünürdü ki, sabah İoanna Boqoslov, bir gün sonra isə Nikolay Çudotvorets bayramıdır, sonra bazar günüdür, daha sonra da bazar ertəsidir ki, bu da ağır gündür. Dörd gün iş olmayacaq. Marfa da, yəqin ki, bu günlərin birində öləcək. O, öz dəmir arşınını götürüb qarıya yaxınlaşdı və onun boyunu ölçdü. Sonra Marfa uzandı. Yakov da xaç vurub tabut düzəltməyə başladı.

İşini qurtardıqdan sonra gözlüyünü taxdı və dəftərinə bu sözləri yazdı:

“Marfa İvanovna üçün tabut – 2 m. 40 q.”

Bunu yazıb dərindən ah çəkdi. Qarı gözləri yumulu halda, sakitcə uzanmışdı. Lakin hava qaralanda o, birdən qocanı çağırdı:

– Yadındadırmı, Yakov, – deyə fərəhlə ona baxaraq soruşdu, – yadındadırmı, əlli il bundan qabaq Allah bizə sarışın saçlı bir övlad vermişdi. Biz onda səninlə çayın qırağında oturub mahnı oxuyardıq… söyüdün altında… – Sonra o, acı-acı gülümsəyərək əlavə etdi, – qızcığaz öldü.

Yakov bütün yaddaşını topladı, lakin nə uşağı, nə də söyüdü yadına sala bildi.

– Bu, sənin gözünə görünür, – dedi.

Keşiş gəldi, dua oxudu. Sonra Marfa sayıqlamağa başladı və səhərə yaxın öldü.

Qonşuluqda yaşayan qarılar onu yudular, geyindirib tabuta qoydular. Keşişə artıq pul verməmək üçün Yakov özü dua oxudu. Qəbir üçün ondan bir qəpik də almadılar, çünki qəbiristan keşikçisi onun xaç atalığı idi. Dörd nəfər kəndli tabutu pulla deyil, Yakova hörmət etdikləri üçün qəbiristana apardı. Tabutun dalınca qoca arvadlar, dilənçilər və iki nəfər qələndər gedirdi. Qabaqlarına çıxan adamlar xaç vururdular… Yakov da çox razı idi ki, hər şey öz qaydası ilə, şərəflə, həm ucuz, həm də heç kəs incimədən başa çatdı. O, son dəfə Marfa ilə vidalaşarkən əlini tabuta vurub fikirləşdi ki, yaxşı düzəldib.

Lakin qəbiristandan qayıtdıqdan sonra bərk qüssələndi. O, özünü pis hiss edirdi: boğazı yanır, ağır-ağır nəfəs alırdı, ayaqları süstləşmişdi, su içmək istəyirdi. Başına da cürbəcür fikirlər gəldi. Yenə də yadına düşdü ki, bütün ömrü boyu bir dəfə də olsun Marfaya acımamışdı, ona mehribanlıq etməmişdi. Bir daxmada yaşadıqları əlli iki il çox uzun sürmüşdü. Ancaq necə olmuşdusa, bu müddət ərzində o, bircə dəfə də Marfa haqqında düşünməmişdi, ona fikir verməmişdi, sanki, o, adam deyil, bir pişik, ya da it idi. Lakin Marfa hər gün sobanı yandırırdı, xörək bişirirdi, çörək bişirirdi, suya gedirdi, odun yarırdı, onunla bir çarpayıda yatırdı, toylardan sərxoş qayıtdıqda həmişə onun skripkasını hörmətlə divardan asırdı, özünü də yatağa uzandırırdı. Bunları da dinməzcə, qorxa-qorxa və qayğıkeşliklə edirdi.

Yakov bu fikirlərlə məşğul ikən Rotşild gülümsəyə-gülümsəyə və baş əyə-əyə ona tərəf gəlirdi.

– Mən sizi axtarıram, əmican, – dedi. – Moisey İliç sizə salam göndərdi və tapşırdı ki, bu saat onun yanına gələsiniz.

Lakin Yakovu məşğul edən bu deyildi. O, ağlamaq istəyirdi. “Əl çək!” – deyərək yoluna davam etdi. Rotşild yenə qabağa qaçaraq həyəcanla dedi:

– Heç belə şey olarmı? Moisey İliç inciyər! O tapşırdı ki, bu saat gələsiniz.

