Текст книги "Үһүйээннэр, номохтор"

АҤКЫР ИККИ МОРУОТ ИККИ

Кэлин Силээҥҥэ күүстээх дьоннор үөскээн-төрөөн олорбуттар. Аҥкыр Уйбаан уонна Моруот диэн бырааттыы дьоннор олорбуттар. Ол соторутааҕыта – биһиги хос эһэбит саҕана. Моруот да, Аҥкыр да күүстэринэн сири-дойдуну кэрийбэтэх дьоннор үһү. Кистэнэн сылдьыбыттар.

Биирдэ Моруот оҕонньор уолун киһи кырбаабыт. Онно кыыһыран, кырбаабыт киһи үтүлүгүн 80-ча ынах киирэр хотонун ортоку өһүөтүн өгдөтөн, маҕана уоһугар кыбытан кэбиспит. Ону хайдах да сатаан ылбатахтара үһү.

Кыра сылдьан Аҥкырдаах Моруот, ийэлэрэ саҥа түнэ сон тикпитигэр үөрэн, тустубуттар. Туста сылдьан, сиэхтэрин турута тутуһан кэбиспиттэр. Онтон кыыһыран, саҥа түнэ соннорун хайыта тыытыспыттар.

Былыргы дьиэ хотону кытта бииргэ буолар. Ахсынньы саҕана кыһын хотоннорун биир өһүөтэ тостон, 30-ча ынахтарын баттыырыгар тиийбит. Хаба тардан ылан угар тирээбил мас көстүбэтэх. Оҕонньор санныгар сүгэн турбут. Ахсынньыга таһырдьаттан кэрдэн киллэриэхтэригэр дылы күүтэ сатаабыт. «Хайа, нохолоор, тоҕо бытааҥҥытый?!» – диэбитэ үһү.

Биирдэ Атамай аатырбыт бөҕөһө, кинилэр сурахтарын истэн, туста кэлбит. Ол бөҕөс улахан кур оҕуһу икки илин атаҕыттан өрө тутан баран, иннинэн, кэннинэн хаамтарар үһү.

Аҥкыр Уйбаан, тустаары, таҥаһын устубутугар этэ-сиинэ толорутуттан, күүстээх көрүҥүттэн Атамай бөҕөһө дьулайан, тустубатах. Аккаастанан кэбиспит. «Киһи илиитин, атаҕын өлөрүө. Чэ, бэйэҕит хайдах саныыргытынан. Баҕар, хоттордо да диэҥ. Ол эрээри тустубаппын», – диэн баран, баран хаалбыт.

Онтон бэттэх Аҥкырдаах Моруот оҕуһунан оонньуур буолбуттар. «Чэпчэки да эбит дии», – дэһэллэрэ үһү.

Биирдэ Быраабаҕа улуус мунньаҕа буолбут. Онно, сынньалаҥҥа, куба оҥкумалын уҥуоҕун тоһута сатаабыттар да, ким да тоһуппатах. Арыынан дэлби уунуохтаабыттара, киһи илиитэ таба туппат үһү. Муннукка олорор Моруот оҕонньорго илдьэн биэрэллэр: «Оҕонньоор, куба уҥуоҕун тоһутуоҥ этэ дуо?»

«Ама кус уҥуоҕун тоһуппат бүлгүркэй баар үһү дуо?»

«Хайа, аны кус уҥуоҕун тоһуппакка, саакка киирээйэҕин», – дии-дии күлбүттэр үһү.

Оҕонньор көрөн баран: «Үтүлүктэ аҕалыҥ эрэ. Тоһуннаҕына, киһи илиитин өлөрүө», – диэбит.

Оҕонньор тутан эрдэҕинэ уҥуох тосту ыстаммыт. «Хайа, тутан-тутан, кэбирэтэн кэбиспиккит дии. Ол иһин да туох аанньа буолуой? Илиим да билбэтэ», – диэбитэ үһү.

ЧУЧУҺУ ӨТӨҔӨ

Сортуол учаастагар өссө Үрэх Үөһэ диэн улахан сир баар. Луҥха үрэх быһа охсон ааһар сирэ. Оттонор ходуһата баһаан элбэх. Сортуолтан баран, сайылаан олорон оттууллар. Сүрдээх үчүгэй айылҕалаах. Ходуһата от үрэх. Уһун, барыта бэйэ-бэйэлэрин кытта силбэһэллэр. Сирэ дулҕалаах, алааһа суох. Үрдүк хайалардаах. Ол үрдүгэр тахсан, аллара көрдөххө, сүрдээх үчүгэй буолар. Күөллэр, элгээннэр, самолеттан көрөр курдук, көҕөрөн көстөллөр. Хайа анныгар хатыҥнар төбөлөрө будьуруйан көстөр. Маһа – хатыҥ чараҥ, талах. Хайа маһа бэс, тэтиҥ. Кырдала, киһи хомуйбутун курдук, ыраас, сырдык.

