Текст книги "Номох буолбут кэпсээннэр"

ААР АЙЫЛҔАБЫТЫГАР

Сэдэх уонна дьикти түгэннэр

Төрөөбүт дойдубар Уус Маайаҕа аныыбын

Олус баай, кэрэ, ураты да айылҕалаах буоллаҕа, Уус Маайабыт сирэ! Омуна суох, Саха сирин джунглита манна баар! Джунгли диэн тылы ааҕаат, куйаас халлааннаах, сырылас күннээх; кэтит сэбирдэхтээх, сабарай лабаалардаах, халлааҥҥа харбаһар улахан мастардаах; көлдьүн, суоһар киһи үөйбэтэх-ахтыбатах кыыллардаах, араас көтөрүнэн туолбут хойуу тыаны санаан сонньуйаргытын бу көрөн олорор курдукпун. Кырдьык, биһиги айылҕабыт ото-маһа, кыыла-сүөлэ намчытынан, тымныытынан букатын утары айылҕа буоллаҕа. Ол да буоллар, кыылын-сүөлүн, көтөрүн-сүүрэрин эгэлгэтинэн, хойуу тыалардаах сыбар ойуурунан, отунан-маһынан син биир джунглига тэҥнээх.

Туох, туох суоҕуй?! Дэгиэ тыҥырахтаах баабырыттан чубукутугар диэри, эриэхэлээх болбуктаттан «Саха сирин винограда» уохтаҕа, сиэллээх дьарҕааттан быа балыгар диэри, сир баайа уйгулаах Дьугдьууруттан нүөл буордаах Алдан кытылыгар тиийэ – ити барыта биһиэхэ баар! Мин кэпсиэхпин баҕарабын, тохтоон ааһар айанньыт көтөрдөр, хамсыыр харамайдар, урут сэргээбэтэх балыктарым тустарынан. Мин төһө кыалларынан эһиэхэ «дьикти» дии санаабыппын уустук-ураннык, бэйэм көрбүппэр-билбиппэр уонна дьонтон истибиппэр олоҕуран сэһэргиэм.

Баабыр диэн саха тылыгар былыр-былыргыттан баар тыл. Баабыр, биллэрин курдук, нууччалыыта тигр. Кинини биһиэхэ араастаан ааттыыллар: «Ааттаммат кыыл», «Куһаҕан кыыл», «Хахай» диэн. Саха сиригэр тигр киирбит уонна өлөрүллүбүт түбэлтэтэ историяҕа биир түгэн биллэр. Онтукпут билигин Е. Ярославскай аатынан өрөспүүбүлүкэтээҕи түмэлгэ сэдэх экспонат буолан турар. Ол эрээри баабыр Саха сиригэр киирэн тахсыыта биир эрэ сырыынан муҥур-дамматаҕа. Ити иннинэ даҕаны, кэннинэ даҕаны былыр-былыргыттан киирэрэ-тахсара биллэр. Ону номохтор уонна кэлиҥҥи суолун-ииһин көрбүт дьон туоһулууллар. Норуот биир сэһэнигэр маннык кэпсэнэр.

Былыр биир түҥ уус киһитэ Дьуудама үрэҕэр уончалаах уолунуун бултуу сылдьыбыт. Түүн булчут кутаатын аттыгар саҥа нухарыйан эрдэҕинэ, эмискэ туох эрэ барыс гына түспүт да, уолун харбаабытынан ааһа ойбут!!! Онуоха түҥ уус тайыытынан өттүккэ анньан хаалбыт. Кыыл оҕону ыһыктан баран, сиһик-болбукта быыһыгар сүппүт. Сарсыарда бэрт сэрэҕинэн ол сирдэригэр төннүбүттэрэ, били кыыл сүгэһэрдээх малларын бобо кууспутунан өлө сытар үһү… Булчут ол кыыл бүлтэс уҥуохтарын, аһыыларын, тыҥырахтарын аймахтарыныын эмэгэт гына үллэстибит. Онтон ыла ити аҕа ууһуттан ханнык да кыыл-сүөл куоппат буолбут.

Иккис түбэлтэ 20-с үйэбит саҥа саҕаланыытын саҕана буолбут. Уоһук Сахаарап, Эдьээн нэһилиэгин киһитэ, Ааллаах үрэҕин устун тыынан түһэн иһэн, биир тоҕойго талах быыһыттан «киһи курдук сирэйдээх» кыыл тахсан кэлбитин көрбүт. Оҥочотугар баар саатын харбаан ылан, ытан саайбыт! Кыыл мөхсө түһээт, ыараханнык иэҕэҥнээн, талах быыһыгар киирэн сүппүт. Ону булчут эккирэтиһэ барбатах, төттөрүтүн, аһара дьулайан сүүрүк хоту күүһэ баарынан эрдэн куоппут… Кэлин кинигэ ойуутунан ол кыыла тигр буоларын быһаарбыт.

Аны кэлиҥҥи дьон ахтыыларын ылыаҕыҥ.

