Текст книги "Үһүйээннэр, номохтор"

ОҔО МЭҤЭТЭ

Оҕо Мэҥэтэ – алаас. Былыр ол алааска куһаҕан оҕо төрөөбүтэ үһү. Ол оҕону араҥастаабыттар. Тиити чуукка курдук быспыттар уонна ортотунан хайа охсубуттар. Ол хайытан баран, икки өттүн оҥхойдуу хаспыттар. Ол иһигэр ол оҕону уган бараннар, сигэнэн икки баһын кэлгийэн кэбиспиттэр. Уонна ачаахтаах тиити, үөһээ өттүн лэппэйэн быһан бараннар, ол ачааҕар кыбытан кэбиспиттэр.

Ол билигин да турар. Ону Суорун Омоллоонноох көрбүттэрэ. Аһан. Хаартыска бөҕөҕө устубуттара. Кээмэйдээбиттэрэ эҥиннээбиттэрэ. Ол иһин ити сири Оҕо Мэҥэтэ диэн ааттаабыттара үһү.

ӨЛӨҤТҮ

Өлөҥтү – алаас. Былыр ааттаабат этилэр. Эбэ диэн ааттыыллар.

Бүлүүттэн сүктэн киирэн иһэр дьахтар ол Өлөҥтү диэн сири сураһа испит. Дьэ ону: «Дьэ, бу Өлөҥтү Эбэҕэ кэллибит», – диэн эппит сирдээн иһэр киһи. Ону ол дьахтар эппит: «Дьэ, аатырпыттара-сураҕырпыттара да, мин сонум аҥаар эҥээрин эрэ саҕа сир эбит», – диэбит. Уонна, оттотугар киирэн иһэн, онно налыйбытынан барбыт. Өлбүт. Хаҥас халдьаайытынан айаннаан иһэн.

Онно, ол сиргэ, көмпүттэр. Аны сототун уҥуоҕа буоллаҕына киһини өттүгүн баһынан үһү. Ону сөҕөллөр этэ.

Иннокентий Николаевич Иванов-Аччыгый Уол (1915). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. суруйбутум.

Николай Николаевич Потапов-Тоотус (1906). Нам, Арбын нэһилиэгэ. Бадам аҕатын ууһа. 1984 с. кэпсэппитим.

САМЫАКТААХ

Самыактаах – өтөх, мэччирэҥ. Былыр абааһыны хаайбыт көҥдөйдөөх, кумалааннаах тиит баар эбит. Ол кумалааҥҥа ойуун абааһыны хаайбыта эбитэ үһү. Онтун маһынан бүөлээбит. Ону самыак диэн ааттаабыттар.

Ону сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар биир бассабыык аһан көрбүтэ, биир сарыы саппыйа баар үһү. Ол киһи дьиҥнээх аата Слепцов Николай Афанасьевич диэн. Хос аата Чукай диэн. Онтон сылтаан, бу киһи иирбит, иирэр бараахха киирэн өлбүтэ.

Прокопий Дмитриевич Соловьев-Тарыыһа Оҕонньор. Нам, Таастаах нэһилиэгэ. Чөрөкө аҕатын ууһа. 1983 с. 80 саастааҕа.

АЙААС АРАҤАҺА

Алаас Эбэтэ – ити Хотун сытар сирэ. Арҕаа сыырыгар былыр ити Алыһардаах удаҕан бииргэ төрөөбүт аҕаһа, эдьиийэ да дэнэр, араҥастаммыт. Аата Айаас диэн эбит. Онно биир бэс турбут. Онно араҥастаммыт. Бэйэтэ этэ ууллан, саккыраан тохтор буоллаҕа. Кыыл, сүөһү, көтөр, ону сытырҕалаабыт өттө, өлөн испитэ.

Онтон, дьэ, бүтүн нэһилиэгинэн, улууһунан туруорсан, куоракка аккыырайга үҥсэллэр. Хайдах гынабыт, алдьархай буолла диэн.

Ити үҥсүөхтэрин иннинэ Куорунайтан, Торуой Атамайтан, ойуун киһи куоракка киирэн иһэн, хоммут. Онно укураат ити сүллүүкүн бириэмэтэ эбит. Онно, дьэ, били, ол ыалтан истэн баран, бу киһи онно, ол бэс төрдүгэр, соҕотоҕун истэ барбыт. Уонна онно өлөн хаалбыт.

Дьэ, ол онтон ити үҥсүү салҕанан, аккыырай биир аҕабыыты, биир лөчүөгү дьаамынан ыытар. Куорат күлүгээнэ Саллаҥа диэн киһи баар эбит. Хаайыыга сытар киһини биэрэн ыыппыттар. Ол киһинэн уматтарарга.