Былыр манна Мыһынтык Хабырылла диэн киһиттэн ыла баай дьоннор олорбуттар. Ол киһи уола Чучуһу Ньукулай өссө байбыт.

Билигин Үрэх Үөһүгэр үс өтөх баар. Чучуһу өтөҕө. Сайылык диэн. Харыйа, тиит хараҥа ойуурун быыһыгар хап-хара дьиэ боруоран турар. Дьиэҕэ сыста саһыл иитэр ампаар баар. Дьиэ иһэ былыргы ыал олорорун курдук. Онно-манна талах олоппостор иҥнэритэ түспүттэр. Оһоҕо сууллубут. Оһох иннинээҕи кырыыһаҕа сүгэ уга, хотуур, дүлүҥкэскэ кыстык бааллар. Хаҥас диэкки кыра төгүрүк остуолга ытык, хайдыбыт хамыйах, долбуурга хайдыбыт мэһэмээннэр тураллар. Хоһун иһигэр мас ороҥҥо таҥас сытар быһыылаах. Ороҥҥо сыста уулан хаалбыт. Үөһээ кырыыһаҕа эмиэ таҥас ыйаммыт быһыылаах. Илби сытыйан, ньолҕойон турар.

Хаҥас диэкки сыста тутуллубут саһыл ампаарыгар киирэбин. Хабыс-хараҥа. Кубарыччы, хайыта хаппыт ыаҕайалар, мэмэһээннэр кубарыһа сыталлар. Киһи куттаныах ынырык дьиэтэ!

Манна, ити таҥастаах хоско, Чучуһу Ньукулай саамай үчүгэй, ылгын кыыһа, кыһыҥҥыга олорон кэлэн, бэйэтин хоһугар ыйанан өлбүт. Онтон бэттэх бу дьиэҕэ ыал олорботох.

Дьиэттэн ыраах соҕус, үрдүк сиргэ икки ампаар баар. Биирэ хатааһыннаах. Хаһан эрэ, 70-ча сыл анараа өттүгэр, хатаммыт күлүүс. Дьэбин быһа сиэбит. Биирдэрэ аһаҕас, аана да суох. Булууһа сиҥнибит. Кыһыҥҥы өтөх эмиэ үрдүк сиргэ турар. Тулата оччотооҕуттан турар. Былыр туоһа хаҕыламмыт кырдьаҕас хатыҥнар, ону бэтэрээ өттүнэн эдэр хахыйахтар, өтөх диэкки сырсан эрэр оҕолор курдук, үмүрүччү үүнэн эрэллэр. Дьиэтин көһөрөөрү көтүрбүттэр. Ампаардаах. Дал, кыбыы, остолбо бөҕө баһаан. Сааскы диэн кыараҕас соҕус өтөх дьиэтин, хотонун онно да суох. Уот сиэбитэ дуу, хайдаҕа дуу? Ампаара хатааһыннаах. Ампаар быыһынан көрдөххө. Торбуйах тириитэ, тайах баттаҕа долбуурга аргылана ууруллубуттар, түүлэрэ дэлби ыһыллыбыт. Ыйанан турар куобах тириитин түүтэ сиргэ тохтон хаалбыт. Бука, көйүүр кыймаҥнаан, тириитэ нэһиилэ иҥнэн эрэ турар быһыылаах. Оо, хас сыл итинник туруохтарай уонна турбуттара буолуой?!

Антонина Петровна Борисова. Бүлүү, Мастаах. 1966 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ДЬАЛКЫҤДА

Аатырбыт улахан эбэ күөл. Бу күөл дьиҥнээх аата Дьалкыҥда диэн. Ону кырдьаҕас дьон олох ааттаппаттар. Биир-икки сыллаахха диэри кини дьиҥнээх аатын билбэт этибит. Ыйытабыт да, ким да эппэт. Онтон биирдэ, окко сылдьан, биир оҕо: «Бу күөл аата Дьалкыҥда үһү», – диэбитигэр Мыйа диэн кырдьаҕас дьахтар быһа тарда сыспыта.

Наталья Бакарова. Бүлүү, I Чочу. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

НООЛУР ЫТААБЫТ

Ноолур Ытаабыт – I Чочу оттуур ходуһата. Бу ходуһаҕа былыр Ноолур диэн баай киһи, хаартыга элбэх сүөһүтүн сүүттэрэн баран, биир улахан баҕайы харыйа мас үрдүгэр тахсан ытаабыт. Уонна өссө ол харыйатын төбөтүн суорбут үһү. Ол иһин бу сири Ноолур Ытаабыт диэн ааттаабыттар.