– 1929 с. бытархай хаһаайыстыба дьоно бэһиэ буолан билиҥҥи Биэлэй үрэҕэр, уруккута Хандаҕа тииҥнии сылдьыбыппыт, – диэн сэһэнин саҕалаабыта 1911 сыллаах төрүөх Күп кырдьаҕаһа Савва Ильич Апросимов. – Биригэдьиирбит Апросимов Матвей Ильич, Соловьев Алексей Алексеевич, Конников Осип Афанасьевич, Апросимов Андрей Максимович уонна мин. Олунньу ортото этэ. Онно үрэх кытылын устун эрдэтээҥҥи хайыһар суола барбыт этэ. Муодарҕыам иһин, кэннигэр таба сиэтиилээх быһыылааҕа. «Тоҕо таба-лаах эрээри, хайыһарынан сылдьар буоллаҕай?» – дии са-наабытым. Дьоммор үрэххэ таба сиэтиилээх киһи сылдьыбытын туһунан кэпсээбитим. Биригэдьиирбит биир күн биллибэт кыыл табаны тутан сиэбит сирин көрбүт этэ уонна: «Куһаҕан кыыл сылдьар эбит», – диэбитэ. Кэлин суоллаан көрбүппүт: эһэ да, таба да суолуттан атын этэ. Тыҥыраҕын кумуттаҕына, түөрт хаардаах тиҥэһэ сылгы туйаҕын саҕа буолар. Тэниттэҕинэ, сахсайан, хаатыҥкалаах киһи атаҕын саҕа буолар. Биһиги бултуу сылдьан кыылбыт төһө чугаһыырын-ыраатарын билээри, кыраһатын халыҥын мээрэйдиирбит: 3-тэн 6 см диэри этэ. Үрэххэ хаардаах тарыҥҥа күөлэһийдэҕинэ, кутуругун охсуута киэҥ буолара. Сиэлбит сирэ сэлиик ат айанын курдуга. Биһиги дьолбутугар, баабырбыт ырааҕынан быраҕан иһэрэ. Ол тиийэн Ааллаах Үүн баһыгар Алыһардаах диэн күөл кытыытыгар олорор сэттэ кэргэннээх биир тоҥус ыалын эспит сурахтааҕа. Ол сиргэ билигин бөһүөлэк турар…

Баабырдар ордук 1970-с сыллар бүтүүлэригэр биллибиттэр. 1978 сыллаахха Уус Маайа улууһун Алдан үөһээ баһыгар баар олохтоохторо Абрамов Николай Николаевич Дьөгүөр диэн доҕорун кытта күһүҥҥү ыас хараҥаҕа оҥочонон атаралыы сылдьыбыттар. Биирдэрэ уһун ураҕаһынан чиэстэнэрэ, иккиһэ атаралыыра. Соһуччу кытылтан уһун синньигэс кыыл барыс гынаат, ырдьыгынаабытынан үрдүлэригэр ыстаммыта. Ураҕастааҕа кыылы түөһүн тылыгар тирээн оҥочо үрдүнэн утаарбыта. Кыыл ууга түһэн күр гынаат, уҥуоргу кытыл диэки харбаан ньолбоһуйбута. Дьон түҥнэстэн баран, оҥочолорун биэрэккэ соһон таһааран уутун сүөкээбиттэрэ уонна бөһүөлэктэригэр куоппуттара. Кыыл кинилэри эккирэтэр быһыыта суоҕа. Сарсыҥҥытыгар биир билэр киһилэрэ мотуорунан айаннаан иһэн ойуур быыһынан туох эрэ кыыл элэгэлдьийэ сүүрбүтүн көрбүт. Сураҕы истэ илик буолан таба быһыылаах диэн сабаҕалаабыт. Ол эрээри таба тохтооботун олохтоохтор билэллэрэ.

1979 с. Уус Маайа улууһун сүрүннүүр охотоведа Ковлеков Петр Иннокентьевич саас кулун тутар бүтүүтүн саҕана, Майда үрэх салаатыгар, Уу Үрэххэ, бөрө ытыытыгар бөртөлүөтүнэн көтүспүтэ. Биир сиргэ үрэх тарыҥын хаарыгар өнньүөрэн сүтэн эрэр суолу көрбүттэрэ. Бу суол эһэ да, бөрө да суолуттан уратыта көстөн турара. Үөрүйэх лүөччүктэр туох эрэ атын кыыл буоларын сэрэйэн: «Эккирэтэбит дуо?» – диэн өрүкүһэ түспүттэрэ. Петр Иннокентьевич көрдөхтөрүнэ, ыппакка буолуохтара суоҕа диэн, «Эһэ буолуо», – диэн улдьуйан, уларытан атын сиргэ көтүппүтэ.

Түмүк быһаарыыны эттэххэ, баабыр Алдан өрүс хайа-лаах эҥээригэр үгүстүк көстөр эбит. Ол төрүөтэ, бастакынан: биһиги улууспут Амуру кытта кирбиилэһэн сытара. Иккиһинэн, Охуоскай муора эҥээрдэһэ сытар буолан сорох дьыл климата сөп түбэһэр. Үсүһүнэн, булт-алт тардыыта биһиэхэ баабырдары аҕалар. Билиҥҥитэ баабыр биһиги улууспутугар төрөөбүт-уһаабыт түбэлтэтэ биллибэт. Ол эрээри ханна эрэ, киһи сылдьыбат түбэтигэр төрүүр буолуон сөп. Итинник сэдэх кыылы кытта ыаллаһан олорорбут биир өттүнэн сэрэхтээх. Ордук хайалаах эҥээргэ олохтоох дьоҥҥо.