Ол тахсаннар, аҕабыыт ыллыыр, лөчүөк мэлииппэ ааҕар.

Наадал бөҕөнү ыһаараллар. Дьэ уонна ол дьон көрөн турдахтарына, Саллаҥа бэһи кэрдэн, охторон уматтараллар. Хоруоптары. Умата туран тыл этэр: «Дьэ, Эбэ Хатыным! Миигин буруйдаама. Муус харахтаахтар муһайдылар, таас харахтаахтар таһыйдылар. Дьэ, онон уматан эрэбин. Иэстэһэрдээх буоллаххына, кинилэртэн иэстэс», – диэн.

Умаппытын кэннэ кини хаайыыттан босхолонор, көҥүл барар. Аҕабыттаах лөчүөк дьаамсыктарынан төннөллөр. Куорат быраанын анныгар Ыспааһынан киириигэ, Үөдэй тыата, Ыарҕалаах диэн толоон баар. Ол толоону оттолоон иһэннэр аҕабыыттаах лөчүөк иккиэн өлөн хаалаллар. Хааннара көҥү баран.

КЫНДЫРААТ ОЙУУН

Атыыһыт Баһылай диэн баай киһи олорбута. Бүөр Алаас Сайылыга диэн сайылыкка. Бииргэ төрөөбүт быраата Киргиэлэй диэн, икки хараҕынан сабыллан, ыалдьан хаалбыта. Ити, дьэ, ол Кындыраат ойууну Атыыһыт Баһылай ыҥырар: «Быраатым хараҕынан сабылынна. Ойууннаа», – диэн.

Онно ол, аан маҥнай кэлэн баран, ойуун ыйытар ыарыһахтан: «Хаһан хараҕыҥ ыарыйда?» – диэн.

Ону: «Саас ыарыйда», – диэбитэ.

Онтон ойуун, сыҥааҕырдан баран: «Эн ойуун ытык ыспыт биэтин уоран сиэбиккин», – диэбитэ. Онтон: «Оннук дьүһүннээх сылгыта бул. Онно мин ытык ыһабын. Онно эрэ үтүөрүөҥ», – диэбитэ.

Онон, дьэ, Киргиэлэй ол убайыттан көрдөһөр: «Дьэ, бу ойуун көрдүүр дьүһүннээх сылгыта булан, ытыкта ыстар», – диэн.

Онно ол Баһылай, булан аҕалан, туттаран бэлэмниир. Чакыр харахтаах, сиикэй муруннаах ¹ кугас элэмэс диэҕи эмиэ да саадьаҕай курдук дьүһүннээх биэни туппуттара.

Аны ойуун буоллаҕына: «Ойуун эмэгэтигэр туттуллар тыһаҕаста өлөрүҥ», – диир.

Ону, ол тутан аҕалбыттарын, сүүскэ оҕустарбатаҕа ойуун. Бэйэтэ, кэннинэн эргийэн кэлэн, сүнньүгэр силлээбитэ. Онно тыһаҕас төкүнүс гына түспүтэ, охтон. Ону, тиэрэ тартаран баран, иһин хайыттаран, сүллүүлээх сүрэҕин ², тыҥалары оротон ылларбыта. Уонна ол ойуун эмэгэт оҥотторбута. Арааһынай суор, куоҕас, хаххан дуу, үөдэн дуу уонна киһи. Бэйи, уонна тугу-тугу оҥоттордо этэй? Тоҕус устуука буолуохтаах. Дьэ, ол сүллүүлээх сүрэҕи, кутаа отуннарбыта уонна онно илдьэннэр саллыбыттара. Сүрэҕи, тыҥаны. Ону, дьэ, бысталаан, оҥотторбут эмэгэттэригэр уурдарбыта. Биирдиини. Итиэннэ иһин олоччу уокка уматтарбыта. Дьэ уонна, дьиэҕэ киирэн, ойууннуур олоҕор олоруута диэн уот иннигэр олоппоско олорон, алҕаабыта элбэх соҕустук уонна, дьэ, ойууннаан, кутуран, ойон туран, уҥа түннүк анныгар сыҥаһаҕа хаҥас атаҕын ууран туран: «Биэни сүөрэн аҕалыҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи таххан, биэни сүөрэн чиччигинэтэн аҕалбыттара түннүк анныгар. Уонна көнтөһүн түннүгүнэн иһирдьэ бырахпыттара. Төбөтүн. Ону ылан, хаҥас атаҕар, сыҥаһа үрдүгэр турар атаҕар, ылан баайан кэбиспитэ. Уонна хос быатын ылан баран:

«Ыытан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Уонна, дүҥүрүн охсо-охсо, былаайаҕынан хоруутаабыта, «куруу-куруу-куруу» дии-дии. Онно биэ түннүккэ, муннун аҕалан балтатан, турбута. Ону сэттэ хайаҕастаах, сэттэ кыл бааллыбыт хамыйаҕынан ороҥҥо турар арыылаах ымдаантан баһан ылан сирэйгэ ыспыта. Биэ сирэйигэр. Онно хараҕын чыпчык гынар, кулгааҕын ньылах кыннарар уонна дьукку мөхсүбэт. Дьэ уонна алҕаан, кыыран барбыта, дүҥүрүн охсон. Уонна: «Дьэ, сөп. Сөбүлэстилэр, туттулар. Таххан баайан кэбиһиҥ», – диэбитэ.

Ону, биэс киһи тахсаннар, көнтөһүттэн ылан, сорохтор ойоҕоһуттан анньыалааннар, тэмтэритэн илдьэннэр остуолбаҕа баайан кэбиспиттэрэ. Туох баар миэстэтэ олох мас курдук буолан хаалбыттар этэ. Олох хамсаабат. Атахтара, сүнньэ эмиэ. Ол туран тиритии бөҕөнү тириппит. Сиргэ саккыраабыта сир харааран хаалбыт. Сайыны быһа оҕордук сыппыта. Баайтаһын сылгы. Олох төрөөбөтөх. Онтон, дьэ, ол Киргиэлэй үтүөрбүтүнэн барбыта, сайын оттообута. Харахтанан өлбүтэ. Сааһын моҕоон өлбүтэ.

Кындыраат ойуун ытык ыһарын мин бэйэм көрбүтүм. Кындырааты, бу былаас үөскээбитин кэннэ, куолаһын бэрдэрэн, колхуоска силиэнинэн ылбыппыт. Күөрэһэ диэн сайылыкка олордоҕуна. Хатыыр тууралааһына, хатыыр мундулааһына ³ диэн элбэх буоллаҕа дии.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Сиикэй муруннаах – кыһыл дьүһүннээх муруннаах.

 ² Сүллүүлээх сүрэҕэ – сүрэҕэ үөс тардарынан холбуу сылдьар.

 ³ Хатыыр мундулааһына – хатыыр төбөтө тостор. Ону хам тутан баран, тимири сыһыары тутан тоһоҕолуур. Икки баһынан үүттээн баран. Суухайар, таптайан кэбиһэр. Биитэ биитинэн хатыыр буолан хаалар.

Егор Иванович Колмогоров. Нам улууһа, Нам дэриэбинэтэ.

АЛГЫС

Миигин 105 саастаах Дьяконов Петр Семенович-Оҕонньор Оҕо 1971 дуу, 1972 дуу сыллаахха алҕаабыта. Нам, Түбэ нэһилиэгин оҕонньоро.

 
Бүлүү бэрдин курдук хорсун,
Чурапчы хотунун курдук өйдөөх,
Бороҕон бөҕөһүн курдук күүстээх,
Ньурба эмээхсинин курдук сайаҕас,
Амма кыыһын курдук нарын,
Дыгын Тойон курдук баай олохтоох,
кэнчээрилээх буол.
 

Онтон эппитэ: «Үйэм бүтэрэ кэллэ. Аныгыскы хаарга тиийбэтим буолуо. Онон мантан аллараа уста түһэн, отууланан олороор. Эбэҕин көрөөр. Бүтэһик тыыҥҥа тиийэ».

Ол кыһыныгар өлбүт.

Онтон ыла аллараа түһэн отууламмытым. Тоҕо аллараа түһэн олороор диэбитин билбэппин. Өлүөнэ биэрэгэр ити олоробут.

Василий Васильевич Замятин-Халчаак. Нам, II Хомустаах нэһилиэгэ. Муччуку аҕатын ууһа. 1996 с. 80 саастааҕа.

ТӨБӨ УУЛААН ТАХСАР

Торуой Хомустаах икки Көмөкөн икки ардыгар улахан хайа баар. Суулла турар кумах хайа. Аата Дьоккума диэн. Кырдьаҕастар бу Дьоккума Хайа үрдүгэр көмүллэ сытар оҕонньор төбөтө өрүстэн төкүнүйэн киирэн, уулаан таҕыста диэн кэпсииллэрин истэр этим.