Юлия Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа II кууруска үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

МААРЫЙА КҮӨЛЭ

Маарыйа Күөлэ манныктан ааттаммыт. Былыр ити сиргэ быстар дьадьаҥы оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ үһү. Кинилэр итиннэ баар күөлтэн балыктаан сиэн олорбуттар. Онтон олох кэнники балыктара киирбэт буолан барбыт. Кэлин, аны тугу да аһыыллара суох буолан, оҕонньордоох эмээхсин маннык сүбэлэспиттэр: «Өскөтүн сарсын балык ылбатахпытына, хайыахпытый, кыыспытын Маарыйаны сиэхпит. Инньэ диэн өлүллүө дуо», – диэбиттэр. Сарсыныгар оҕонньордоох эмээхсин нэһиилэ ойбон алларан барбыттар. Алларалларын аҕай кытта, муус үрдүгэр собо бөҕө төлө тэппит. Онон кыыстарын сиир былааннара уурайан, оҕонньордоох эмээхсин үөрэн-көтөн, дьиэлэригэр соболорун нэһиилэ сүгэн тахсыбыттар. Кыыстарын өлөртөн быыһаабытын иһин, бу күөлү кыыс аатынан Маарыйа диэн ааттаабыттар.

Розалия Романовна Алексеева. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1970 с. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн. 67 саастаах К. Д. Григорьев-Быычыгырас кэпсээбит.

БАППАҔААЙЫ

1916 сыллаахха Харлампьев Петр-Дьалдьыык уола Павел Харлампьев кинээс суруксута эбит. Бу Павел Харлампьев аҕатыныын Петрдыын манна, Өбүгэҕэ, мунньахтаабыт. Бу бириэмэҕэ биһиги нэһилиэкпит Өргүөт нэһилиэгэр киирсэрэ эбитэ үһү. Дьэ ол мунньахха биһиги нэһилиэктэн сайабылыанньа баар, онон Өргүөт нэһилиэгиттэн арахсабыт диэн уураах таһаартарбыт.

Кинээһинэн Николаев Филипп-Бадык диэн киһини талбыттар. Оттон нэһилиэк аатын ким диэн ааттыахха сөбүй диэн боппуруоска, били, саҥа туруоруллубут кинээс, Бадык, олорор сирин аатынан ааттыахха сөп диэн быһаарбыттар. Ол саҕана Бадык Баппаҕаайы үрэҕин үрдүгэр олорбута үһү. Онон, онтон ыла биһиги нэһилиэкпит Баппаҕаайы диэн ааттаммыт.

Нэһилиэк нэһилиэктэн арахсан, саҥа ааттаммытын чиэһигэр Дьабдьакыын баайтан биир сылгы атаҕын ылан, тоҥнуу үлтү сынньан сиэбиттэр. Арыгы суох буолан, арыгылаабатахтар.

Ирина Алексеева. Бүлүү, Мастаах. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

СОХООБУТ

Балаҕаччыттан чугас Хаҕын диэн дэриэбинэ баар. Бу дэриэбинэ аттыгар Сохообут күөл сытар.

Былыр тоҥустар Хаҕын олохтоохторугар сэриинэн саба түспүттэр. Күнү быһа ох саанан ытыаласпыттар. Ким да кими да хотуо суох диэн, үс тоҥус, тыыга олорон, Сохообуту туоруурга санаммыттар. Тыыга олороотторун кытта, хаҕыттар ытыалаан барбыттар. Ох кэллэҕинэ, тоҥустар тарбахтарыгар түһэрэн иһэллэр эбит. Кинилэр оннук түргэн-тарҕан, сымса туттуулаах эбиттэр.

Хаҕыттар санааҕа ылларбыттар, хайдах гынан бу дьону өлөрөбүт диэн. Толкуйдаан-толкуйдаан, дьэ, тобулбуттар. Тыыны тэһитэ ытыалыахха диэн буолбут. Бары тыыны тэһитэ ытыалаан барбыттар. Тыы тэстэн, уу киирэн барбыт. Тоҥустар хайыыр да кыахтара суох буолбут. Инньэ гынан, күн киириэр дылы ытаабыттар-соҥообуттар. Күн киириитэ тыылара туолан, тимирэн барбыттар. Өссө күүскэ ытаабыттар. Ол курдук үс тоҥус бу күөлгэ тимирэн хаалбыт. Ол иһин бу күөлү Соҥообут диэн ааттаабыттар. Кэлин уларытан, Сохообут диэбиттэр.

ХАРА УУЛААХ

Былыр Бүлүү оройуонугар араҥ диэн ыарыы кэлэ сылдьыбыта үһү. Бу ыарыыны ол кэмҥэ кыайан эмтэниллибэт эбит. Элбэх киһи өлбүт. Билиҥҥи Мастаах совхоз сиригэр ол ыарыы эмиэ кэлбит. Ол бириэмэҕэ дьон тус-туһунан өтөхтөргө бытанан олороллоро үһү. Дьэ, хас да ыалга дьоннор ол ыарыынан ыалдьыбыттар.

