Текст книги "Биһик"

Саргы уһуктан кэлбитэ төбөтүн иһэ дьап-дьалкыҥнас, хамнаары гыннаҕына хайа барыах курдук, ойуур иһигэр мас анныгар сытар быһыылаах, чараас куурка үллүммүт, атахтара тоҥор. «Хайа, бу тугуй? Сыгынньах сытабын дии!» – Саргы иһин түгэҕэ нүөлүйэн ыалдьарын биллэ, туох буолбутун сэрэйэ санаан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, өйүгэр-санаатыгар бу буолбуту кыайан батарбакка, саҥа таһаарбакка, хамсаабакка дөйбүт курдук турукка киирэн килэччи көрө сытта.

– Оо-оо! – диэн иһин түгэҕиттэн ыган таһаарда, сытар сирин нөҥүө өттүгэр тыас сурдурҕаабытыгар тиэрэ хайыһан көрбүтэ Ганя күлүгэ кини диэки саба барыйан олороро.

– Оо, сиэхсит! – Саргы кэһиэҕирбит куолаһынан саҥа таһаарда, сапта сытар таҥаһын икки илиитинэн ыга тутта уонна уйа-хайа суох ытаан барда.

– Саргы – ыы! Саргы! – Ганя ааттаһар куолаһынан ыҥырда.

– Киэр буол! Чугаһаама! – Саргы хаһыытаан көрдө эрээри саҥата барбах эрэ иһилиннэ.

– Саргыы! Мин эйигин таптыыбын… – Ганя илиитин ууммутун Саргы туора хаһыйда.

Саргы хараҕар били Бааскалыын хоммут түүннэрэ, онтон Бааска хоргуппут-хомойбут мөссүөнэ элэҥнээн аастылар. Саҥа хаар курдук сырдык таптала аны хаһан да төннүбэт буолбутун билинэн, бэйэтинээҕэр ордук Бааскатын дьолун сыыһа үктэнэн таҥнарбытын, киһитин ыраас ыратын, үрдүк иэйиитин сиргэ-буорга тэпсибититтэн сулана-суҥхара, буруйдана-сэмэлэнэ көмүскэтэрэ эрэ көмүскэтин уута, хараһыйтарара эрэ хараҕын уута буолан саҥа таһааран ытыы сыппыта.

Кыһыҥҥы күн киирэн илин саҕах боруоран эрдэҕинэ аара суолга турар дэриэбинэҕэ кэллилэр, айан суолуттан туораан массыыналара дэриэбинэ ортотунан сыыйылыннарда.

– Баһылаай, манна ыалга сылдьан ааһыахпыт, аһары өр буолбат инибит, киирсэ сылдьаҕын дуу? – суоппар уол ыйытта.

Баһылай көхсүн этиттэ, түннүк нөҥүө кыҥастаста.

– Ээ, суох. Тиийиэхтээх сирбитигэр да чугаһаатыбыт, кыра наадабар сылдьан баран массыынаҕа көһүтүөм буоллаҕа, – диэн хардарда.

– Чэ, сөп, түргэтии сатыахпыт, – суоппар уол эрдэ эппитин бигэргэттэ.

Сүрдьүгэс күрүөлээх ыал ааннарын иннигэр кэлэн тохтоотулар. Баһылай массыынаттан тахсан дьоҥҥо ыйдаран, наадатын толунан кэлэн оннугар олордо.