Күрдьэх муос

Алдан өрүс орто сүүрүгэр биһиги киэн тута ааттыыр хайаларбытынан Дьааҥы хайалара буолаллар. Өрүһүнэн устан истэххэ, Дьааҥылар оройдоро бэрт ыраахтан мөлбөһөн, кылбаһан көстөллөр. Айылҕа маннык уран оҥоһуутунан, олохтоох дьон киэн тута: «Биһиги Альпаларбыт», – диэн ааттыыллар. Бу дьааҥылар сүүһүнэн салаалаах, үгүөрү аһылыктаах үрэхтэригэр кыстаан, сайылаан баран, күһүҥҥү кыыл хаамыытын саҕана, аарыма тайахтар хаптал сиргэ, өрүс арыыларыгар кииртэлииллэр. Ол киирэн онно үөскээбит тайахтары кытта киирсэн, харсыһан кыайан, кыйдаталаан кэбиһэр эбиттэр. Туох уратылаах буолан, кинилэр кыайар эбиттэрий?

Дьааҥыга үөскээбит тайахтар муостара уһуктаах, силис курдук буолар эбит, оттон намтал сир тайахтарын муоһа күрдьэх курдук төрдүттэн кэтирээн тахсан баран бэрт кыра, кылгас кэрдиис уһуктардаах буолар эбит. Ол бэлиэлэринэн биһиги дойдуга тайаҕы силис уонна күрдьэх муос диэҥҥэ араараллар. Күрдьэх муос биир уратыта – уҥуоҕунан төһө да кыра буолбутун иһин, үөрүйэҕэ суох булчуттары үктээбит суола кэтитинэн, туйаҕа улаханынан мунаардар эбит. Үөрүйэх булчуттар булт төһө улаханын үктээбит суола кэтитинэн буолбакка, дириҥинэн быһаараллар.

Үтүөкэн таба

Биир дьыл Элдьикээн олохтооҕо Ягодин Александр Прокопьевич кадровай булчуттары кытта бултаһа сылдьан, Алдан өрүс уҥа кытылыгар сэдэх кыылга түбэспит. Ити кулун тутар саҥатыгар этэ. Биир сарсыарда андаатар туутун көрө баран иһэн, сабыс-саҥа ыыраахтаах туйах суолугар кэтиллэ түспүтэ. «Тайах буоллаҕа», – диэн өр толкуйдуу барбакка, хайыһарынан эккирэппит. Балай да барбахтаат, биир ырааһыйаҕа соҕотох бөдөҥ табаны көрбүт. Былыргы өбүгэ үгэһинэн, Байанайы ханарыппат туһуттан Александр Прокопьевич кыылын бултаабыт. Кыыла охтубутун кэннэ чугастан чинчийэн көрбүтэ: моонньо, көхсө бүтүннүү кыаһаан буолбут, ыран ойоҕоһун уҥуоҕа атыгыраабыт, элбэх салаалаах муостаах кырдьаҕас кулааһай буолбута.

Наукаҕа, кыыл-сүөл эйгэтигэр, Саха сирин үтүөкэн табата – изюбр быһыытынан биллэр. Ол сорох сиргэ сахалар усуубур диэн ааттыылларыттан тахсыбыт. Дьиҥ сахалыы аата кулааһай, эбэҥкилии – кумаха. Кулааһай таба биир туспа көрүҥэ, туох баар үгүс чинчитинэн изюбрдааҕар алтайскай моралга майгынныыр. Кулааһай Саха сиригэр олус кыра иэннээх сиргэ тарҕаммыт: Өлүөнэ өрүс сүнньүнэн – Өлүөхүмэҕэ, Ленскэйгэ, Амма, Алдан бастарыгар.

«Саха сирин үүтүнэн иитиллээччилэрэ» диэн Москваҕа тахсыбыт кинигэҕэ сурулларынан, Саха сиригэр быһа холуйан, 3 000 кулааһай баара сабаҕаламмыт. Билиҥҥи кэмҥэ онтон өссө аччаабыта биллэр. Биһиги тыйыс айылҕабыт биһигэр кулааһай үгүөрүтүк үөскүүр усулуобуйата суох. Ахсаана аҕыйаҕын таһынан бөрө, эһэ, сиэгэн аһылыга буолаллар. Оннукка үксүгэр ыччат төрүөх уонна ийэ кыыллар түбэһэллэр. Биир үксүн ол да иһин Саха сирин буурдара муҥутаан икки тыһылаах буолаллар эбит. Оттон атын сылаас сирдэргэ Кавказка, Крымҥа сылгы курдук, уонтан уон тоҕуска диэри үөрдэнэрэ бэлиэтэнэр. Ордук халыҥ хаардаах дьыл кулааһайга иэдээни аҕалар.

Кэлии көтөрдөр

Чыыбыстар

1989 сыл саас Элдьикээн бөһүөлэгиттэн Күпкэ автобуһунан айаннаан иһэн суол ойоҕоһугар хара, бараах курдук, көтөрдөрү көрбүтүм. Кинилэр кэтэхтэригэр көҕүллээхтэрэ, сытыы уһуктаах тумустаахтара, маҕан түөстээхтэрэ. «Ити туох көтөрдөрөй?» – диэн ыйыталаһыы буолбута. Ким эрэ: «Чыыбыстар», – диэбитэ. Дьон урут суох көтөрдөрү көрөн улаханнык муодарҕаабыттара. «Климаппыт уларыйан кэллэхтэрэ дуу?» – диэн сорохтор сабаҕалаабыттара. Ити сылтан ыла улууспутугар кэлэн, төрөөн-ууһаан, сайылаан бараллар. Чыыбыстары бараах бииһин ууһугар киллэрэллэр. Саха сиригэр 1963 сылтан Бүлүү бөлөх улууһугар биллэн барбыт. Сиэниллэр. Оту-маһы кэбийэр үөнү-көйүүрү ылгыыр.