Дэриэбинэттэн соччо ырааҕа суох Одуҥда диэн күөл баар. Ол күөл кытыытыгар, тыа быыһыгар хас да ыал кыттыһан дьиэ туппуттар. Уонна ол дьиэлэригэр били ыалдьыбыт дьоннорун аҕалан, хаайан кэбиспиттэр.

Бу ыарыһах дьону ким да кэлэн көрсүбэт, ким да кинилэри аһаппат эбит. Ыарыһахтар дэлби сэниэлэрэ эстиэр диэри ытаабыттар. Ол олордохторуна, дьиэлэрэ аллара тимис гынан хаалбыт. Ол дьиэ оннугар уу бычалыйан тахсыбыт. Дьиэ оннугар, дьэ, онон күөл үөскээбит. Ол күөл билигин кып-кыра көлүччэ. Киһи уонча мүнүүтэ иһигэр төгүрүйэн кэлэр^: көлүччэтэ. Уутун өҥө хап-хара. Оттон баһан ыллахха, син биир көннөрү уу курдук уу. Уута харатын иһин Хара Уулаах диэбиттэр.

Ксения Акимова. Бүлүү, Баппаҕаайы. 1960-с сс. Бүлүүтээҕи педучилищеҕа үөрэнэ сылдьан суруйбут курсовой үлэтиттэн.

ТИИСТЭЭХТЭЭХ

Тиистээхтээх диэн күөл баар. Ол туһунан манныгы кэпсииллэр.

Былыр биир киһи, алта мастаах болуот оҥостон баран, бу күөл ортотугар киирбит. Балыктыы. Эмискэ болуота күөрчэхтии ытыллыбыт. Долгуннуран барбыт. Киһи көртө, болуоту икки өттүнэн көстөр харахтаах ханнык эрэ харамай тахсыбыт. Киһи куттаммыт. Нэһиилэ тыаны булбут. Ол биллибэт харамай кустар көтөн кэлбиттэриттэн биири сиэбит. Онтон тиистээх баар күөлэ диэн буолбут уонна Тиистээхтээх диэн ааттаммыт. Урут өссө этэр этилэр, бу кыыл биир аты уонна ыҥыыры сиэбит диэн.

Василий Николаевич Захаров. Бүлүү, Тылгыны нэһилиэгэ. 1970 с. 84 саастааҕа.

ҺААРАА ЭМЭЭХСИН КЭПСЭЭНЭ

Тыһыкыыс диэн улахан күөл баар. Былыргыта Тыһы Кыыс диэн дьахтар олорбут. Ол аатынан ааттаммыт. Биһиги Эбэ диибит. Арҕаа Эбэ.

Тылгыны диэн эмиэ дьахтар олорбут үһү. Тылгыныга үөс арыы баар. Тиит арыы. Онно дьаамалаахтар сэриилэспиттэр. Оҕунан. Тыаттан омуктар кэлэн ытыалаабыттар. Онно сорохторо өлбүт, сорохторо куоппут. Сүрдээх угут эбитэ үһү онно. Икки тииккэ олуктаабыт олуктара тураллар үһү.

Хотторуу буолан, Мөкү диэн киһи харбаан тахсыбыт. Ол тумул билигин Мөкү Тумула дэнэр. Иккис киһи Тааһыкы Тумула диэҥҥэ тахсыбыт. Тааһыкы. Ол икки киһи, харбаан, куотан тураллар.

Тыатааҕы дьон, киирэннэр, тутаттаан ылбыттар бэриммиттэрин. Биир дьахтары ордорбуттар. Тойоннорун ойоҕун ордороннор, илдьэ бараллар. Ныһыйан кээһэн бараннар. Дьэ, баран, били арыыттан тахсаннар, тыаҕа истэн турдахтарына, арыыга иһиллэр кыланыы: «Мин хара түөкүттэри син биир ситиэҕим», – диэн. Ону төннөн киирээри гыммыттар. Киһи орпут эбит диэн. Ону дьахтар эппит: «Бу алдьархайдаах сибиэн сир. Киһи буолбатах, сибиэнэ», – диэбит. Ону кирдиктэнэн, дьэ, бараллар.

Били дьахтар сэттэлээх уоллаах эбит. Ол уол буоллаҕына, били хотторуу буолбутугар – көҥдөй баҕайы умнастаах хочуон от диэн баар, билигин да үүнэр – ол оту быһан ылан, ууга тимирэн сыппыт. Саһан. Барбыттарын кэннэ, билигин турар тииттэр төбөлөрүгэр тахсан, хаһыытаабыт. Сөөп. Дьэ, баран хаалаллар. Көһөн иһэллэр. Эмиэ сэрии көрдүү көһөллөр. Ол иһэн, дьахтар туой кэлбит суолун дьуолка охсон иһэр үһү. Дьэ, ону: «Бу тугуҥ дьиктитэй. Тоҕо дьуолкалыыгын, тугу батыһыннараары гынаҕын?» – дииллэр үһү. Ону дьахтар эппиэттиир үһү: «Суола-ииһэ суох сиринэн сылдьар дьон эбиккит. Хаһан эрэ мунан-тэнэн сырыттахха, бу үчүгэй сир эбит, ааспыт сирим эбит диэҕим», – диир үһү. Ээх дэһэн баран, бара турбуттар.

