Текст книги "Күрэтиллибит таптал"

– Дьиэбитигэр кэллибит, – Манчаары симилэх тииттэри эргитэ хаамтаран иһэн тохтоон атыттан түһэр.

Кэтэриинэ өйдөөн көрбүтэ – хаҥас өттүгэр ыдьыгын мас быыһыгар сиргэ батары түспүт курдук намыһах дьиэ самналлан көстөр эбит. Саҥа тутуллубут быһыылаах. Кыыс түһэн атын тииккэ баайда.

– Иэримэ дьиэбин иччилиир кыыс хотуну аҕалар дьоллоох эбиппин, – Манчаары кыыһы сиэтэн дьиэ диэки илдьэр.

Кыра холлороон устун ааһан аан халҕанын астылар. Иһирдьэ киирдэххэ син кэҥэс дьиэ эбит. Оронноох, холумтаннаах оһохтоох. Остуол суох.

– Дьэ, бу дьиэбит. Көрөн кэбис, хайдаҕый? – Манчаары кыыһын ороҥҥо олордор.

– Син. Тыаҕа хонордооҕор манна кэм дьиэ буоллаҕа дии, – кыыс киһитин кытта бодоруһан, күө-дьаа кэпсэтэр буолбут.

Манчаары кэккэлэһэ олорон кыыһын иҥнэри тардан сыллаан уураан ылар. Кини кыыска сыһыана истиҥ, эйэҕэс. Ама, бу дьону халыыр-талыыр түөкүн буолуо дуо диэх курдук. Кыыһыгар олох чыҥха атын киһи курдук буолан көстөр. Дөксө хайдах эрэ кыыс иннигэр буруйдаах киһи курдук туттар.

– Бу билигин буор сыттааҕын, тоҥ хаһаатын иһин, оһоҕу отуннахха дьиэ дьиэнэн буолуо. Чэ, билигин сээкэйбитин таһыах. Оһоҕу оттуохпут, – Манчаары туран кэлэр.

Тахсан бэрэмэдэйдэри түһэртээн, сээкэйдэрин дьиэҕэ тастылар. Эт аҕалбыттарын умуһахха түһэрдилэр. Кыракый умуһах адарай мас уонна сылгы тириитэ сабыылаах. Түгэҕэр аҕыйах мууһу аҕалан укпуттара ууллан бүтэн эрэр.

Ханна да көхө оҥорботохтор. Икки дүлүҥ олоппос баар. Манчаары икки саатын, батыйатын, ыҥыырдары дьиэ муннугар эркиҥҥэ өйөннөртөөтө. Оһоххо мас уурталаан маҥнайгы уоту кыыс отунна.

– Итиннэ чугас дүөдэ баар. Онтон уута баһан күөстэ өр. Аһыахпыт, – Манчаары дүөдэҕэ ханан барары ыйан биэрэр.

Дьиэ хоту өттүнэн иһит оронун оҥорбуттар. Онно икки ыаҕас, биир чабычах, күөс көһүйэтэ, үс кытыйа, хас да ылтаһын тэриэлкэ, алтан чаанньык баар.

Кэтэриинэ ыаҕастары ылан дүөдэттэн уу баһан аҕалла. Манчаары эттэн быһыта охсон киллэрдэ. Ону көһүйэҕэ угаттаан, уу кутан уокка уурдулар.

Күөс буһан кытыыга тардылынна. Манчаарыга нуучча мыылата баар. Онон илиилэрин сууннулар. Дьиэ тутааччылар туттубут токур, күөс көтөҕөр икки маһынан туттаран, Манчаары күөһү ылан, орон үрдүгэр аҕалан уурар. Кэтэриинэ эти мас үтэһэнэн анньан ылан хоторор. Улахан кытыйаҕа миин кутуллар.

– Маҥнайгы күөспүт үрдүттэн эһэм аһаа, үөр-көт, – Манчаары эттээх миини хамыйаҕынан уокка ыһар.

Аһаан баран Манчаары тэйиччи сиргэ баар күөллээх кыра алааска аттары илдьэн, атахтарыгар адаҕа баайан ыыталаан баран кэллэ. Ити икки ардыгар боруҥуй буолан сытаары ороннорун оҥордулар. Утуйар таҥастара – маҥан сылгы тириитэ тэллэх, даба тастаах хоҥоруу суорҕан, кус түүтэ истээх, эмиэ даба тастаах икки сыттык.

Эдэр дьон таптаһан бүтэн, кэккэлэһэ, тиэрэ сыттылар. Уот өһөн хараҥа буолла. Дьиэ иһэ итии буолан суорҕаннарын астылар.