От күөҕэ чыычаах

Тумул диэн кыра нэһилиэккэ, Борисов Иннокентий Романович тэлгэһэтигэр, ат эбиэстэтэр сэргэтин таһыгар, барабыайдар түһэн аһыыллара. Биир күн, муус устарга, Иннокентий Романович барабыайдары кытта сылдьар сырдык от күөҕэ дьүһүннээх толбоннуран көстөр чыычааҕы көрбүтэ. Урут кини итинник чыычааҕы көрө илигэ.

Судургутук хайдах тутан ылар туһунан толкуйдаан баран, Иннокентий Романович кутуйаҕы тыыннаахтыы тутар мышеловканы килиэбинэн мэҥиэлээн туруоран кэбиспитэ. Чыычаахтар өр күүттэрбэтэхтэрэ. Киһи тэйэн, күүлэҕэ киирэрин кытта, биир биир төкүнүһэн түһэн, эбиэһи тоҥсуйбутунан барбыттара. Соһуйуон иһин, кини ымсыырбыт чыы-чааҕа мышеловкаҕа киирэн, эһэн, хаайтаран хаалбыта. Иннокентий Романович, ону эрэ көһүтэн турбут киһи, тахсан сохсотун ылбыта. Барабыай курдук кутуруктаах, барабыайдааҕар хатыҥыр, ньолоҕордуҥу төбөлөөх, уһуктаах тумустаах, көрүөхтэн кэрэ дьүһүннээх чыычаах буолан биэрбитэ. Дуоһуйуор диэри көрөн, дьоҥҥо көрдөрөн баран, кини ол чыычааҕы ыыппыта.

Оннук чыычааҕы Уус Маайаҕа олохтоох Савва Еремеевич Исаков эмиэ көрбүт. Кини олбуорун сиэрдийэтигэр хаһан да көрбөтөх от күөҕэ дьүһүннээх чыычааҕа олороро. Чыычаах киһиттэн ончу куттамматах. Оннооҕор оҕонньор аҕы-лаан-тыгылаан кэлэн аттыгар турбутугар, көппөтөх. Оҕонньор чыычааҕа үргүбэтэҕин иһин: «Ии, тутан ылан сиэттэрбэр көрдөрбүт киһи», – дии санаат, үөмэ былаастаан өссө чугаһаабыт. Чыычаах көтөн тахсан ыал олбуорун иһигэр тиийэн түспүт. Оҕонньор онно киириэн ыарырҕатан уонна тэһиитин билэн, сонордоһорун тохтоппут.

Ыраахтан чугаска

Вьюн

(Быа балык)

Мин оҕо сааспар сайын Алдан эбэ таастаах кытылыттан арахсыбат этим. Биһиги, ыаллыы олорор оҕолор, быыс булларбыт эрэ эбэҕэ күөгүлүү, сиптии киирэр этибит. Оччо-тооҕу балыктар билигин, мин санаабар, өҥнүүн-дьүһүннүүн, кээмэйдиин да атыҥҥа, улахаҥҥа дылылара. Алыһар лаапчааннара чаҕылхай сырдык кытархайдара, өрөҕөлөрө ыыс-араҕастара, өттүктэрэ чэмэлкэй күөхтүҥүлэрэ. Оттон күстэх хатырыктара билигин тутар балыктарбытынааҕар быдан сырдыга, лаапчааннара тэтэркэйэ. Син биир ууларын курдук чэбэрдэрэ, чэгиэннэрэ. Биһиги арыт хойуу үөрүнэн субуруһан ааһар балык оҕолорун кураанах биэдэрэҕэ, бааҥкаҕа мэҥиэлээн тутарбыт. Арыт ыраас бырастыынаҕа бүрүйэ тардан таһаарарбыт. Астына чугастан көрөн баран, төттөрү сүөкүүрбүт. Ол устан ааһар балыктартан синньигэс, уһун балык оҕотун кыайан туппатахпыт. Бил, быйыт оҕото буолуо диэн сабаҕалыырбыт.

Биирдэ доҕорбунуун биир куйаас күн өр баҕайы сөтүөлээн баран, тоҥон ыбыгыраһан тахсан таастар үрдүлэригэр, эппитин хаарыйтара-хаарыйтара, олордубут. Арай мин көрдөхпүнэ, биһигиттэн сөмүйэм саҕа кээмэйдээх туох эрэ үөнэ баһын быктаран баран, уу кырсынан устан эрилиҥнэтэр. Мин: «Өлөксөөй, көр-көр, туох эрэ уста сылдьар. Быраҕаттаан ылыахха!» – диэбитинэн ойон турдум. Уолбар тааһынан тамныыр быыс биэрбэккэ, урутаан иннин күөйэ бырахтым. Онтугум тиийэн устан иһэр үөнү тапта. Үөнүм эриллэҥнээн уу түгэҕэр түһэн эрэрин көрдүм..

Ууга сүүрэн киирэн уу түгэҕиттэн, ытырыа диэн куттана-куттана, тутан таһаардым. Дьүһүнүн үчүгэйдик сирийэн көрбүппүт, өттүгүн устатын тухары быстаҕас сурааһыннардаах, дьарҕаа балык өҥүн курдук фиолетовай толбоннуран көстөр хатырыктаах, 14 см курдук усталаах балык оҕото буолбута. Биһиги эмиэ бил оҕото диэн быһаарбыппыт. Мин таһааран хатаран баран, илдьэ сылдьар баҕалааҕым да, сотору сүтэрэн кэбиспитим уонна ол туһунан умнубутум.