Кинилэр ураһанан сылдьар дьон. Биир сиргэ ураһанан олороллор. Уол, дьэ, киһи буола улаатар. Сүүрбэччэлээх киһи буолар, сэп булунар. Тугу да киһилээбэт киһи сүрдээҕэ буолан тахсар. Дьэ, били дьуолканы көрдүүр. Ону батар. Сүтэрэн кээһэ-кээһэ булан, биир ураһаҕа кэлэр. Саһа сытан чуҥнуур уол. Ол чуҥнаатаҕына, ийэтэ баар эбит. Эр киһи биир да суох эбит. Бултана барбыттар быһыылаах. Ийэтин илиитинэн саһа сытан эрэн, ыҥырар. Ийэтэ кэлэр. Ийэтэ уҥан хаалар. Имэрийэн, тилиннэрэр.

«Хайа, дьонноруҥ?»

«Дьоннорум бултана бартара. Сэрии да көрдүүллэр».

«Эн кэргэниҥ, аҕабын өлөрбүт киһи, баар дуо?»

«Баар. Миигин ойох гына сылдьар. Дьэ, тоҕойуом, эн бар. Туох да алдьархайдаах киһи. Оҕунан ыттахтарына, ырааҕар кыбытан ылар. Атын сиргэ бар».

«Суох. Барбаппын. Хайаан даҕаны өлөрүөм».

«Чэ, оччоҕуна мин сүбэлиим», – диир дьахтар.

«Чэ эрэ. Хайдах сүбэлиигин?»

«Олох хараҥаҕа кэлэллэр. Мин эт буһаран уурабын. Онно бу ураһабыт хаба ортотугар аһыыллар. Төгүрүйэ кэчигирэһэ олорон эрэн. Чүмэчилээх буолабыт. Күлүктэрэ бу олорор буолуоҕа. Биир киһи үөһэ олорор буолуо. Мин кэргэним устуулга олорооччу. Ураһаны көхсүн туһунан маһынан дьөлө анньыаҕым. Бэйэҕин бэйэҥ билинээр».

Уол көрбүтэ – кэлэллэр. Сүгэһэр бөҕөнү аҕалан, таһырдьа тамнаан баран, аһаан-сиэн дьаабыланан бараллар. Ийэтэ эппитин курдук, кэчигирэһэн олороллор. Биир киһи үөһэ олорор. Ийэтэ буолуо, ураһаны дьөлө анньар. Онон курдаттыы тыыннарар. Киирэн ныһыйталаан баран, ийэтин илдьэ барар.

Мас үйэтэ бэрт эбит. Ол тииттэр билигин даҕаны тураллар.

Һаараа эмээхсин диэн балтараа сүүһүн туолбут эмээхсин баар этэ. Ол эбэм сэһэргиир этэ диэн сэһэргиирэ. Иккис тиис үүнэн баран өлбүт эмээхсин ол Һаараа. Ол эмээхсинтэн, син улахан киһи буолан баран, истибитим. Отучча саастаахпар.

Федор Павлович Кононов. Үөһээ Бүлүү улууһа, III Күүлэт нэһилиэгэ. 1970 с. Бүлүү Үгүлээтигэр суруйарбар 73 саастааҕа.

ҮГҮЛЭЭТ ТӨРҮТТЭНИИТЭ

Үгүлээттэр тоҥус төрүттээхтэр. Төпүрүүн диэн. Онтон эбиллибиттэр Наахара аҕатын ууһа, Дьаархан аҕатын ууһа. Дьаарханнар – Марха быстахтара. Хааһыналарын онно киирэн төлүүллэр үһү. Тоҥус аҕатын ууһа: Чорду тоҥустар, Оһоҕостоох аҕатын ууһа.

Онон онтон-мантан самсанан, киэҥ, улахан нэһилиэк буолбут. Сэһэҥҥэ итинник этэ. Төпүрүүнтэн төрүттэммит аҕа ууһа эстэн турар. Арай ити Луукун Хаппытыан, Сутукаанап Хабырыыл бааллар уонна барыта туораттан кэлбиттэр. Төрүт Үгүлээттэр итилэр уонна, ааҕыстахха, биир эмит баара дуу?

Быстах Үгүлээт диэн сороҕо Торуой Күүлэт арҕаа, хоту өттүгэр олорбуттар. Кинээстэрэ – манна. Торуойуҥ диэн быычыкаан. Орто Бүлүү Тааһаҕарын быстаҕа. Эмиэ Орто Бүлүүгэ хааһыналарын төлөөн олорбуттар. Булдугар-аһыгар тартаран, олорон хаалаллар уонна аҕа ууһун төрүттүүллэр.