– Баһылаай, миигин эйиэхэ ким ыйан биэрбитэй? – Кэтэриинэ саҥата суох сыппахтаан баран эмискэ ыйытар.

– Киппирийээн диэн киһи. Мин ааспыт кыһын киниэхэ кыстаабытым. Ону эйиэхэ диэн этэбин. Дьоҥҥо кэпсии сылдьаайыккыный, – Манчаары кыыс илиитин ылан тарбахтарын хатыһыннаран үөһэ уунар.

– Хайа нэһилиэк киһитэй?

– Тэбиик нэһилиэгэ.

– Кини миигин хантан биллэҕэй?

– Кулгаах ырааҕы истэр. Иһиттэҕэ дии. Мин киниэхэ ханна үчүгэй кыыс баарын билэ сырыт диэн эрдэттэн эппитим. Киниэхэ эйигин Өлтөх нэһилиэгин киһитэ Баахылаан Киргиэлэй ыйбыт этэ. Манчаарыга сөптөөх кыыс ол баар диэн.

– Ол иһин даа.

– Итиннэ туох баарый?

– Ол Баахылаан Киргиэлэй миэхэ суорумньулаах кэлэн ыйыппыта. Ону мин сирэн ыыппытым. Ол иһин өһөөн ыйан биэрбитэ буолуо. Оттон Киппирийээн миигин билбэт.

– Арай, мин эйиэхэ, баай уола буолан, суорумньулаах кэлэн ыйыппыт буолуум. Оччоҕо хайыаҥ этэй?

– Эйиэхэ барыам этэ.

Манчаары саҥата суох сыппахтаата. Баҕар, кыыһырыа диэн уҕалдьытан эппитэ буолаарай?

– Эн кырдьык этэҕин дуо?

– Кырдьык буолумуна. Эйигин мин көрөөт сөбүлүөм этэ.

– Эн миэхэ кыыһырыма.

– Тоҕо кыыһырыах тустаахпыный?

– Оттон күүспүнэн илдьибитим, баайгытын халаабытым иһин. Уонна ааккын алдьаттаҕым дии.

– Аатым, кырдьык, алдьаннаҕа буолуо. Дьон туох эрэ дииллэр буолла? Бука, үлүннэрэн кэпсээн эрдэхтэрэ.

– Туох да диэтиннэр. Онно кыһаллыма. Эн тоҕо миигин биирдэ даҕаны Манчаары диэн ааттаабаккыный? Наар Баһылай диигин.

– Бэйэм.

– Оҕоҕо дылы бэйэм диэмэ. Манчаары диэн аат түөкүнү санатарын иһин дуо?

– Суох. Нууччалыы аатыҥ ордук.

– Хата, эн нууччалыы аатыҥ ордук. Оттон Манчаары диэн аат үчүгэй буолбат дуо?

– Үчүгэй. Миигин дьонум Кээчэ диэн ааттыыллар.

– Кээчэ. Кэрэ кыыс Кээчэ. Кырдьык, үчүгэй аат. Мин аны эйигин Кээчэ диэн ааттыыр буолуом. Сөп дуо? Оттон эн миигин Манчаары диэн ааттаа.

– Мин дьонум төһө эрэ айманнылар буолла? Аҕам, бука, миигин көрдүү бу диэки кэлэрэ буолуо.

– Кэбис, ол туһунан кэпсэтимиэх. Билигин миэхэ эн эрэ бааргын. Дьиэбитигэр бу маҥнайгы түүммүт. Ибис-иккиэйэхпит, – Манчаары кыыһын эргилиннэри тардан, ыга кууһан ууруур, сыллыыр.

* * *

Сарсыарда уһуктан баран хойут турдулар. Манчаары уот отунна. Эмиэ эт сиэтилэр. Улахан тууйаска арыы баар. Онтон атын астара суох.

Манчаары күнүс кураанах маһы сүгэн аҕалан мастаата. Солуурчахтаах ыаҕаһынан уу баста. Кээчэ ыаҕаһы ортотунан отон үргээтэ. Киэһэ эттэрин солуурчахха уонна күөс көһүйэтигэр буһардылар. Кыракый умуһахтара ирбит. Билигин даҕаны тоҥот буола илик.

– Эн манан туһахта хатаар. Куобахха иитиэхпит, – Манчаары сылгы кутуругун киллэрэн муннукка быраҕар.

– Миэхэ иннэ, кыптыый баара буоллар иистэниэм этэ. Нуучча саба эйиэхэ суох буолуо.