Yəhudinin tövşüməsi, tez-tez göz qırpması və sifətində çilin çox olması Yakova iyrənc görünürdü. Onun qara yamaqlı yaşıl pencəyinə də, zəif və sısqa bədəninə də baxmaq iyrənc idi.

Yakov çığırdı:

– Nə istəyirsən, zibil? Əl çək!

Yəhudi də qəzəblənib çığırdı:

– Xahiş edirəm, səsini ucaltma, yoxsa səni götürüb hasardan aşıraram!

Yakov çığırdı və yumruqlarını sıxaraq onun üstünə cumdu.

– Rədd ol gözümdən! İtil! Bu zir-zibildən göz açmaq olmur.

Qorxudan Rotşildin rəngi ağappaq ağardı, yerə çökdü və özünü zərbədən müdafiə edirmiş kimi əllərini yuxarı qaldırdı. Sonra yerindən qalxıb gücü yetdikcə qaçmağa başladı. Qaçarkən atılıb-düşür, heyrətlə əlini əlinə vururdu və onun uzun, arıq kürəyinin titrədiyi görünürdü. Küçədəki uşaqlar onun bu halına çox sevindilər, onun dalınca düşüb: “Cuhud! Cuhud!” – deyə çığırmağa başladılar. İtlər də hürüşə-hürüşə onun ardınca tökülmüşdü. Kim isə bərkdən qəhqəhə ilə güldü, sonra fit verdi, itlər də daha bərkdən hürüşdü… Sonra, yəqin ki, Rotşildi it tutdu, çünki o, bərk çığırdı.

Yakov örüşdə gəzirdi, sonra o, şəhərin kənarı ilə baş alıb getdi, uşaqlar da onun dalınca çığıra-çığıra deyirdilər “Bronza gəlir! Bronza gəlir!” O gəlib çaya çatdı. Burada cüllütlər civilti ilə uçuşur, ördəklər qaqqıldaşırdı. Günəş adamı yandırırdı, suyun üzü elə parıldayırdı ki, adamın gözünü qamaşdırırdı. Yakov çay qırağındakı cığırla getdi və bu zaman çay hamamından dolubədənli, qırmızıyanaqlı bir qadının çıxdığını görüb öz-özünə dedi: “Bir ona bax, su samuruna oxşayır!” Hamamın yaxınlığında uşaqlar tilovun ucuna ət bağlayıb xərçəng tuturdular. Onu görən kimi: “Bronza!” – deyə çığırmağa başladılar. Bu da böyük koğuşlu qoca söyüd ağacı! Onun başında qarğa yuvaları vardı… Birdən Yakovun təsəvvüründə sarışın saçlı körpə uşaq və Marfanın dediyi söyüd ağacı canlandı. Bəli, bu, həmin yaşıl, sakit, kədərli söyüd ağacı idi… Zavallı necə qocalmışdı!

O, söyüd ağacının altında oturdu və keçmişi xatırlamağa başladı. Çayın o biri tərəfində, indi çaybasar çəməni olan yerdə o zaman böyük ağcaqayın meşəsi, üfüqdə görünən o boz dağda isə köhnə şam meşəsi vardı. Çayda gəmilər üzərdi. İndi hər yer dümdüzdür, çayın o biri tayında qız kimi cavan və boy-buxunlu təkcə bir qayınağacı görünür. Çayda isə ancaq ördək və qaz üzür, heç kəs deyə bilməz ki, vaxtilə burada gəmilər üzərdi. Elə bil, əvvəlkinə nisbətən qazların da sayı azalmışdı. Yakov gözlərini yumdu və onun xəyalından bir-birinin ardınca uçuşan böyük ağ qaz dəstələri gəlib keçdi…