Бааска аармыйаттан кэлэн куоракка чаардаабыта, дойдутугар бара сатаабатаҕа, үөрэҕин да салгыыр санаата суоҕа. Саргыны кытта тэйсиитэ билигин да, аһаҕас баас буолан аала сылдьара. Бииргэ сулууспалаабыт уолун Сэргэйи кытта таһаҕас таһыытынан дьарыгырар автобазаны буланнар үлэҕэ киирбиттэрэ. Сэргэй өрүс нөҥүө сытар оройуон биир бөһүөлэгиттэн сылдьар тыа уола этэ, инньэ гынан өрөбүллэригэр сотору-сотору онно тахсаллара. Дэриэбинэ салгынынан тыынан, аһылыгын аһаан сэниэ ылынан киирэллэрэ уонна эдэр дьон сиэринэн субуотаны баттаһа тахсан киэһэтин кулуупка буолар тэрээһиннэргэ сылдьаллара, үҥкүүнү куоттарбаттара. Бааска байаанынан үҥкүүнү тэрийэн улаханнык сэргэхсиппитэ, кулуупка үчүгэй байаныыстара суоҕа, инньэ гынан Бааска күүтүүлээх киһи буолбута. Бу сылдьан Бааска Сэргэй тастыҥ балтын кытта билсибитэ. Таня тулаайах этэ, ол иһин эбитэ дуу, тыла-өһө, өйө-санаата дуоспуруннааҕа Бааскаҕа сөбүлэппитэ, оҕо уһуйааныгар иитээччинэн үлэлиирэ. Бааска маҥнайгы тапталын сүтэрэн тутахсыйа сылдьар сүрэҕэ тапталга тардыспыта, өйө-санаата олоҕун да тэринэригэр кэм кэлбит курдуга. Дьылҕа хаан суруллубутунан олоҕун аргыһа, аналлааҕа бу кыыс Таня быһыылааҕа, тоҕо эрэ түргэн үлүгэрдик билсиһэн, сөбүлэһэн ыал буоларга быһаарыммыттара.

Эдэр дьон улахан уруу тэрийбэтэхтэрэ, кыыс аймахтара, доҕотторо уонна Бааска билигин билсибит, урут бииргэ училищеҕа үөрэммит аҕыйах доҕотторо буолан бэлиэтээбиттэрэ. Бааска ийэтэ ыарытыйа сылдьар буолан кыайан кэлбэтэҕэ, харчы ыытан көмөлөспүтэ.

Бааска үлэтиттэн уурайан дэриэбинэҕэ тахсыбыта, эдэр ыал уопсай дьиэ кыра хоһугар олохсуйан орто дойду олоҕун салгыыр дьиэ кэргэн буолар оҥоһуулара саҕаламмыта. Баасканы кулуупка үөрүүнү кытта үлэҕэ ылбыттара. Кулууп үлэтэ тэтимирбитэ, эдэр ыаллар өйөһөн-өйдөһөн, кэскиллээҕи ыралана олох аартыгын арыйбыттара. Уол Саргыны умна сатыыра, ол эрээри соҕотох чуумпуга ылларбыт кэмигэр санаатыгар киирэн кэлэн уйулҕатын аймыыра, билигин да таптыырын билиниэн дуу, биитэр таҥнарыахсыт диэн абааһы көрүөн дуу билбэтэ.

Бааска Танятыгар дойдутун айылҕатын наар ойуулаан кэпсиирэ, ол кэпсээннэригэр онно тиийиэн баҕарара, тардыһара биллэрэ. Биирдэ Бааска эмиэ дойдутун туһунан ыллара, ис-иһиттэн аһыллан кэпсии сыттаҕына Танята: «Дойдугун олус ахтаҕын, баҕарар буоллаххына онно да баран олохсуйуох ээ, мин утарбаппын, барсыам», – диэбитэ. Бааска маны үөрэ истибитэ, Танятыгар махтаммыта уонна чахчы киэҥ толкуйдааҕын сөҕө санаабыта. Уол ийэтэ сайын: «Кулуупка байаныыс миэстэтэ тахсыбыт, хайыыгыт, кэлэҕит дуо? Кэлэр буоллаххытына, мин баран этиэм этэ», – диэн суруйбута. Бааска бу сонунун кэргэнин кытта үллэстибитэ, Танята: «Бэрт дии, барыахха», – диэн сэргээбитэ, үөрбүтэ.