Василий Федотович Яковлев. Бүлүү, Үгүлээт нэһилиэгэ. 1970 с. кэпсэтэрбэр 80 саастааҕа.

НААХАРАЛАР ҮГҮЛЭЭККЭ

Биһиги – наахараларбыт. Наахара Үгүлээккэ элбэх. Сорох аҕа ууһа имиттэн да суох. Үксэ наахара олорор.

Төрүппүт Дьокуускайтан кэлбит. Сээпилэ – маҥнай кэлбит. Онтон Хаандыр төрөөбүт. Онтон – Чөҥөчөк диэн. Күүстээх киһи үһү ол. Олоҥхону кэпсиир курдук. Ол иһин Чөҥөчөк диэбиттэр. Улахан, ити атыыр оҕус, ону, икки муоһуттан ылан баран, үтүрүйэн өрө анньан таһаарара үһү. Сылгы атыырын, сайын таалалаан сытар атыыры, туруорбат үһү. Чөҥөчөктөн төрөөбүт киһи сүрэхтэммит. Ол аата Бүөтүр диэн буолбут. Ол Бүөтүртэн төрүүр мин эһэм. Дьаакып диэн. Онон Яковлевтар диэн ааттанабыт биһиги. Онтон мин аҕам төрүүр. Сөдүөт диэн. Онтон ити мин төрөөн олоробун. Ити дьон диэн үйэлэрэ уһун үйэлээх дьон. Мин эһэм сүүһүн туолуо сыл аҥарынан тутайан өлбүт. Аҕам буоллаҕына 95 сааһыгар өлтө.

ТӨПҮРҮҮН

Үгүлээти олохтообут киһи Төпүрүүн эбит. Тоҥус. Бу мантан 12 көстөөх сир Амаһаах баар. Бастаан бу тоҥустар бу сиргэ олорон испиттэр. Онтон икки көс бэттэх Манабычаан диэн баар. Онно сыҕарыйан кииртэр. Онтон киирэн кэлтэр. Улам сыҕарыйан иһэр дьон эбит. Мыччагдаан диэҥҥэ киирэллэр. Мантан биэс көс. Онтон кэлбиттэр. Курдай диэн сир баар. Былыргы алаас. Дьэ, онтон бу дойдуга кэлэн испиттэр.

Ол аайы хойгуо ¹ туруоран испит. Хоту өттүбүтүгэр Тириэтэй Күүлэт диэн баар. Сургуулук диэн баар. Бу икки ардыгар, саха ортотугар бу киһиҥ киирэн иһэр. Тириэтэйиҥ – Аллараа Нам быстаҕа. Манна киирэн, бу күөллэри хорон, ыал оҥортоон иһэр эбит. Албас киһи эбит. Сүөһү биэрэр эбит. Көлө биэрэр эбит. Устунан даҕаны. Икки хараҕа суох.

Үөһээ Бүлүү, дьэ, үҥсүү буолар. Сирбитин былдьаата диэн. Икки нэһилиэк ыккардынан киирэн. Куорат суута баар буолуо. Олоруҥ быһаарбаттар эбит. Ол иһин, дьэ, Дьокуускайдаабыттар. Атынан. Дьокуускайтан суут кэлбит. Хаһаахтаах үһү. Болбуоттаан кэлбиттэр ² Төпүрүүҥҥэ. Икки хараҕа суох. Тайахтаах. «Биһиги ойуурга сылдьарбыт куһаҕан. Бырадьаах сылдьарбыт куһаҕан», – диэбит.

Эппиэтэ сүрдээх буолуо буоллаҕа. Барыта ыал баар. Бу хоруллубут сиргэ. Ыҕарыйыы бөҕө буолбут. Мөҥүү бөҕө буолбут. Тойон түөскэ аспыт. Төпүрүүн тайаҕынан охсубут. Тойон төттөрү олоро түспүт.

«Тойонуом, хаһааккар кырбатыма», – диэн баран, тайаҕынан охсор. Тойон икки хоммут дуу, үс хоммут дуу. Атыттар барбыттар. Үөһээ Бүлүү дьоно.

Төпүрүүн оонньуу тэрийбит. Бэсиэлэй оҥорбут. Үчүгэйдик бэлэхтээбит. Сыспытын да санаабыт, сирин да ылбыт.

Тойон: «Саха буолтар. Сахалыы олороллор эбит», – диэбит. Төпүрүүҥҥүн хайҕаабыт. Өйдөөх киһи эбит диэбит. Онон саха буолан хаалбыттар. Тэрийбит киһи – ол.

Төпүрүүнтэн билигин ким да суох.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Хойгуо – дьуолка оҥороллор. Кыраныыссаҕа сири быыһыыллар. Маһы суоран оҥороллор. Былыр үөрэх суоҕар тугунан бэлиэтиэхтэрэй?! Маһынан-отунан буоллаҕа дии.