Ити 34–35 сыллар диэки. Оҕонньор түҥүрэ тыаһыыр эҥин дииллэр этэ. Арааһа, сибиэннээх дьоннор быһыылаах. Сымыйанан кэпсиирим айыыта бэрт буолуо. Дьон кэпсиирин истибиппин кэпсиибин.

Миитэкэ Ньукулаайабыс Кырбыһааҥкын-Байыас. Нам, Таастаах нэһилиэгэ. Бухаайы аҕатын ууһа. 1995 с. 92 саастааҕа.

ОҔО СӨҤМҮТ ИҺИГЭР

Кыыс көстүбэт. Хойутуу кэргэннэммитим. Матан хаалтым. Баайга биэрэллэр эҥин. Өр баҕайы сылдьыбытым. 21-бэр дуу, үөдэн дуу кэргэннэммитим буолуо.

Дьон холкуостаах буолтара, мин бытархайынан хаалан хаалбытым. Холкуоһум ыҥыран ылла. Мунньахха. Туох буолан ыҥырдахтарай? Мунньахха киирдим. Күө-дьаа. Элбэх киһи. Үчүгэй баҕайы.

Аҕам буоллаҕына ыыппат. «Ойох ылан баран бар», – диир. Бастакы уола буоллаҕым дии. Бииргэ улааппыт киһибин, тэҥҥэ кэриэтэ.

Мунньахха бараммын, олордум. Бииргэ үөскээбит дьонум. Бары даҕаны. Биир кыыс хаалбыт эбит. Олорор эбит. Дьон ортотугар, дьахталлар ортолоругар. Ол аттыгар баран олоруох санаам кэллэ. Дьахталлар арыллан биэрдилэр. Олордум аттыгар. Онтон ыйыттым, ыйытыахтаахпын: «Уол булунуоххун баҕараҕын дуо?» – диэтим. Кистээммин. Кулгааҕар. Онтум туран баран хаалла. Атын сиргэ баран олордо. Онтон кэллэ: «Кырдьык этэҕин дуо?» – диэтэ.

«Кырдьык буолумуна», – диэтим.

«Мин дьиэбэр аргыстаһан барыахпыт», – диэтэ.

Дьиэтэ чугас. Миэнэ – ыраах. Букаайыга олоробун.

Аргыстаһан бардыбыт. Ийэтэ эмээхсин баар. Уонна кэргэн суох.

Икки улахан кыыстаах. Кэргэн барбыттар. Миэнэ – саамай кыралара. Сылы кыайбат балыс. Миигиттэн. Аҕата Мааха Киргиэлэйэ диэн оҕонньор. Өлөөрү сытар оҕонньор. Ыалдьан. Үс сыл сыппыта. Ас барбат буолан. Онтон оҕонньорбут туран: «Ырааҕынан аймах буолуохтаах этибит. Онон сатаммата буолуо», – диэтэ.

Онон мин барыах курдук буоллум. Дьиэм – ыраах сир, тоҕус биэрэстэ. Көһү эрэ кыайбат сир.

Онтон кыыһым хаайыы бөҕө. «Ити өлөөрү сытар, өйө аччаабыт оҕонньор. Олох уруу буолбатахпыт», – диэтэ.

Эмээхсин эмиэ: «Уруу буолбатахпыт», – диэн кэбистэ.

Онтон кыыһым таҥаспын-саппын дэлби ыйаталаан кэбистэ. Сиппит-хаммыт баҕайы, миигиттэн сылы кыайбат эрэ балыс. Үлэлии сылдьар. Хас да киһи ыйыппыт, түөрт киһи дуу, үөдэн дуу. Ону аккаастаан испит. Инньэ диир этэ. Хонноҕум дии. Киһи хаайыытын ылынаммын. Хайыахпыный. Былыргы кыргыттар да сытыылар. Уонна сиппит-хаммыт баҕайы. Бөдөҥ. Бары да бөдөҥнөр.

Онтон иккиһин кэлэ сырыттым. Аргыый аҕай. Сэмээрдик. Уол оҕо санаата оонньуур буоллаҕа. Киһи ааттаах. Арахсар санаа суох. Кыыһым да арахсар санаата суох. Кэлэн хонобун даҕаны. Кэннэкинэн ыттыйан бардым. Син сырыттым.

Оҕонньор өлүөн иннинэ дьиэ туттарбыта.