– Сап суох. Тугу иистэниэххиний?

– Ити куорат таҥаһынан эйиэхэ ырбаахы, ыстаан тигиэм уонна таҥаһыҥ алдьаннаҕына абырахтыам, – Кээчэ чөмөх таҥас диэки ыйар.

– Мантан үс биэрэстэлээх сиргэ Куртах Мэхээлэ диэн киһи олорор. Уруккуттан билсэр, сылдьар ыалым. Бу дьиэни кини тутуспута. Сарсын кинилэргэ баран суорат, сүөгэй аҕалыам. Таарыйа иннэ, кыптыый үлэһиэм. Мин урут итинник бытархай малга кыһаммат этим.

– Баай ыал дуо?

– Суох. Дьадаҥылар.

– Оччоҕо кыптыыйдарын, иннэлэрин биэриэхтэрэ дуо?

– Ууска үлэһэн оҥорторуохтара. Миэхэ харчы баар.

Манчаары ыарҕалаах сиргэ баран миинньик талаҕа быста. Таарыйа аттарын көрдө. Дьиэтигэр кэлэн миинньик оҥордо. Кээчэ дьиэ иһэ мас бытархайа, бөх-сыыс буолбутун ыраастаата. Саҥа миинньигинэн сиппийдэ. Оһох оттулуннаҕына дьиэ алыс итийэр буолан ааннарын аһаллар.

Киэһэ хараҥарарын кытта тугу гыныахтарай, ороннорун оҥостон сыттылар. Утарыласпат, илии хайдах тутарын хоту барар, баай ыал үчүгэй аһыгар силигилии сиппит кыыс этин-сиинин кууһар үчүгэй даҕаны! Манчаары кыыһын уоһун, моонньун ууруур, иэдэһин сыллыыр…

Хараҥарда. Эмиэ тиэрэ түһэн сыттылар. Утуйарга билигин эрдэ. Уулара кэлбэт.

– Эйигин туттахтарына сууттуохтара дуу? – Кээчэ «бу курдук уһуннук олорбоппут буолуо» дии санаата.

– Сууттуохтара. Ол туһунан санаама. Санатыма. Эн эриҥ хайдах өлбүтэй? Миэхэ эрэ былаҕайга былдьаммыт үһү диэн кэпсээбиттэрэ. Ууга түспүт диэбиттэрэ.

– Өрүһү туораан иһэн эмискэ тыал түһэн тыыта түҥнэстэн өлбүтэ. Улахан оҥочону уҥуор туораппыт буоланнар, кыра тыынан туораан иһэн түҥнэстибит.

– Хастааххар эргэ барбыккыный?

– Уон аҕыстаахпар. Эрбин кытта сыл эрэ аҥаара олорбутум. Огдообо хаалбытым кэннэ, онтон-мантан кэлэн ыйыталлара да барбатаҕым.

– Эргин төһө аһыйбыккыный?

– Аһыйан.

Кээчэ Манчаары туох диир эбитий диэбиттии тохтоон кэтэһэ түһэр. Манчаары саҥарбат. Кыыс салгыы саҥарар:

– Өлбүтэ соһуччута бэрт этэ. Хата эн олоххун кэпсээ.

– Тоҕо түөкүн буолбуккунуй диэ.

– Оттон оҕо эрдэҕинээҕигин кэпсээ ээ.

– Мин кыра эрдэхпинэ оҕо курдук оҕо этим. Аҕам аҕыстаахпар өлбүтэ. Ийэбинээн олорбуппут.

Манчаары хайдах оҕо буолан улааппытын, абаҕатыгар Чоочо баайга өстөммүтүн, хаайыыга киирбитин, ийэтэ өлбүтүн эҥин кэпсээтэ. Кээчэ саҥата суох сытан иһиттэ.

– Эн биһиэхэ киирэн күргүйдээбиккэр сүрдээх киһи этиҥ. Мин наһаа куттаммытым.

– Оттон билигин?

– Билигин атын буоллаҕа дии.

– Мин баайдар дьиэлэригэр киирдэхпинэ дьүһүн кубулунабын. Оннук эрэ буоллахха сатаныах курдук. Эн миигин оннук куһаҕан киһи дии санаама. Дьоҥҥун ахтаҕын дуо?

– Ахтабын. Ийэм төһө эрэ айманна буолла? Эн миигин илдьэргэр суох этэ.

– Оттон биир эмээхсин баара дии. Ол ийэҥ буолбатах дуо?

– Атын. Дьукаах эмээхсин.