 ² Болбуоттаан кэлбиттэр. Болбуот (эргэр., нуучч. «подвод») – нэһилиэк дьоно уочаратынан айан дьонун таһаллар – «подводная повинность». Э. К. Пекарскай аҕалбыт биир холобура маннык: «Биэс нэһилиэк уопчастыба болбуотунан олороллор».

Василий Осипович Каратаев-Багдарыын Баһылайа. «Аҕам аата Багдарыын. Ааппын былдьаһа сылдьаҕын», – диэбитэ. Бүлүү Бороҕоно. Мэҥэ аҕатын ууһа. 1990 с. 64 саастааҕа.

МЭҤЭ КЫЫС

Мэҥэ сирэ – учаастак. Мэҥэ диэн ааттаммыта – ити Мэҥэ Хаҥаластан сылгы иитийэхтии кэлбиттэр үһү. Сутааннар, от сии. Баай хамначчыттара буоллаҕа. Биир дьахтар оҕоломмут. Кинилэртэн. Кыыс үһү, бадаҕа. Ынах баһын аҥаарыгар атыылаан кээспиттэр. Ынах баһын аҥаарын биэрбит баайга биэрбиттэр. Дьэ, ол кыыһыҥ ууһаабыт, төрүттэнэн. Мэҥэ Кыыс диэн ааттанан, Мэҥэ диэн буолбут.

Ынах баһын аҥаара атыылаах дьон диэн туох дьоллоох-соргулаах дьон буолуохтарай диир буолаллара бороҕоттор.

Семен Алексеевич Чыбыков. Бүлүү. Кыргыдай оскуолатын дириэктэрэ. 1979 с. суругуттан.

БУЛГУМАР

Булгумар хоһуун Кыргыдай хоһууна эбит. Ыарыкчаан диэн сиргэ күөл тумуһаҕар олорбут. Ураты күүстээх, ох саанан олус бэргэнник ытар киһи эбит. Кини Кыргыдайын эрэ буолбакка, чугас нэһилиэгин Хаҕыны эмиэ өстөөхтөртөн араҥаччылыыр үгэстээх эбит.

I үһүйээн. Хаҕыҥҥа тоҕус бырааттыы хоһууннар олорбуттар.

Кыргыстар кэлэн, сэттэ быраатын өлөрбүттэр. Биири атаҕын оһоллообуттар. Икки ордубут бырааттар кэлэн, Булгумар хоһуун көмөлөһөрүгэр көрдөспүттэр. Булгумар сөбүлэспит. Соҕообут кырдалыгар тиийэн, төттөрү-таары хаамыталыы сылдьыбыт. Ону көрөн, Соҕообут (Сохообут) уҥуортан кыргыстар, маҥан сарыы таҥастаах дьон, сырсан кэлбиттэр. Үс киһи хоһуласпытыгар, Булгумар ох саанан ытан ньиргитэр. Үс киһини биир ытыынан тиһэ ытан кэбиһэр. Ордубуттара, куотан, атахха биллэрбиттэр. Икки ордубут Хаҕын хоһууттарыттан I Тоҕус, II Тоҕус нэһилиэктэрэ үөскээбиттэр быһыылаах. Ити кыргыстар үргүлдьү куоппуттар. Ити түгэнтэн төрүөттээх Соҕообут (Сохообут) күөлгэ Булгумар Аартыга (Кыргыстар Аартыктара) диэн баар буолбута.

II үһүйээн. Булгумар Кыргыдайга Ыарыкчаан тумуһаҕар олорбут. Лаппа кырдьыбыт кэмигэр. Икки уола аҕаларыгар кэлэн үҥсүбүттэр: «Хаҕын тойоно икки илиммитин уоран барда. Аар тойон аҕабыт, илиммитин төннөрөр сүбэни бул, көмөлөс», – диэбиттэр.

Онуоха аҕалара эппит: «Кыра уол тиийэн илимнэргин ыл. Күн тахсыыта утуйа сытар кэмэ буолуохтаах. Биһиги ураһатыгар тиийэрбитин сабаҕалааҥҥын, Соҕообут ортотун тыынан устан ааһан бараҥҥын, хаһыытаар: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илимнэрбин ыллым. Сиппит сиргиттэн ыл!» – диэн. Олус тиэтэйимэ. Мин эппиппин үчүгэйдик өйдөө!» – диэбит.