Уонтан тахса сыл ааспытын кэннэ, Дмитрий Алексеевич Атласов диэн киһи блокнотугар баар бэлиэтээһини ааҕан баран, нууччалыы вьюн диэн ааттаах быа балык буоларын билбитим. Хаһан эрэ «Вокруг света» диэн географическай оонньууга таайар балыгым биһиэхэ баарыттан уонна балык туспа көрүҥэ буоларыттан соһуйбутум.

Бэйэбитигэр сыһыаннаан эттэххэ, дьонтон ыйыталаспытым, өбүгэлэрбит ол балыгы анаан бултаһаллар эбит. Быыһа суох талаҕынан быһыт оҥорон, мунду туутун кумахтаах сиргэ үтэн, быа балыгы тутан ас гынан аһыыллар эбит.

Кэлин «Большая Советская Энциклопедияттан» булан вьюн туһунан ааҕан манныгы эбии биллим. Быа балык карповай балык бииһин ууһугар киирэр. Устата 30 см тиийэр. Соҕуруу уонна Илин Азияҕа, Европаҕа хас да көрүҥэ баар. Урукку ССРС территориятыгар икки көрүҥэ биллэр эбит. Билигин лабораторнай чинчийиигэ сылдьар.

Биһиги Сахабыт сирин быа балыга үөскээбит айылгытынан, баҕар, үһүс да көрүҥэ буолуон сөп.

Ясь

Былыр-былыргыттан Нуотара эбэ балыктарын ким билбэтэй? Собо, сордоҥ, сыалыһар, хатыыс, күстэх, кыһыл харах, алыһар, бил, быйыт – маннааҕы отчуттар өллөрө буолара.

Тугу кэпсэппэт буолалларай? Балтараа миэтэрэ усталаах сордоҥнору, биэдэрэҕэ баппат соболору, хобордооҕу туоруур алыһардары. Ханнык балык хаһан өксөйөрүн, таҥнары устарын, былыр, бэл күстэх сыатын эрэ ылаары, Нуотара төрдүгэр тахсан балыктыылларын. Билигин ол уйгу-быйаҥ номох эрэ буолан хаалбыт.

Дьон сылтан сыл улам аччаан эрэр булт туһунан кэпсэтэллэр. Арай билиҥҥи кэмҥэ дьиктиргииллэрэ баар буолбут, дэҥ-дэҥ түбэһэр кыһыл лапчааннаах, сырдык хатырыктаах собо курдук быһыылаах балык. Ол балык улахан эрэ харахтаах илимҥэ түбэһэр эбит. Хантан, ханан айаннаан бу балык манна кэлбитэ буолуой? Биллэн турар, сылдьар ыыра кыараан, уута болоорон: киһи ыраас салгыҥҥа талаһарыныы, ыраас ууга тардыһан, хас эмэ сүүс көһү өксөйөн дуу, таҥнаран дуу кэллэҕэ. Бу балыгы билэр дьон ясь диэн быһаараллар. Кинини өссө атыннык «үрэх собото», «толоон собото», тэҥили диэн ааттыыллар. Саха сиригэр Лена, Амма өрүскэ баара биллэр. Биһиги улууска дэҥ кэриэтэ биирдиилээн өрүскэ үөһээ Майдаҕа, Уу Үрэххэ тутар сурахтара иһиллэр.

Ясь карп балыктар уустарыгар киирэр. Устата 60 см, ыйааһына 4 киилэҕэ тиийэр. Элбэхтик үөскүүр сиригэр промысловай балыктарга киирсэр. Ордук тарҕаммыт сирэ Евразия. Рейн өрүстэн Халымаҕа тиийэ көстөр.

Бытархай харамайдар уонна эриэн үөн, үрүҥ көмүс хомурдуос уонна кыыл күлүмэнэ

Нуотараҕа улахан баһаар турбута. Биһигини, 60-ча эр ки-һини, тэрилтэлэртэн хомуйан, уот умулларыытыгар Хаас Чаарбыт (Саарбыт) диэн сиргэ бөртөлүөтүнэн бырахпыттара. Уот үөһэттэн көрдөххө, уонунан буолбакка, сүүһүнэн гектары сиэбит этэ. Биһиги өтөр соҕус айаннаан иһэн уот үрдүнэн ааспыппыт. Уоту кытта охсуһуу төһө да бочуоттаах дьыала курдугун иһин, үөһэнэн айаннаан иһэр уот көрүөххэ суоһа сүрдээҕэ.

Күнүс күн уоттааҕар, техниката суох уоту умулларыы туох да көдьүүһэ суоҕа. Онон, киэһэ күн киириитэ тахсарбыт. Киэһэ сиик тахсан, сөрүүн түһэн, уот намырыырга дылы буолар. Хааман иһэн иһиттэххэ, тыаҕа уот ааспыт сиригэр сотору-сотору бөдөҥ тииттэр ыараханнык ынчыктаан, хачыгыраһа сууллан барчаланаллара. Сискэ таҕыстахха, уот ыраахха диэри гирлянда курдук субуллан сытар буолара. Биһиги күрдьэҕинэн буору түөрэн уоту саба быраҕарбыт, талаҕынан сабыырбыт. Уот ханан эрэ син биир сириэдийэн тахса турара. Кыра уоту булууктаах тыраахтар тохтоппута, улаханын айылҕа бэйэтэ ардаҕынан умуруорбута.

Биир күн күнүс эбиэккэ өтөххө сынньана сытан, уолаттар ойон туран биир сиргэ үөмэхтэстилэр. Тиийбитим: биир киһибит испиискэ хоруопкатын иһигэр серебрянка кырааскатын курдук өҥнөөх үрүҥ көмүс хомурдуоһу тутан турар эбит. Устата 1,5 см, туората 5 мм, муоһа суох. Ким да көрбөтөх, билбэт хомурдуоһа буолла.