– Ол иһин холкутук туттар этэ. Мин эйигин, абааһы уолун курдук эмискэ күөрэс гынан, күүспүнэн күрэтэн аҕалан, аллараа дойдуга түһэрдим. Үкчү олоҥхоҕо курдук, – Манчаары тыынарыттан иһиттэххэ ымайда быһыылаах.

– Эйигин көрдүүллэрэ буолуо дуу?

– Көрдүүллэрэ буолуо.

– Аны булан ылыахтара.

– Буллахтарына эйигин дьиэҕэр төнүннэриэхтэрэ. Оттон миигин хараҥа хаайыыга угуохтара. Мин эйигин күрэтиэхпиттэн ыла бэйэм эрэйдээх олохпун ордук сытыытык саныыр буоллум. Дьоллоох дьон дьоллорун билэллэрэ буолуо дуо?

– Дьол диэн тугуй?

– Дьол диэн тутуллуом диэн куттаммакка холкутук утуйар уонна бу эн курдук доҕор баара.

Кээчэ өссө туох диир эбитий диэбиттии кэтэстэ. Манчаары салгыы саҥарар:

– Урут мин собус-соҕотох этим. Доҕор диэн суох, аргыс эрэ баар дии саныырым. Мин истиҥ доҕордоох буолуохпун баҕарабын. Эрэйбин, үөрүүбүн тэҥҥэ үллэстэр. Оннук доҕор буолуоҥ дуо?

– Буоллаҕым дии.

– Буоллаҕым дии диэмэ. Буолуоҥ дуо?

– Буолуом.

Манчаары эмиэ тохтуу түстэ. Дириҥник тыынна. Онтон салгыы саҥарар:

– Эн биһикки иккиэн бэйэ-бэйэбитин албыннаһар быһыылаахпыт.

– Хайдах?

– Мин доҕор буолуоҥ дуо диэн ыйытабын, оттон эн буолуом диигин.

– Миигин итэҕэйбэккин дуо?

– Итэҕэйэбин. Хаһан эрэ эн биһикки доҕордуу буолуохпут диэн тыл бэрсибэккэ, көнөтүнэн олоруохпут. Албыннаспакка. Судургутук.

– Мин сороҕор саныыбын ээ, – Кээчэ этэн иһэн тохтуур.

– Тугу саныыгын? Эт, – Манчаары күүтэ түһэн баран ыйытар.

– Эн кыыһырыаҥ суоҕа дуо?

– Туохтан?

– Оттон тугу саныырбын эттэхпинэ?

– Кыыһырыам суоҕа, эт.

– Мин маннык саныыбын – эн баҕар миигин доҕор оҥостон кыстаан бараҥҥын, аны саас быраҕан кэбиһиэҥ.

– Тоҕо оннук саныыгын?

– Миигиттэн салҕан хаалыаҥ. Баҕар хат буолуом. Кыыс хааным кэхтиэ.

– Мин эрэлэ суох киһи буоллаҕым. Ол эрээри эрэн, эйигин быраҕыам суоҕа. Арай туттахтарына араарыахтара. Ол туһа туспа.

– Эн кыыһырбатыҥ дуо?

– Суох. Санааҕын кистээбэккэ эппитиҥ үчүгэй, – Манчаары эйэтин биллэрэн, кыыһын эргилиннэри тардан ууруур.

* * *

Сарсыҥҥытыгар Манчаары Куртах Мэхээлэлээххэ барда. Кээчэ дүөдэҕэ баран нуучча таҥаһынан тигиллибит ырбаахытын сууйда. Мыылатын кэмчилиир. Ол иһин ырбаахытын саҕатын эрэ мыылалаата. Солоххо¹¹ оргуппут киһи үчүгэй буолуо этэ.

Таҥаһын сууйан бүтэрэн, ыган баран окко уурда. Бэйэтэ уу кытыытыгар, оттоох сыҥаһа сиргэ олордо. Уу үрдүнэн уһун атахтаах үөннэр сүүрэкэлэһэллэр. Хомурдуос курдук кыракый үөн аллараттан күөрэйэн тахсан баран төттөрү түһэр. Түгэхтэн үүммүт кэм да күөх от тэллэгэр сэбирдэхтэрин үөһэ, уу кырсыгар, таһааран тэниппит. Уу түгэҕэр хараара сытыйбыт хатыҥ сэбирдэхтэрэ тимирэн сыталлар. Хатыҥ сэбирдэҕэ сытыйдаҕына ууга тимирэр эбит.