Бааска дойдутугар көһөн кэлэн үлэ үөһүгэр түспүтэ. Уопсайга кыбартыыра биэрбиттэрэ, Таняны бастаан утаа солбугунан сылдьан эриэ диэн оҕо уһуйааныгар үлэҕэ ылыах буолбуттара. Биирдэ Бааска оройуон киинигэр киирэ сылдьан маҕаһыынтан сээкэй ыла барбыта. Чугаһаан иһэн Саргы тахсан иһэрин көрөн, хааман испит сиригэр тохтообута. Саргы тас көрүҥүнэн уруккутунааҕар өссө тупсубукка дылыта, эр киһини умсугутар көрүҥнэммит этэ. Бааска били трамвайга көрсүбүтүн курдук турукка киирбитэ, сүрэҕэ сүр күүскэ тэппитэ, кыыс эмиэ Баасканы көрөн соһуйбута, тэйиччиттэн утарыта көрсөн турбуттара. Саргы харахтара кыл түгэнэ хаһааҥҥытын эрэ курдук үөрүү кыымынан чаҕылыс гынан ылбыттара, сол курдук уостан хаалбыттара.

– Бааска, дорообо! – Саргы долгуйбут куолаһынан эҕэрдэлэспитэ, сонньуйбут харахтара туохха эрэ быһаарыы көрдүүрдүү, эмиэ да тугу эрэ этиэхтии утары көрбүттэрэ.

– Дорообо! – Бааска хардарбыта уонна итинтэн атын тугу да булан этэрэ суох утары көрөн турбута.

– Сураҕа, көһөн кэлбит үһүгүт дуу? – Саргы ыйыппыта.

– Кэлэн…

– Киэһэ төннөҕүн дуо?

– Суох, хонуом.

– Оччоҕо, – Саргы тугу эрэ толкуйдаан тохтуу түстэ, онтон салгыы, – оччоҕо, сэттэҕэ ыһыахтыыр сиргэ кэлээр.

– Сөп, кэлиэҕим, – Бааска сөбүлэспитин өйдөөбөккө хаалла.

Саргы туора хааман оргууй бара турда, Бааска кэнниттэн ыраахха диэри батыһа көрөн турда. Кини ыһыахтыыр сиргэ ханна тиийиэхтээҕин чопчу билэрэ – ол ыһыахтыыр сир илин өттүгэр сэлэлии үүммүт хатыҥ чараҥ этэ. Бу баран иһэн төбөтүгэр: «Тоҕо баран иһэбин?» – диэн ыйытык киирэн эрэйдээтэ. Саргыны көрө, кини саҥатын истэ дуо? Тапталбын төннөрө дуу, эбэтэр тоҕо таҥнарбытын билээри дуу?

Үлэхтээх сиригэр эрдэ тиийдэ, хатыҥнар быыстарыгар сынньанарга анаан оҥоһуллубут беседка иһигэр Саргы кэлэн олорорун көрдө. Билигин тиийэн туох диэҕин, кэпсэтиини туохтан саҕалыаҕын отой быһаарбата, саҥата суох кэлэн Саргы таһыгар сэргэстэстэ.

– Бааска, – Саргы атын сир диэки көрөн олорон ыҥырда. – Эн миигин абааһы көрөҕүн дуо?

Бу уолга саамай ыарахан ыйытык этэ. Оҕолуу ыраас, кэрэ тапталын таҥнарбыт киһини туох диэн сөбүй? Бааска хардарбата, Саргы диэки көрөн ылла. Саргы тонолуппакка ыраах сыһыы уҥуорун одуулуу олороро.

– Мин буруйдаахпын, ону мэлдьэһэр санаам суох, – кыыс тохтоон Бааска диэки көрөн ылла. – Ол эрээри мин эйиэхэ кэпсиэм, оччоҕо санаам чэпчиэ. Эн тулуйан иһит. – Саргы эмиэ тохтоон ылбыта. – Барытын биир киэһэ, биир сыыһа быһыыланыы быһаарбыта.

Саргы били буолбут түгэни хара бастакыттан сылайбыт куолаһынан саҕалаан кэпсээн барбыта, сотору-сотору тохтоон ылара. Бааска сүрэҕэ кымаахтыы, биир тылы саҥарбакка истэн олорбута. Кэпсээн бүтээт икки ытыһынан сирэйин саба туттан, тобугар умса түһэн саҥа таһааран ытаан барбыта. Бааска Саргы уоскуйарын кэтэһэ, ол буолбут түгэни ырыта сатыы олорбута. Саргы уоскуйа быһыытыйан былаатынан сирэйин соттубута, баттаҕын көннөрүммүтэ:

– Ыал буолуохтаах бастакы түүммүтүн элбэхтик да санаабар оҥорон көрөрүм, дьахтар буолар үөрүүтүн долгуйа кэтэһэрим, – Саргы хом түспүт кэһиэхтээх куолаһынан саҥарбыта. – Барыта хааллаҕа…

– Саргы, Ганя буруйдаах эбит дии, тоҕо эргэ тахсыбыккыный?