Уол, аҕата Соҕообут ортотун да ааһа илигинэ, илимнэрин ылбыт, күөл ортотугар тиийбэккэ эрэ, аҕата эппитин курдук, хаһыы-ыһыы бөҕөнү түһэрбит. Хаҕын хоһууна, ураһатыттан сүүрэн тахсан, уолу ох саанан көхсүн хараҕар түһэрбит. Уол өлөн уу күндээрэ түспүт. Булгумар иккис уолунаан ураһаҕа сырсан тиийэллэр, ураһа аанын тэлэйэ баттыыллар. «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, оҕолорум илимнэрин уора уораҕын, өссө өлөртүү олорбуккун, аахсар күммүт буолла!» – диэбит Булгумар хоһуун. Онуоха Хаҕын хоһууна алтан күөһү түөһүгэр саба туттубут уонна: «Аҕа тойонуом, аһын!» – диэн көрдөспүт. Булгумар, ону ол диэбэккэ, алтан күөһү курдары ытан, охторон түһэрбит. Ону көрөн туран, иккис уол: «Хаҕын хоһууна хара түөкүн, илиммитин уоран, бырааппын өлөрөн бараҥҥын, эн да умса түһэр күннээх эбиккин ээ», – дии-дии сирэйин тэпсибит. Онуоха Хаҕын хоһууна, хаһыыра түһээт, тэпсэ сылдьар уолу аллараттан ох саанан ытан өлөрбүт.

Булгумар икки уолун өлөртөрөн төннөр. Итинтэн сибээстээх Булгумар Тумуһаҕа диэн аат Соҕообукка үөдүйбүт. Ити Соҕообут арыытыгар кыргыстары кытары сэриилэспит «окуоппалара», ытыспыт охторо маска хатаммыттара баалларын урут көрөллөрө эбитэ үһү.

III үһүйээн. Булгумар кырдьан олордоҕуна, Ыарыкчааҥҥа олордоҕуна, хас да киһи кэлэн ыалдьыттаабыттар.

«Былыр ытаргынан аатырарыҥ. Тугу эмит көрдөрүөҥ буолаарай?» – диэн көрдөспүттэр. Ону: «Ыарыкчаан атаҕын уҥуор таба барааҕа олорор, ону ытан көрүөм», – диэбит уонна ох саанан ыппыт. Уонна эппит: «Ити бараахтан уонча хаамыы иккис бараах олороро, ону тиһэ көрөн ыппытым. Баҕар, табыллыбыта буолуо. Көрөөрүҥ», – диэбит. Баран көрбүттэрэ, икки бараах төбөлөрүн быһыта көтүппүттэр, өлө сыталлар эбит. Ити 400 м кэриҥэ сиртэн таппыт эбит. Олус да кыраҕы, олус да бэргэн ытааччы эбит. Ох саа тэбэрэ эчи ырааҕын!

IV үһүйээн. Булгумар тоҥус хоһууттарын кытары кыргыһан, кыайталаан кэлэрэ эбитэ үһү. Тоҥустар киириэхтэрэ диэн сэрэнэн, ортотугар үс арыы булгунньахтаах сиргэ ортоку булгунньаҕар холлороон хастыталаан тоһуйа сылдьыбыт. Ити сир кини аатынан Булгумар диэн ааттаммыт.

Бу булгунньахха хастыбыт холлороонноро окуопа курдук оҥхойон сытар буолара диэн көрбүт дьон кэпсииллэр.

Кэлин, олох кырдьыбытын кэннэ, тоҥус хоһууттара, өһүөннээн кэлэн, куйаҕын устан, собо хоторунан сии олордоҕуна, ох саанан ытан, түөһүгэр түһэртээбиттэр. Уонна куотан хаалбыттар.

Булгумар, өлөрүгэр Мастаах күөлгэ, Хаҕын икки Кыргыдай икки быысаһар сиригэр, кэриэс этэн көмтөрбүтэ үһү. Ити кини уҥуоҕунан Хаҕын икки Кыргыдай икки нэһилиэктэрэ быыс быһыммыттара дииллэр. Билигин даҕаны икки нэһилиэк отчуттара Мастаах күөлгэ ити сиринэн кэрбэҥнэһэллэр ¹ эбит.

Кыргыдайга Булгумар туһунан үһүйээннэри чуолкай билэр кырдьаҕастар өлүтэлээн хааллылар. Билээччи кырдьаҕас ордубата даҕаны.

Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:

 ¹ Кэрбэҥ – быысаһар, кыраныыссалаһар сирдэрэ. Ити оттуур ходуһаларга биирдиилээн отчуттар, сыл аайы бэйэлэрэ оттуур буоллахтарына, кэрбэҥ оҥостоллор. Бэлиэ мас саайаллар эбэтэр охсуллубут хадьымалы силлиһиннэри охсубакка, биир хотуур суолун чиэппэрин кураҥынан оту охсубакка ордорон кэбиһэллэр. Ити кэрбэҥ эһиилигэр да сүппэт – охсуллубатах кур сэтиэнэх бэлиэ буолар.

Данил Никитич Федоров-Кылабыыс (1900). Бүлүү, Бөкчөҥөө нэһилиэгэ. Дайыла аҕатын ууһа. 1996 с. кэпсэппитим.