Дьэ, тулуйуу-тэһийии диэн мэлийдэ. «Төһө кытаанаҕын билиэххэ», – диэн буолла. Сэрэнэн баттаан көрбүппүт: ньыгыл, киппэ соҕус. Ол да буоллар, хомурдуос хаҕын халыҥа биллэр буоллаҕа, онон, эксперимеммитин тохтоттубут. Ол хомурдуос туһалааҕын дуу, буортулааҕын дуу туһунан, үгүс харамайдары билбэппинии, билбэтэҕим.

Эмиэ ити кэмҥэ мин үрэх күлүмэнэ бөдөҥүн сөхпүтүм. Өскөтө көннөрү күлүмэн 1,5 см эбит буоллаҕына, кини быһа холуйан 2–2,5 см быһыылааҕа. Ону билэр дьон кыыл, тайах, күлүмэнэ диэбиттэрэ.

Эриэн үөн

Уус Маайа улууһун Эдьээн нэһилиэгэр көҕөн курдук маатыргыыр эриэн үөн баар диэн сэһэн дьону, сэргэҕэлэтэ-сэргэҕэлэтэ, умуллан иһэр. Кырдьыга, ким итэҕэйиэй? Хантан кэлбит эриэн үөнүй? Арай ханна эрэ Өлүөхүмэҕэ, Алдан баһыгар бааллар үһү диэн номох тарҕанар.

Ол эрээри улахан уу кэлэн бардар эрэ, эриэн үөн туһунан айдаан көбөн тахсар. Эдьээҥҥэ оннук икки түбэлтэ буолбута биллэр. Буолаары буолан биир сиргэ, Ааллаах үрэҕин төрдүн чугаһыгар, Марха диэн сир өтөҕөр, сир сиҥнибитигэр хаспахха кыра күөл баарыгар былыр кыра оҕолору киллэрбэттэрэ эбитэ үһү. «Күөлгэ кииримэҥ, кус курдук маатыргыыр эриэн үөн баар», – диэн куттууллара үһү. Ол үөн тарҕаммыта биллибэт.

1983 сыллаахха улахан уу кэннэ, ол сиргэ уу аҕалан симмит сылбаҕар, кус курдук маатыргыыр саҥа иһиллэ сылдьыбыт. Кэлин уот туран ол сылбаҕы сиэбитин кэннэ, биллибэт буолбут. Эмиэ ити кэмҥэ уу түспүтүн кэннэ Нуотараҕа көҕөннүү маатыргыыр биллибэт үөн баар буола сылдьыбытын туһунан айах кэпсээнэ баар. Тыала суохха мас хамсаабат. Уу үллүүтүгэр үөһээ Алдан баһыттан биирдиилээн эмэ эриэн үөн кэлбит буолуон сөп.

Кырачаан мэкчиргэ

Мэкчиргэ бииһин-ууһун обургуларын аанньа, мэлдьи көрөрүм быһыытынан улаханнык сэҥээрбэт этим. Хас суол араастаахтарын да билбэтим. Арай Уус Маайа олохтооҕо Петр Ковлеков: «Мин Хооҥку үрэх иһинэн, Кыталыктаах үрүйэтигэр «Кыһыл кинигэҕэ» киирбит, сэдэх, барабыай саҕа барабыай мэкчиргэтин көрөн турабын», – диэбитин истибитим. Кырдьык, оннук мэкчиргэ баар эбит, өссө биһиги дойдубутугар олохсуйан кыстыыр эбит.

Ол мэкчиргэ, нууччалыы «Воробьиный сыч» диэн ааттанар. Кээмэйинэн барабыайдааҕар арыый улахан, кынатын уһугуттан кынатын уһугар диэри 40 см буолар, ыйааһына 50–80 гр диэри тиийэр. Чыычаахтарынан, кутуйахтарынан аһылыктанар. Кыһыҥҥы кэмҥэ дьон олорор сирин чугаһыгар сырыыланар. Үксүн үрдүк мастаах сыбар тыаҕа олохсуйар. Тутан ылан килиэккэҕэ уган дьиэтитиэххэ да сөп эбит. Ол туһунан Б.Н. Андреев «Птицы Вилюйского бассейна» кинигэтигэр булан ааҕыахха сөп. Онно кэпсэнэринэн, 1969 с. ахсынньыга Сунтаар улууһун, Элгээйи нэһилиэгин юннаттара кыра мэкчиргэни туппуттар. Мэкчиргэни «Чыычаах» диэн ааттаабыттар. 6 хонугунан мэкчиргэлэрэ ыҥырдахтарына, килиэккэттэн төбөтүн быктаран баран, иһиирэн хардарар буолбут. Бодоруһан илииттэн кырбаммыт эти ылар, тарбахха олорор, имэрийтэрэр буолбут.

Эһирдиҥилэр

Эһирдиҥилэр (аистообразные) – көтөр бииһин туспа көрүҥүнэн буолаллар. Саха сиригэр эһирдиҥилэр үс көрүҥнэрэ кэлэн сайылыыллара биллэр. Көннөрү (маҥан) эһир – серая цапля, хара эһир – черный аист, аҥыр – выпь.

Эһирдэр бэйэ-бэйэлэригэр майгыннаһалларын иһин сахалар кинилэри маҥан, хара эһир диэн арааран ааттыыллар. Кинилэр өссө кутан диэн ааттаахтар.