Хантан эрэ тураах көтөн кэлэн, аттынааҕы тиит үөһээ лабаатыгар түстэ. Киһини көрөн иккитэ-үстэ дааҕырҕаата. Аҥаар хараҕынан көрөр быһыылаах – уҥа-хаҥас эргийбэхтээн, хара тумса килбэҥнээтэ. Кээчэ бараары турбутугар үргэн көтөн барда.

Дьиэтигэр аҥаар илиитигэр ыаҕастаах ууну тутан аҕалла. Сууйбут таҥаһын тэнитэн, дьиэтин кэннигэр турар тиит лабаатыгар ыйаата.

Ити икки ардыгар күнүскү аһылык кэмэ буолбут эбит. Уот отунна. Чаанньыкка уу кутан уокка уурда. Чаанньыга оргуйбутугар, үөһэ тардан баран, чэй кутта. Чэйи баай сахалар иһэр буолан эрэллэр. Дьадаҥы дьон амтанын да билбэттэр.

Аһаан, иһитин сууйан баран таһырдьа таҕыста. Тула тииттэр эрэ көстөллөр. Атах анныгар оллур-боллур куобах уоһа, отон уга, сүгэ олугун бытархайа, тиит туораҕа, хатырык ойдубута, мутук-итик көстөр. Муннугар көппөх, хатырык уонна туох эрэ сыта биллэр. Чуумпу.

Кэннин диэки киргил ытаата. Киргил куһаҕаҥҥа ытыыр дииллэр. Тыый, аны Манчаарыны тутан ылыахтара.

Дьиэтигэр киирдэ. Аал уот барахсан төһө да имик-самык умайдар киһини сэргэхситэр. Аны уота чуһуурда. Дьоно, уот чуһуурдаҕына, ыалдьыт кэлээри гыннаҕа диэччилэр. Бу дьиэҕэ туох ыалдьыта кэлиэ буоллаҕай.

Кээчэ урут дьиэтигэр эрдэҕинэ күһүн баччаҕа, сороҕор, туохтан эрэ туоххаһыйан, чуҥкуук да чуҥкук курдук буолан, тоҕо эрэ санаарҕаан кэлэрэ. Оттон манна буоллаҕына, собус-соҕотоҕун тыа иһигэр, дьиҥнээх чуҥкук дойдуга олорон, оннук буолбат курдук дии. Дьикти. Арай дьонун ахтар.

Манчаары киирэн иһэн кыыһы көрөөт ымах гынна. Икки ыаҕас тутуурдаах. Онтукаларын иһит оронугар уурталаан баран, саҥата суох кыыска кэллэ да көтөҕөн ылла. Эргиппэхтээн баран олоро түһэн түһэҕэр көтөхтө. Ахтыбыт курдук уураа да сыллаа буолла. Аата омунун.

– Үөрдүм даҕаны, – Манчаары кыыс кулгааҕар сибигинэйэр. – Тоҕо үөрбүтүм буолуой? Эт эрэ.

Кыыс саҥарбат. Арай уоһа сэгэйбит.

– Баҕар күрээбитэ буолуо, кураанах дьиэбэр кэлиэм дии санаабытым. Онтукам баар эбиккин. Онтон ордук үөрүүлээх ама туох баар буолуой?

– Ханна күрүөм буоллаҕай, – Кээчэ хайдах эрэ сэниэтэ суох саҥарар. Аллара көрөн кыламана санньыйар.

– Тутуллан кэлбит киһи буоллаҕыҥ дии. Күрүөххүн да сөп.

– Күрүөх санаам кэлбэт. Эн биһикки кэлэн иһэн иччитэх ампаарга хоммуппут дии. Күрүөхпүн баҕарбытым эбитэ буоллар, эн утуйа сыттаххына, түүн туран баран хаалыам этэ. Туох эрэ эн аттыгар миигин тутар.

– Ол аата эн биһиккини дьылҕа хаан холбообут эбит. Мин сүөгэй, суорат аҕаллым. Аһыахха.

– Чэ, аһыах, – Кээчэ туран уотун күөдьүтэн, чаанньыгы сылыта уурар. Улахан кытыйаҕа сүөгэй, суорат кутан булкуйар.

– Ыалга туох сонун баарый? – диэн Кээчэ аһыы олорон ыйытар.

– Үс хонуктааҕыта биир киһи мэччийэ сылдьар ата сүппүт. Ону Манчаары илтэҕэ дииллэр үһү. Ханна туох эмэ сүттүн да барытын миэхэ балыйаллар.

– Иннэ, сап көрдөстүҥ дуо?

– Кыптыыйы, иннэни Куртах Мэхээлэ ууска оҥорторуох буолла.