Куораттан тахсыбытым. Өрөөбүтүм кэннэ, биир ыҥыыр аттаах дьахтар иһэр. Ону мин сэрэйдим. Арааһа, мин киһим иһэр быһыылаах диэтим. Тахсан олоробун. Ыт маһым ¹ үрдүгэр. Кэллэ. Кини эбит. Атын баайда. Сэргэҕэ. «Оҕонньор барда. Көмнүбүт», – дии кэлбит. «Сассыарда аргыстаһыахпыт, бииргэ барыахпыт. Хон», – диэтим.

Хоммото. «Быраатым Бааска сүүрэ сылдьар оҕо. Ийэм өлбүтэ».

Нэһилиэккэ бардым. Очуот буолла. Сымыйанан-кырдьыгынан очуоттаатым. «Холкуостаах буоларым буолуо», – диэтим.

Кэллим. Дьиэбэр. Аҕабыттан аналбын-чааспын көрдөөтүм. Кыыһым ыксатта. Кыыһым кэлбит. Аттан иҥнибэт киһи. Үлэһит кыыс этэ.

Куораттан тахсарбытыгар биирдии иһит испиири биэрэллэр этэ. Мин испэппин ол саҕана. Өйдүүбүн кыыспын. Баҕар, онно илдьиэм диэн. Аҕам аҥаарын иһэн кэбиспит. Уоран. Көрдүүр эбит. Ампаарга кистээбитим. «Оо, сыыһа гыммыппын», – диэбитэ. «Барабын, – диэтим. – Көһөбүн».

Тэлгэһэ уу бөҕө, чалбах бөҕө. Аналбын-чааспын биэрдэ – сүөһү элбэх. Буолунай буоллаҕа дии. Биир убаһалаах биэни. Бэйэм аналым, олох. Атыыры. Саастаах. Бэйэтэ атыыр соноҕостоох хаалла. Биир тиҥэһэ бургунас, биир бэйэм ынахтаахпын. Төрөөбүттэр иккиэн. Иккиэннэрин биэрдэ. Атыырым буоллаҕына сыарҕалаах, сэптээх-сэбиргэллээх. Ньирэйдэрбин тиэйдим да кэлэн кэбистим. Таҥас-сап диэн туох дуоннаах буолуой. Бүттэ.

Холкуоска ыла оҕустулар. «Кыыс буллахпына, киириэҕим», – дии сылдьар этим. Туой. Бэтиэхэлээх киһибин.

«Кэлиэҕэ. Кэллэҕинэ, ынахтарын, ньирэйдэрин баайталаан кэбиһээр. Хотоҥҥо», – диэбит ийэтигэр.

Онтон кэлбитим, ынахтарбын, ньирэйдэрбин ийэтэ баанан кэбиспит. «Атыыргын, биэҕин илдьэн холбоон кэбис», – диэбитэ. Бэйэтэ эмиэ биэлээх. Эмээхсин баай этэ. Төрдө.

Дьэ, онтон үлэлээн түһэн бардым. Кыыһым мас таһа сылдьар эбит. Эмээхсиммит баар, сүөһүбүн көрөр, дьиэбитин көрөр. Бэйэбит иккиэн, эр киһи курдук, сырыттыбыт. Оттоон-мастаан. Сыл тохору таах сырыттыбыт, оҕоломмотубут. Сылтан ордон баран, оҕолонон барда. Илистэн. Биэксэл диэн букатын суох. Оҕолорбут иккистэригэр тиийэн баран: «Тээтээ, маамаа», – диэн баран өлөллөр. Дьэ, нахаас. Киһиттэн биир оҕону ииттибитим. Үһүгэр тиийэн баран өлбүтэ. Сытыы баҕайы этэ. 11 оҕону көмөн баран, аармыйаҕа барбытым. Үһүс хомуурга. Эмээхсиним хаалла, ийэ кынным хаалла. Аҕам хаалла. Ытаан-соҥоон хааллылар. Сылтан ордон баран ийэ кынным өлбүт. Көммүттэр ону.

Онтон икки сыл сырыттым. Икки сылтан ордон иһэн, кэлбитим. Икки сыл аҥаара сылдьан баран, тохсунньу саҕана, тымныы саҕана кэлбитим. Ньачаас аҕалбыттара.

Кэлбитим эмээхсиним баар. Сүөһү суох буоллаҕа дии.

Оҕо сөҥмүт иһигэр. Төрөөбөккө сырыттаҕа дии. Кыччаан хаалбыт эбит. Биирдэ сурук ыыппыта. «Эн көрөн барбытыҥ курдук сылдьабын. Көҕүрээбэккэ сылдьабын», – диэн суруйбута. Аҕатын көрүстэҕинэ, тиллэр эбит оҕо. Ити ханна да биллибэтэх дьыала.