Саха сирин соҕуруулуу-илин эҥээригэр Алдаҥҥа, Өлүөхүмэҕэ биһиги үйэбит саҥатыгар сэдэх кыыл быһыытынан көннөрү эһир кэлэн сайылаан барыыта баар эбит. Ол аата, биһиги да улууспутугар оччоттон биллэр буолуон сөп. Киин улуустарга 1920-с сыллартан биллибиттэр. Бүлүү өрүс сүнньүгэр 1937 сыллаахха бэлиэтии көрөр буолбуттар. Билигин көннөрү эһир маассабайдык кэлэн сайылыыр.

Мин көннөрү эһирдэри бастаан саас, ыам ыйын саҕана 1994 сыллаахха, Күпкэ Оскуола күөлүгэр көрбүтүм. Икки туруйаҕа маарынныыр көтөр дьон чугаһаатахтарына, эрдэттэн дьаарханан бэрт наҕыллык көтөн тахсан, күөл уҥуор-маҥаар куотан биэрэллэрэ. Ол көтөрдөр күөлгэ икки эрэ күн сылдьыбыттара. Олохсуйуох көтөрдөр эппиэтинэһэ суох сааһыттар илиилэриттэн өлөрүллүбүт этилэр.

Эһири аҕа саастаах дьон биһиэхэ «Мас туруйата» диэн ааттыыллар. Ол курдук Күп олохтооҕо Винокуров Николай Константинович: «Мас туруйата уруккаттан баар», – диэн ахтар.

Аны биһиги улууспутугар эһир сэдэх көрүҥэ кэлэн сайылаан барар, ол – хара эһир. 1930-с сыллар чугастарыгар хара эһири Бүлүү өрүс кытылыгар эрэ төрөөн-ууһаан барар дииллэрэ. Билигин биһиги улууспутугар эмиэ сайылаан барар диэххэ сөп. 1996 сыллаахха Күп нэһилиэгин «Байанай общинатын, сиригэр маарга биир хара көтөр сайылаабытын туһунан сылгыһыт Иванов Иван Петрович-Уйбаака кэпсээбитэ. Аҥаар атаҕар туран утуйар, бэрт нэс көтөр быһыытынан ахтыбыттара. Онон, хара эһир буолара чуолкай.

Хара эһири сэдэх, сүтэн эрэр көтөр быһыытынан бултуур бобуулаах.

Мутант балыктар

Мутант балыктар, ол аата уларыйыылаах балыктар, биһиги да булпутугар көстүтэлээн ааһаллар. Оннук балыктарга аҥаар харахтаах, икки бастаах эбэтэр эт-сиин өттүнэн туох эмэ уларыйыылардаах балыктар киирэллэр. Айылҕа бэйэтин буруйа онно суох. Кини хайаан да бу сиргэ ситэрини айан, оҥорон үөскэтэр. Айылҕа уларытар да буоллаҕына, ол кыыл-сүөл, балык ууһун ууһатар соругуттан оннук оҥорор.

Холобур, Бээриҥдэ диэн күөлгэ, атын күөллэргэ тэҥнээтэххэ, соболоро камбала балык курдук хары-хаптаҕайдар уонна бөдөҥнөр. Тоҕо бу соболор атын күөл соболоруттан уратылаахтарын, бу эбэҕэ өссө ханнык балыктар баалларын сыныйдахпытына, өйдүөхпүт. Бу күөлгэ соботтон, мундуттан ураты өрүс балыктара күстэх, алыһар, сордоҥ баар эбит. Айылҕа ол күөл эйгэтигэр сиэмэх балыкка дэбигис туттаран сиэппэтин диэн көмүскэл быһыылаан айбыт.

Оттон мутант балык үөскүүр төрүөтэ дьон айылҕаҕа дьалаҕай сыһыаныттан тахсар. Холобур, Нуотараҕа биир сыл хочоҕо кууллаах уоҕурдуулар хаалбыттара. Ону сааскы симиэлэ уута суурайан күөлгэ киллэрбитэ.

Уу түһэрин кытта, сүһүрбүт ууга балыктар өлүктэрэ күөрэйэн тахсыбыта. Ол күөл балыгын дьон өргө диэри сиэбэтэҕэ. Туппут балыктарын этэ буһардахтарына кытархай өҥнөнөрө, амтана хабархай буолара. Эмиэ Нуотара сүнньүгэр биир күөлгэ аҥаар харахтаах соболор баалларын туһунан иһиллэр. Ол уларыйыы эмиэ ылбычча түгэнтэн буолбатах. Биир күөлгэ хоҥоруулара томтоҕор соболору күөгүлээн тутан турабын. Кинилэри санаам буолан сиэбэтэҕим.

Уоҕурдуу кээмэйэ суох туттуллуута кыра көтөрдөр өлүүлэригэр-сүтүүлэригэр тиэрдибитэ. Оттон хайа промышленноһа сайдыбыт сиригэр ууну төһөлөөх киртитэллэрэ буо-луой? Онон, биһиги үйэлэр тухары олорбут уонна олоруохтаах сирбит айылҕатын алларытар быһыыны-майгыны утары тэрээһиннээхтик, бары кэлимсэ охсуһуохтаахпыт.