O, bir şeyə təəccüb edirdi. Necə olmuşdu ki, keçib gedən bu qırx ildə, əlli ildə bir dəfə də olsun, çay qırağına gəlməmişdi? Gəlmişdisə də, çaya diqqət etməmişdi? Axı çay kiçik çay deyildi. Onda balıq tutmaq olardı, balıqları tacirlərə, məmurlara və stansiyada bufetçiyə satmaq, sonra da pulları banka qoymaq olardı. Qayıqda bir yerdən o biri yerə üzə bilərdi, skripka çalardı, camaat da ona pul verərdi. Bəlkə, yenə də çayda qayıq sürmək olardı, hər halda, bu, tabut düzəltməkdən yaxşıdır. Nəhayət, qaz saxlamaq, onları qışda kəsib Moskvaya göndərmək, təkcə tüklərindən ildə on manat pul yığmaq olardı. Ancaq o, bunları nəzərdən qaçırmışdı! Gör ona necə ziyanlar dəyib! Ah, necə ziyanlar dəyib! Əgər balıq tutmağı, skripka çalmağı, qayıq işlətməyi, qaz kəsməyi bir araya toplasan, gör nə böyük dövlət olardı! Lakin bunu heç yuxusunda da görmədi! Həyatı çox səmərəsiz, ləzzətsiz, boş yerə keçmişdi. Qabaqda isə heç bir şey görünmürdü. Geriyə baxanda da zərərdən başqa bir şey yox idi, elə zərərlər ki, yada düşəndə adamı dəhşətə salır! Nə üçün adam itkisiz və zərərsiz yaşaya bilmir? Nə üçün cavan ağcaqayın və şam ağaclarını qırıblar? Nə üçün örüş boş-boşuna qalıb? Nə üçün insanlar həmişə ancaq lazım olmayan şeyləri edirlər? Nə üçün Yakov bütün həyatı boyu savaşmış, dalaşmış, yumruqlarını sıxıb başqalarına hücum eləmiş, arvadını təhqir etmişdi? Hansı səbəbə görə bir az bundan qabaq yəhudini qorxudub təhqir etmişdi? Nə üçün insanlar, ümumiyyətlə, bir-birinin yaşamasına mane olurlar? Axı bunun nəticəsində böyük zərərlər olur! Dəhşətli zərərlər olur! Əgər nifrət və ədavət olmasaydı, insanlar bir-birindən böyük mənfəət görərdilər.

Çağa, söyüd ağacı, balıq, kəsilmiş qazlar, yan tərəfdən su içmək istəyən quşa oxşayan Marfa, Rotşildin solğun, zavallı sifəti axşam da, gecə də onun gözləri önündən çəkilmədi. Heyvan sifətinə bənzəyən başqa sifətlər də hər tərəfdən onun üzərinə hücum edir, mızıldaya-mızıldaya onun zərərlərindən danışırdılar. O, yerində qurdalanırdı, o yan-bu yana çevrilirdi, skripka çalmaq üçün beş dəfə yatağından qalxmışdı.

Səhər güclə yerindən qalxdı. Xəstəxanaya getdi. Həmin Maksim Nikolaiç ona dedi ki, başına soyuq kompres qoysun, dərman tozu da verdi. Yakov feldşerin üzündəki ifadədən və danışığından başa düşdü ki, iş xarabdır və daha heç bir dərman tozu ona kömək edə bilməz. Sonra evə gedərkən düşündü ki, ölümdən ancaq bir xeyir olacaqdır: bu da ondan ibarətdir ki, daha yemək, içmək, vergi vermək, insanları təhqir etmək lazım gəlməyəcəkdi. Belə ki, insan qəbirdə bir il deyil, yüz illərlə, min illərlə yatıb qalır, bundan gələn xeyri hesablasan böyük bir məbləğ olar. Yaşamaqdan insana zərər, ölməkdənsə mənfəət gəlir. Belə bir fikir əlbəttə, doğrudur, lakin hər halda, acı və ağırdır. Nə üçün dünyada elə bir qayda var ki, insana ancaq bir dəfə verilən həyat səmərəsiz keçir?

Ölməyinə heyfislənmirdi, lakin evdə skripkasını görən kimi ürəyi sıxıldı və öləcəyinə təəssüfləndi. Skripkanı özü ilə qəbrə apara bilməyəcəkdi: o, yetim qalacaqdı, çayın və şam ağacı meşələrinin başına gələnlər onun da başına gələcəkdi. Bu dünyada olan hər şey məhv olurmuş və məhv olacaqdır. Yakov daxmadan çıxıb astanada oturdu, skripkanı sinəsinə basdı. Əldən getmiş, zərərlə dolu həyatını düşünərək, heç özü də bilmədən bir hava çaldı. Lakin bu hava çox təsirli və yanıqlı çıxdı. Yakovun yanaqlarından yaş axırdı. Düşündükcə skripkası daha kədərlə inildəyirdi.

Həyət qapısının cəftəsi bir-iki dəfə səsləndi. Rotşild qapıda göründü. Həyətin yarısına kimi cəsarətlə gəldi. Lakin Yakovu görən kimi dayandı, büzüşdü və yəqin, qorxudan əlləri ilə elə işarələr etdi ki, sanki, barmaqları ilə saatın neçə olduğunu göstərmək istəyirdi.