– Хайдах диэн ыйыттаҥый? Эрэ суох кыыс буолар чиэспин сүтэрэн көрүстэхпинэ эн сөп диэҥ этэ дуо? Үйэҕэр таптыаҥ, эрэнэ саныы бииргэ буолуоҥ этэ дуо?

– Билбэтим… – Бааска саарбахтыырын биллэрбитэ.

– Билбэккин, ол аата эрэниэҥ суох этэ, – Саргы саҥарбакка олоро түстэ. – Биһиги арахсан эрэбит.

– Хайдах? – Бааска Саргы диэки хайыспыта.

– Мин кинини абааһы көрөбүн, эппитим курдук чиэспин эрэ харыстаан эргэ тахсыбытым. Мин кинилиин ол кэннэ чугаһаспатаҕым, бастаан утаа биир дьиэҕэ олорбуппут да тус-туһунан утуйарбыт, сотору кэминэн мин дьоммор көспүтүм. Мин эйигин эрэ таптыыбын, – Саргы куолаһа титирэстээн ытаан киирэн барбыта. Саргы Бааска санныгар умса түспүтэ. Бааска оргууй сэрэнэн кууспута, Саргы диэки эргиллэн уҥа илиитинэн баттаҕын имэрийбитэ, сыллаан ылыан олус баҕарбыта. Бу кини ырата, баҕарбыт баҕата, кини Саргыта! Эмиэ хаһааҥҥы эрэ курдук кини түөһүгэр сыстан бигэнэ олорор. Бааска барыны-бары умна ууруон, таптыан олус баҕарбыта. Саргы кинини син биир уруккутун курдук таптыыр эбит. Билигин барыта киниттэн эрэ тутулуктаах, үйэтигэр ыра санаа оҥостон кэлбит таптыыр кыыһын кытта бииргэ буолара. Оо, сүрэҕэ хайдахтаах онно баҕарар! Онтон Танята? Сүрэҕин анныгар кини оҕотун илдьэ сылдьар, кинини өрө тутар, таптыыр киһитэ. Оо, суох! Оннук эрэ буолбатын, оҕобун хайдах күн сирин көрө да илигиттэн, тыыннаах тулаайаҕа оҥоруохпунуй!

– Саргы, уоскуй, – Бааска долгуйбут куолаһынан уоскута сатаабыта.

– Бааскаа, мин билэбин эн миигин таптыыргын, бииргэ буолуох.

– Мин кэргэннээхпин ээ, биһиги оҕо күүтэбит.

Саргы Бааска тылларыттан ах бэрдэрбитэ, өйөммүт түөһүттэн тэйэн көнө түспүтэ, былаатынан сирэйин-хараҕын соттубута, баттаҕын көннөрүммүтэ.

– Бааска, миигин бырастыы гын. Эн дьоҥҥор куһаҕаны баҕарбаппын, ити алҕас, санааҕар тутума, – Саргы Бааска диэки хайыспыта, мүчүк гынан сырдаан ылбыта. – Эҕэрдэлиибин, наһаа үчүгэй дии, кыра киһини күүтэр, – диэбитэ.

Кэрэ да киһигиэн, Саргы, эйигин ол дьол эмиэ тумнубатар, Бааска санаан ылла.

Халлаан борук-сорук буолла, уолаттара добуочча өр буолан таҕыстылар.

– Кырдьаҕас, киирэн чэйдэспэккэ сыыстардыҥ. Чэ, бырастыы, кэтэһиннэрдибит быһыылаах, – суоппар уол саҥаран хобдьоордо.