Түмүк

Соһуйуом, сымыйаргыам суоҕа, күөх сайын муҥутаан турдаҕына, биир эмэ билэр киһим киирэн, ханнык эмэ ычыкка, чараҥ быыһыгар попугай бииһин ууһа, кыра чыычаах баар диэтэҕинэ. Оччо эрэнэбин, итэҕэйэбин айылҕам кыаҕар, кини таайыллыбатах, арыллыбатах кистэлэҥэр. Биһиги болҕойон көрбөтөх хас тыһыынча тыынар тыыннаахпыт, үүнэр үүнээйибит баара биллибэт. Олор бары дьиктилэр, сонуннар. Мин өссө суруйбатым саҥа дойдуларын булбут, бэркэ олохсуйбут нуорканы, быыдараны. Алдан өрүс намтал сирин кэтэх маарыгар сайылаан барар хара туруйаны дуу, эһири дуу, кутаны дуу. Баҕар, хаһан эмэ өссө сонун, сиппит-хоппут бэлиэтээһиннэрбэр суруйуом.

Тоҕо бу бэлиэтээһини суруйдум? Бүгүн айылҕа кэхтиитин мэктиэтин хас биирдии нэһилиэк тулатыттан булуохха сөп. Биһиги аҥаардастыы айылҕаттан туһанааччы эрэ дьон буолуо суохтаахпыт. Кинини чөлүгэр түһэрэр, араҥаччылыыр, харыстыыр биир кэрдиис үрдүк дьон буола үүнүөхтээхпит. Төһө да ыарахан кэмҥэ олордорбут, айылҕабыт үтүө сэбэрэтин, чэгиэн туругун кэлэр кэнчээрилэрбитигэр тиэрдиэҕиҥ уонна оннугу кинилэртэн ирдиэҕиҥ. Киһи айылҕаны кытта дьүөрэлэһэн, кинини кэрэхсээн олороруттан ордук үчүгэй туох баар буолуой? Оччоҕо киһи өйдүүн-санаалыын да ыраас, хаанныын-сиинниин да чэбдик буолуо.

Алдан Эбэм аарымалара

Кыра эрдэхпинэ, Нычаанда диэн үс-түөрт биэрэстэ усталаах, кэтит сиринэн биир биэрэстэ туоралаах, балык собуота тэриллэ сылдьыбыт күөлүн саҕатыгар сылгы дуҕатын саҕа улахан, киһи ылгын чыҥыйатынан холобурдаах тиистэрдээх, сордоҥ кур сыҥааҕа тииккэ өйөнөн турарын туһунан сөҕөн-махтайан сэһэргииллэрэ. Ону 1930-с сыллардаахха Саха сирин гражданскай сэриитин антигеройа Конон Никитович Никифоров-Куонаан Бандьыыт тастыҥ уруута Куйаллык Ойуун тайыытынан бааһырдан ыыппыт балыгын баһа буолуо диэн кэпсииллэрэ.

Ол оҕонньор күөлгэ балыктыы сырыттаҕына, оҥочотун аннынан улахан балык устан кэлбит. Хараҕа тыытын икки өттүнэн көстөрө үһү. Ону оҕонньор ханнык эрэ ойуун балык буолан кубулунан кэлэн тыыбын түҥнэрээри гынна диэн, тайыытын сулбу тардан ылан арҕаһыгар аспыта үһү. Онтуката тайыытын илдьэ уу түгэҕэр тимирбит. Ол кэннэ дьон эһиилигэр күөл саҕатыттан улахан балык уҥуоҕун булбуттар уонна ону оҕонньор балыга буолуо диэн быһаарбыттар.

Оттон киһи өйдүүр уонна билигин баар тыыннаах балыксыттар, туоһулар, бултара хайдаҕый?

Владимир Михайлович Ломакин диэн Уус Маайа нэһилиэгин олохтооҕо Майда өрүһүгэр, үүтээниттэн чугас 1956 сыллаахха 45 киилэлээх били туппут. Онтутун кытта хаартыс-каҕа түспүтүн дьоно ылан уччутан кэбиспиттэр. 1965 сыллаахха 34 киилэлээх били туппутун туһунан «Социалистическая Якутия» хаһыакка бэчээттээбиттэрэ. Онтон да ураты бэлиэ улахан балыктары туппута хас да түбэлтэ баар эбит.

1960-с сылларга Уус Маайа утарыта Майда өрүс Алдаҥҥа түһэр төрдүгэр Андрей Женых били илимҥэ туппутун, уола, саһаантан ордук уҥуохтаах киһи, анньыыга хайыытыттан үөлэн баран сүгэн иһэрин көрбүттэр. Ол балык баһа харыс чорбойон, кутуруга соһуллан иһэрэ эбитэ үһү.

35 киилэлээх били Уус Маайа бөһүөлэгэр, эмиэ үөһээҥ-ҥи сылларга Муокуйа үрэх төрдүн диэки Зайцев диэн аҥаар атаҕа суох оҕонньор тычкаҕа тутан баран, кыайан орообокко, куоттараары гынан, тардыалаһа сыттаҕына, Владимир Александрович Таюрскай уонна Василий Сидорович Неустроев көмөлөһөн, көмөлөөн таһаарбыттар.

1950-с сыллар саҥаларыгар Эдьээҥҥэ, Кыһыл Маяк диэн сиргэ Уус Маайа сибээһин начаалынньыга Неустроев Фома Ильич Пантюхин диэн кыттыгаһыныын 62 киилэлээх били ыла сылдьыбыттара.

Кэлиҥҥи сылларга 17 киилэ ыйааһыннаах били Тумул нэһилиэгин олохтоохторо Винокуров Терентий Петрович уонна Аркадий Аркадьевич Никифоров бултаабыттара.

Бу балыктартан ураты, балыксыттар сэһэннэринэн, 15–20 диэри киилэлээх сыалыһардар түбэһэллэрэ үһү.