Аһаан баран Манчаары аттарын баран көрөн кэллэ. Таарыйа мас сүгэн аҕалан мастаата.

Кээчэ маҥнай тутулуннаҕына күрүөх санаата кэлэр этэ. Тииккэ кэлгийэн хаалларбыттарыгар, харабыл буолбут киһиттэн «сүөрэн ыыт» диэн көрдөһө сатаабыта. Кэлин ол санаата ханна эрэ түгэххэ түһэн баран күөрэйбэт буолбут. Сөбүлүөм да, сүгэһэрдээххэ да сүктүөм диэн кырдьыгы этэллэр эбит.

– Эппит төһө хаалла? – Манчаары киэһэ сыппыттарын кэннэ Кээчэттэн ыйытар.

– Сотору бүтэрэ буолуо. Бу курдук куруутун уоран аһыыбыт дуу? – Кээчэ хайы-үйэ киһитин кытта бодоруһан, кыыһырыа диэн сэрэммэккэ, сэмэ-суҥха хабааһыннаах тылынан ыйытар.

– Хайыахпытый. Тыыннаах буолар кыһалҕатыттан уорарбытыгар тиийэбит. Оннук дьылҕалаах киһибин.

– Тутулуннахпытына, – Кээчэ салгыы туох диирбиний диэн мунаарбыттыы тохтуу түһэр. – Маннык олорбуппут эмискэ быстан хаалар.

– Мин кэлин дьону халыырбын тосту быраҕыам.

– Оччоҕо тугу аһыыбыт?

– Мин маннык санаалаахпын – быйыл күһүн хайдах эмэ кыстаан баран, саас хаар хараарыыта, бу дойдуттан атын сиргэ барыахпыт.

– Ханна?

– Ханна эрэ ырыых-ыраах атын сиргэ барыахпыт. Үтүө дойдуну булуохпут.

– Оннук дойду баар буолуо дуо?

– Баар буолуо. Айыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй.

– Оттон ол дойдуга тиийэммит тугу аһаан олоруохпутуй?

– Киһилээх-сүөһүлээх дойдуга тиийиэхпит буоллаҕа дии. Ынах, сылгы атыылаһыахпыт. Миэхэ харчы баар. Дьиэ туттуохпут. Мин бултуом, балыктыам. Киһилии олоруохпут.

– Хайа диэки барыахпытый?

– Саас хаар хараарарын кытта, өрүс мууһа хобордуу илигинэ уҥуор туораан, арҕаа барыахпыт. Бүлүү диэки. Илин барыахпыт суоҕа. Илин Амманы, Алданы аастахха, саха олохсуйуон сөптөөх үчүгэй ходуһалаах сир суох буолан, киһитэ-сүөһүтэ аҕыйах. Уонна ол дойдуга тиийдэхпитинэ биллэн хаалыахпыт.

– Оттон Бүлүүгэ тиийдэхпитинэ эйигин билиэхтэрэ суоҕа дуо?

– Ыраах дойдуга билиэхтэрэ суоҕа. Мин ааппын уларытыам. Үрэх бастыҥы кытыы сиргэ тохтоон олохсуйуохпут. Чэ, онно тиийдэххэ көстөн иһиэ.

– Оччоҕо дойдубутуттан арахсабыт дуу?

– Арахсар буоллахпыт дии. Мин дойдумсах буоламмын иэдэйбит киһибин. Дойдубуттан ыраах сылдьаммын ыһыаҕы да, урууну да санаабаппын. Оҕо эрдэхпинэ атах сыгынньаҕын сылдьыбыт алаастарбын саныыбын, ахтабын. Түрмэттэн, сыылкаттан күрээтим да, дойдубар эргиллэ турабын. Ол иһин тутуллабын. Сойуолаабаттара, кыыллаабаттара буоллар, мин да киһитийиэм этэ. Маҥнай сыыһа үктээн тэмтэрийдиҥ да, туохха барытыгар тиийиэххэ сөп эбит. Кырыыстаах кыраабытын курдук.

– Кырдьык, ханна эмэ тиийэн олохсуйбут киһи үчүгэй буолуо этэ. Хайдах куруук маннык сылдьыахпытый?

– Алгыстаах алҕаабытын курдук олоруохпут. Чэ, ити кэлин, аны саас буолуо. Билигин хайдах эмэ гынан уһун кыһыны туоруохпутун наада.

– Кыһыны быһа оттук маһы санныгынан таһан мастыыгын дуо?