– Ээ, туох буолуой. Бэйэм аккаастаммытым дии, ыраатар дьон аһыы түһэргит наада буоллаҕа, – Баһылай баарынан санаатын эттэ. Ону-маны буолары-буолбаты кэпсэттилэр, сотору өрүс уҥуор уоттар көһүннүлэр. Баһылай ол уоттары долгуйа одууласта.

Кэнники Саргыны көрсөн кэпсэппэтэҕэ, биирдэ эмит ыраахтан көрдөҕүнэ тэйэ хааман биэрэрэ, онто суох бэйэтэ сотору-сотору көбөн кэлэр ахтылҕанын саба баттыы сатыыра. Саргы кэлин эргэ тахсан оҕоломмут сурахтааҕа, Бааска ону истэн үөрбүтэ. Уонча сыллааҕыта Саргыта бу сиртэн күрэммитин истэн улаханнык хараастыбыта, дьоно суох сиргэ баран хатыҥ чараҥ быыһынан хаампыта, дэлби уйадыйан көхсө кэҥиэр диэри ытаабыта.

Массыына өрүс сыырын дабайан бөһүөлэккэ киирдэ. Суоппар уол Баһылайтан хайа диэки барарын ыйдаран, уҥа диэки салайа тутта. Суол уҥа өттүгэр маҕаһыын уота көһүннэ, Баһылай: «Маҕаһыыҥҥа тохтооҥ, мантан дьиэм чугас, сатыы барыам»,– диэтэ. Массыына эргийэ биэрэн маҕаһыын иннигэр тохтоото. Баһылай төлөһөн, махтанан суумкатын ылан таҕыста, маҕаһыыны ааһа баран өрүс үрдүн диэки барар суолу тутта. Баран иһэн: «Урут манан, олбуордар быыстарынан быһалыыр ыллык баара ээ», – дии санаан суол хаҥас өттүн кэтии истэ. «Хайа, бу баар эбит дии!» – диэн суолтан туораан олбуордар быыстарынан тыргыллар ыллыгы көрөн үөрдэ, ыллыгы батыһан өрүс үөһэнэн барар суолга тахсан кэллэ. Бу суолу батан били Саҥа дьыл киэһэ Саргыны атаарбыт дьиэтигэр тиийэн кэллэ. Дэлби долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, тиритэн бэргэһэтин сэгэччи анньынна.

Хаптаһын олбуор эргэрэн онон-манан иҥнэри түспүт, сорох хаптаһына тууллубут, кэлииккэ аана эмиэ хаанньайбыт, боробулуоханан хам эриллэн турар, онно тиэрдэр суол хаарынан бүрүллэн сытар, дьон олорботоҕо ырааппыт быһыылаах. Дьиэ сиргэ намтаабыкка дылы буолбут, бэтэрээ дьиэ түннүктэрин ыстаабаннара сабыылаахтар, арай Саргы хоһун түннүгэ хайдах эрэ кэтэспиттии аһаҕастар, уулусса уотугар өстүөкүлэтэ кылабачыйар. Баһылай түннүккэ утары чугаһаата уонна ону тонолуппакка одуулаһа турда, сүрэҕэ ыарыылаахтык нүөлүйдэ. Өйүгэр өрдөөҕү өйдөбүллэр киирэннэр уйулҕата айманна, санаатыгар Саргы түннүккэ сыстан мичээрдээбит сирэйэ, илиитинэн далбаатыыра көстөн ааста.

 
Ааспыты санатар ыйдаҥа түүнүгэр
Айаным суолуттан туорааммын тиийэбин,
Былыргы өтөҕүҥ кураанах түннүгэр
Бу баардыы көрөбүн, эн ыраас мөссүөҥҥүн,
 

Баһылай хоһоон тылларын наардаан турбахтыы түстэ, онтон эргиллэн кинилэр сөбүлээн олорбут ыскаамыйаларыгар барда. Урукку сиригэр турар эбит, арай саҥа маһынан уларыппыттар. Дьон кэлэн барарын көрөн үөрдэ, Саргылыын аан бастаан уураспыт киэһэлэрин санаан кэллэ: «Бырастыы, маҥнайгы тапталым, эйигин эрэ үйэм тухары сүрэхпэр саһыара, кистии тутан кэллим».