Онтукабыт, дьэ, ыһыы буолла. Сылгыбын тутан киирдим. 7 эрэ хоннордулар дьиэбэр. Эмээхсиним мөҕөн бөҕө, тохтуу түспэккин диэн. «Сылгыгар киир», – диэтилэр холкуоһум. Лаабыда ыраах, уон көс. Салбантан. Мааппабын таһааран кэбистим эмтиэкэҕэ, баабыска эмээхсиҥҥэ. Онтон эмээхсин ыҥыртаран ылла. Төрөттүбүт. Нэһиилэ, дьэ, ынаҕы төрөтөр курдук ыллыбыт. Иккиэн. Ааммытын хатанан кэбистибит. Онтон, оҕо туох да эттээх-сииннээх баҕайы. Улахан баҕайы. Нэһиилэ ыллыбыт. Дьахтарым өлбөтө эрэ. Ылбыппыт, баттаҕа бачча уһун (сэҥийэтин көрдөрөр – Б. С.). Үһүс сылыгар чугаһаатаҕа дии. Кыыс этэ. Күлэ-күлэ дьиэ үрдүн ааҕар, аны илиитин охсор – ытыс таһынар. Эмээхсин күлэр: «Оҥорбуккутун билбэккит дуо? Үһүс сыла буоллаҕа дии», – дии-дии.

Мааппабын аҕаллым. Оҕуһунан. Хонуга туолан. Кыыһым, син көрбүппүт-истибиппит, сытара буолуо диэн. Үөрбүтүм алдьархайын. Тоҕус хонон баран өлөн хаалла. Биэксэл: «Буорайбыт», – диэн буолла. Барыта миэнэ – иһэх.

Тылы быһаарыы:

 ¹ Ыт мас – мас эрбиир атах, хоһуол. Бүлүү оройуонун дьонун тыла. (Саха тылын диалектологическай тылдьыта. – М.: Наука, 1976. С. 316).

Семен Авксентьевич Филиппов-Халчыык (1932). Нам, II Атамай нэһилиэгэ (билигин Горнай улууһа, Атамай нэһилиэгэ). «Таахаан аҕатын ууһа. Инникитэ Ала Ууһа. Ити Ала Ууһа улахан норуот үһү, элбэх сири хабар үһү. Саамай былыргы төрүттэрэ үһү. Бу үрэх сүнньэ бүтүннүү буолуо». 1999 с. кэпсэппитим.

ХОТУ ОҔОННЬОР

Дьон кэпсиирин этэбин мин. Төбөтүн уҥуоҕуттан күөлгэ орох киирэр үһү. Сытар сириттэн. Төкүнүйэн киирэрин көрбөтөхтөр. Орохтооҕун орохтоох үһү. Ол кырдьык үһү. Араҥаһын көрдүү барбыт боломуочунайдар булбаттар үһү. Мин аҕай диэн таххан бараннар, төннөн киирэллэр уонна кэпсээбэттэр үһү.

Баһаар турбут. Улахан баһаар. Биир атыыр үөрүн сиэн кээспитэ. Уонна сылгы базатын бүтүннүү. Оҕонньор уҥуоҕар уот тиийэн истэҕинэ, эмискэ этиҥнээх ардах кэлэн, хантан да кэлбитэ биллибэт, саба түһэн кээһэр. Уоту барытын умуоран кээспит. Тоҕо түһэн кэбиспит. Күүстээх ардах түспүтэ дииллэр.

Быдьыгыс Оҕонньор Хоту Оҕонньору көтөхтөрөрүгэр ылгын чыҥыйата, биир уҥуоҕа, сүтэн хаалбыт. Араҥаһа сууллан түспүтүгэр. Булбатахтар. Онно киһи көрдөөбүттэр. Хах оҕонньор: «Мин барабын. Ыччаттарбын ыыппаппын», – диэбит уонна өлбүт онно. Толук буолан. Оннук күүстээхтик кыырбыт. Айаҕыттан үрүҥ күүгэн бырдьыгынаабыт. Оннук күүстээх эбит кыырыыта.

Хоту Оҕонньор дьиҥнээх аата Моонньоҕон диэн. Онон манна олохтоохтор моонньоҕон куһу уһуутай, моонньоҕон хаптаҕаһы хара хаптаҕас диибит.