– Санныбынан да таһыам. Кураанах мас, абырҕал эҥин дэлэй. Кыһыҥҥы үлэм диэн мас мастааһына эрэ буоллаҕа дии.

– Дьиэбит кыһын тымныйыа суоҕа дуо?

– Кыһын хаарынан хайыахпыт. Ичигэс буолуо. Тыаллаах, хаардаах, күһүҥҥү силбик түүҥҥэ соҕотоҕун тыаҕа хонор саҕа куһаҕан туох да суох. Онуоха холоотоххо, бу билиҥҥи олоҕум диэн ырай олоҕо буоллаҕа дии.

* * *

Хас да хонук ааста. Түүн тоҥорор буолла. Куобах маҥхайбыт. Манчаары кэрийэн икки куобаҕы өлөрдө. Биирдэ, Кээчэ сарсыарда туран таһырдьа тахсыбытыгар, адьас дьиэтин таһыттан куобах туран сүүрбүтэ.

Манчаары ханна эрэ баран сылгы өлөрөн этиттэн аҕалла. Эмис хартаны буһаран сиэтилэр. Эдэр дьон утуйуохтарын иннинэ кэпсээннэрэ тобуллааччы. Кээчэ сытан эрэ Манчаарыттан ыйытта:

– Кыһын ити аттарбытын сиэн кыстыыбыт дуо?

– Суох. Тоҥот буоллаҕына Чоочо баай сылгытыттан көҕүрэтиэхпит. Бараммат баайдаах киһи, – Манчаары түөһэ итииргээн суорҕанын сэгэтэ аһар.

– Оттон аттарбыт хаһан кыстыыллар дуо?

– Мин биир сылгыһыт киһиэхэ кыстатыах буолбутум. Тоҥот буоллаҕына, кыһын сиир идэһэ этин булан бараммын, киниэхэ илдьэн биэриэм. Үчүгэй аттар. Кыстаппыт киһи бэрт буолуо этэ.

Саҥата суох сыппахтаатылар. Дьиэ иһэ хараҥа. Арай умуллан эрэр уот чоҕо кытарар.

– Кээчээ.

– Тугуй?

– Эн сааһыҥ хаскыный?

– Сүүрбэ биирим. Аҕам сириксэн кыыс кыыһынан кырдьар диирэ.

– Сирэн-сирэн сиргидэххэ түбэстэҕиҥ.

– Эн сиргидэх буолбатаххын.

– Түүҥҥү сырыылаах түүлээх уллуҥах буоллаҕым дии.

– Эн ыра санааҥ үчүгэй.

– Эн баай ыал кыыһа буолаҥҥын эрэйи-кыһалҕаны билбэккэ улааттаҕыҥ. Оттон мин кыра эрдэхпиттэн эрэйдээх олоҕу олорон кэллим. Эн биһикки сөп түбэһэн ыал буолан олоруохпут дуо?

– Эйэлээх буоллахпытына, олорумуна.

– Эйигин кууһа сытан саныыбын ээ – дьоло суох муҥнаах олохпор, Дьылҕа хаан биэрбит бэлэҕэ бу баар диэн, – Манчаары кыыһын эргитэ тардан уураамахтаан баран, ыһыктан, саҥата суох сытта.

Кээчэ, салгыы тугу этиэй диэбиттии, эмиэ иһийдэ. Манчаары этэр тылыгар, көрөр хараҕар туох даҕаны кырыктаах эбэтэр албын баара биллибэт. Кыыс маҥнай санаабытыттан, күүппүтүттэн атын киһи эбит.

* * *

Эмиэ хас да хонук ааста. Күн аайы халлаан тымныйан, тоҥоруу буолан, дүөдэ кытыытын уута чарчалаһа тоҥно. Ол эрээри күнүс күн тыктаҕына сылыйар.

Манчаары тыаҕа хандаа оҥоро барбытын кэннэ, Кээчэ киһитин киэһээҥҥэ диэри кэтэһэн баран таһырдьа таҕыста. Хойутаатар эрэ «тутулуннаҕа дуу» дии санаан куттанар.

Күн кылгаабыт. Бэлиэр тыа иһэ күлүгүрэ боруорбут. Үөһэ кэм да сырдык халлаан сандаарар. Кээчэ манна олорон күн киирэрин, халлаан кыыһарын, боруҥуй буоларын бэлиэтии көрөр буолбут. Урут дьиэтигэр олорон уһун күн хайдах уларыйарын аахайбат этэ. Манна соҕотоҕун хааллаҕына, тыа иһигэр боруҥуй буоллаҕына, куттанар, сүрүн баттатар. Тыас иһиллээбит курдук чуумпуга үөрэнэн биэрбэт. Санаатыгар боруҥуйга тииттэр быыстарынан туох эрэ үөмэн кэлиэх курдук.