НЬУРБА

Саргылаана Егорова. Ньурба, Сүлэ. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

СҮЛЭ

Былыыр-былыр Сүлэ диэн бухатыыр олорбут. Бу киһи туох да аһара баайдааҕа эбитэ үһү. Сылгыта-сүөһүтэ барыта муһуннаҕына, күн көстүбэт буолан хаалара үһү. Сүлэ аата-сураҕа киэҥник тарҕаммыт. Бу киһи күүһүнэн да, быһыйынан да кими даҕаны иннигэр түһэрбэтэх эбит. Сүлэ саҥата үс биэрэстэлээх сиртэн, субу кэлэн саҥарар курдук, иһиллэрэ үһү. Кини биир саамай таптыыр аттааҕа үһү.

Биирдэ Сүлэ, түптэ уматан баран, дьиэтигэр киирэн утуйан хаалбыт. Кини ол таптыыр ата уонна сүөһүлэрэ түптэҕэ кэлэн турбуттар. Ол турдахтарына, ороспуойдар кэлэннэр Сүлэ атын илдьэ барбыттар. Улахан аймалҕан буолбут. Сүлэни чаҕардара уһугуннарар кэмнэригэр ороспуойдар төһө эмэ ырааппыттар. Сүлэ тахсан: «Аппын сибилигин аҕала охсуҥ биитэр эһигини өлөртүөм!» – диэн хаһыытаабыт.

Ороспуойдар, бу кэллэҕэ диэн ыксааннар, уҥуохтара халыр-босхо барбыт. Аты быраҕан кээһэн бараннар, атахха биллэрбиттэр.

Сүлэ суон сураҕын Омоллоон диэн эмиэ аатырбыт бухатыыр истибит. Омоллоон Сүлэни күрэстэһэргэ ыҥырар. Кинилэр охсуһаллара туох да аһара ынырык үһү. Омоллоон Сүлэни кыайбыт. Омоллоон Сүлэни кыайбытын бэлиэтигэр дойдутугар Сүлэ төбөтүн үҥүүтүгэр дуу, ураҕаска дуу ууран баран төннүбүт.

Сүлэ бухатыыр олоппоһо аҕыйах сыллаахха дылы Арҕаа үрэххэ баара үһү. Билигин ол олоппоһу суох курдук кэпсииллэр. Омоллоон Сүлэ сүрэҕин, быарын, атаҕын ылан, тус-туспа сирдэргэ хааллартаабыт. Ол иһин Сүрэх, Быар, Атах диэн алаастар үөскээбиттэр.

Прокопий Прокопьев-Прокопий Чуукаар. Суруйааччы. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут үһүйээннэрэ.

ОҔО ӨЛБҮТ

Былыр бу дойдуга киһи-сүөһү саҥа олохсуйан эрдэҕинэ ити билигин Оҕо Өлбүт дэнэр сыһыы хара маһыттан ыла уулаах күөл эбитэ үһү. Биирдэ ол күөлтэн аһаан олорор ыал соҕотох оҕолоро, уу баһа киирэн баран, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Дьоно, оҕолоро үөгүлүүрүн истэн, саба сырсан кииртэр да, кыайан өрүһүйбэтэхтэр. Соҕотох оҕолорун аһыйан, сор-муҥ бөҕөнү көрбүттэр. Хас да күннээх-түүнү быһа күөлү булкуйбуттар да, булбатахтар. Үөһэ тэстэн, дагдайыа диэн эмиэ хас да күн көһүтэллэр да, туһа тахсыбат. Биирдэ өлбүт оҕо аҕата, санаата-аһыыта түмүллэн, иирбит киһи курдук, күөлүгэр киирэн, киһилии кэпсэтэн, кэп туонан барбыт: «Күҥҥэ көрбүт күндү көмүспүн туох ааттааххар угуннуҥ? Туох буруйу оҥороммут санааҥ туолбата? Оҕобутун мэҥиэһинниҥ, аны бэйэбитин ыйыһын, оҕом өлүгүн көрө иликпинэ мантан харыс халбарыйыам суоҕа! Оо, кимнээх буолан кимим, туохтаах буолан тугум ситиһиэй?! Кимим билиэ баарай, кэнэҕэс эн да дьэбэрэннэн көрөн дьэлтэйэргин, чүөмпэҥ дьуоҕара уоларын?! Оо, абам да баар эбит, хайа кыахпынан, ханнык күүспүнэн эн бэйэлээхтиин туруулаһыам буоллаҕай…» – диэн ытаабыт-соҥообут.

Онтон бэттэх ити билиҥҥи сыһыы маҥнай Оҕо Өлбүт Күөлэ диэн уолан, хонуу буолуор дылы ааттаммыта үһү.

ХАМПАХ

Билиҥҥи Хампах күөлгэ былыр Хампах диэн ааттаах балыгынан эрэ иитиллэн олорор эмээхсин олорбут. Ол эмээхсин балыктыыр эрэ күөлүнэн бу эрэ күөл эбит.

Биирдэ эмээхсин идэтинэн күөлүгэр туос тыытын миинэн тууларын көрө киирбит. Саҥардыы күөлүн ортолоон, тумулга тиийэн эрдэҕинэ, күөлүн арҕаа диэки үрэҕиттэн ала холорук туран, эмээхсини көрдө-көрбүтүнэн бу бирилээн кэлбит. Уу ньуурун күөрчэхтии ытыйан, туос тыы элээмэтин түҥнэри сөрөөн ааспыт. Эмээхсин эрэйдээх кимэ кэлэн өрүһүйүөй, ууга түһэн, өлөн хаалбыт. Эмээхсин үөгүүтүн истэн, чугас ыаллара саба сырсан киирбиттэрэ, туос тыы түҥнэстэн баран, күөл ортотугар күөрэҥнии сылдьар үһү.

Эмээхсин тыыннааҕар да кини аатынан ааттыыллара үһү, эгэ өлтүн кэннэ ааттаабат буолуохтара дуо? Күн бүгүнүгэр диэри ааттаан кэллибит. Өссө бу күөл аатынан маҥнайгы колхоз тэриллибитэ. Ону үөрэхтээх өртүлэрэ, тупсардахпыт буолан, «Комбайн» колхоз дииллэрэ. Маҥнайгы колхозтааһын саҕана хантан ылбыт комбайннара кэлээхтиэй. Оччолорго комбайн диэн бурдук быһар тэрил баарын түһээн да баттаппатылар ини.

МЫРААН

Урут Чуукаар диэн ааттанар күөл билигин Эбэ дэнэр. Дьэ, ол Эбэ хотулуу илин эҥэриттэн мыраан үрдээн, илин диэки бара турар. Ханнык да атын ааттааҕа биллибэт. Арай, үрдүттэн Мыраан эбэтэр Сирэйдээх Мыраан дииллэр. Кини туһунан араас үһүйээни кэпсииллэр. Олортон төһөтө кырдьыга-сымыйата биллибэт. Үһүйээн аата үһүйээн, кэпсииргэ тиийиллэр.

Киһи-сүөһү саҥа кэлэн олохсуйан эрдэҕинэ, Маар Күөл уонна Үс Көлүйэ диэн ааттанар күөллэргэ тоҥустар олорбуттар үһү. Биирдэ ол тоҥус омук кыргыттара 9 буолан Мырааҥҥа күүлэйдии тахсыбыттар. Оччолорго Мырааҥҥа ыттыбыт киһи улаханнык саҥарыа, күлүө-салыа суохтаах. Оттон ол 9 тоҥус кыргыттара ыттан баран, сээдьэлээн барбыттар. Ортолуу үҥкүүлээн иһэн, аллара ньимис гынан хаалтар. Кыланар саҥаларын истэннэр, дьон сүүрэн тахсыбыттара, 9 оҥхой эрэ хараара сытар үһү. Онтон бэттэх Мырааны иччилээх диэн улаханнык дьиксинэр буолтар.

Бу үһүйээн хаһааҥҥыта биллибэт. Биир кырдьаҕас оҕонньор өлөрүгэр кэпсээбит үһү. Дьэ, ол оҕонньор эдэригэр Мырааҥҥа тугу эрэ гына тахсыбыт. Ол сылдьан, сири дьөлө үктээн, аллара сурулаан иһэн, элигин элик, силистэн тутуһан ылбыт да үөһэ биирдэ баар буолбут. Куттаммыта ааһан, туох ааттаахха түстүм диэн, дьөлө үктээбит сирин сэрэнэн өҥөйөн көрбүт. Онто туох эрэ иинэ эбит. Өссө сирийэн көрбүтэ: иинин анна уулаах, ол уута сүүрүгүрэн кылыгырата сытар үһү. Оччолорго сир анна ууланарын ким этиэ баарай. Уол, сир түннүгэ буолуо диэн, мас булан үрүттээн, хатырык хастаан сабан баран, буор кутан кэбиспит уонна: «Икки атахтаах таба хаампатын, икки харахтаах таба көрбөтүн», – диэн алҕаабыт.

Кини, бу сир түннүгэ буоллаҕа, абааһы мантан тахсан дьон дууһатын илдьэрэ буолуо диэн наһаа куттаммыт. Дьоҥҥо эттэхпинэ, сэттээх-сэмэлээх буолуо диэн кимиэхэ да кэпсээбэтэх.

Иван Петров. Ньурба, Өҥөлдьө. 1964–1965 сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.