Эмискэ кэннигэр чугас баҕайы «һуу» диэн саҥа иһиллибитигэр дьик гынан баран дьиэтигэр сүүрэн киирдэ. Аны манна батыһан киириэ диэбиттии аанын олуйда. Уот барахсан умайан тыһыргыыра киһини сэргэхситэр, сырдык дьиэ иһэ уоскутар.

Кэтэспэхтээбитин кэннэ киһитэ дьэ кэлэн ааны тоҥсуйда. Биир куобах тутуурдаах.

– Тоҕо хойутаатыҥ?

– Аттарым тыаҕа тахсыбыттар. Ону көрдөөн булан сыһыыга киллэрдим.

– Тыый, аны баран хаалыахтара.

– Сылгы тыаҕа тахсар баҕайыта. Ырааппатахтар. Ааҥҥын куттанан хатаатыҥ дуо?

– Киэһэ боруҥуйга таһырдьа тахсан турдахпына туох эрэ эмискэ «һуу» диэтэ.

– Кулгаахтаах саҥарбыта буолуо. Кини куобаҕы үргүтэн оннук саҥарааччы. Сороҕор туртас улахан баҕайытык «һөө» диэччи. Онтон куттаммат буол.

Нөҥүө киэһэ аһыы олордохторуна эмискэ аан аһыллан, таһыттан Куртах Мэхээлэ киирэн кэллэ.

– Кэпсиэҥ. Хайа хайдах олордугут? – Куртах киирээт ыйытар.

– Суох. Үчүгэйдик олоробут. Эйиэхэ туох сонун баарый? Олор, – Манчаары дүлүҥ олоппоһун ыалдьытыгар туран биэрэр.

– Сонунум диэн, эйигин көрдүү куораттан сэтээтэл тойон тахсыбыт үһү. Биһиэхэ кэлэн Манчаарыны көрдүгүт дуо диэн ыйыппыттара. Ону биллэрэ кэллим, – Куртах олоппоско олорор.

– Хаһан сырыттылар? – Манчаары Куртах кэлбитигэр сэрэтэ кэллэҕэ диэн дьиксинэ санаабыта.

– Бэҕэһээ киэһэ сылдьыбыттара. Сэрэнэн олоруҥ. Баҕар бу эргин бааргын сибикилээн билбиттэрэ буолуо.

– Кимнээх сырыттылар?

– Кинээспит Луха бэйэтинэн. Чаччыына, дэһээтинньик. Уонна хас да киһи. Туруммуттара сүрдээх. Манчаарыны көрдөххүтүнэ эбэтэр сураҕын иһиттэххитинэ биллэриҥ диэн этэн бардылар.

– Хайа сэтээтэл тахсыбыт үһүнүй?

– Атылааһап тойон. Били быһайын тахса сылдьыбыт киһи.

– Чэ, сөп. Сэрэниэхпит. Үлэхпин ууска эппитиҥ дуо?

– Ууска үлэспитим. Сотору киниэхэ бара сылдьыам.

Куртах барбытын кэннэ Кээчэ куттаммытын дьэ биллэрдэ. Манчаарыны аны ханна да барыма диир. Манчаары буоллаҕына холкута сүр. Сааһын тухары кутталлаах сырыыларга сылдьыбыт киһи буолан, онно үөрэнэн хаалбыт быһыылаах.

Киэһэ сытан эрэ Кээчэ эмискэ ыйытта:

– Эн урут кэргэннэнэ сылдьыбытыҥ дуо?

– Ойохтоох этим, – Манчаары туох да суолтата суоҕу эппиттии саҥарар.

Оттон Кээчэ хайдах эрэ соһуйа иһиттэ. Бэл саҥатыттан матта. Бэргэһэлээх ойохтоох киһи ойоҕуттан арахсыбат үһү. Аныгы үйэҕэ икки ойохтоох буолар көҥүллэммэт.

– Кыра эрдэхпинэ дьонум Ытаһа Ыстапаан Балбаара диэн кыыһын кытта миигин холбуурга кэпсэтэн кэбиспиттэр, – Манчаары саҥата суох сыппахтаан баран кэпсиир. – Улааппыппыт кэннэ холбообуттара. Ол эрээри кыыспын, испэр киллэрбэт буоламмын, аанньа ахтыбат этим. Онон куоракка тэлэһийэммин түбэстэҕим буолуо.

– Бэргэһэлэммиккит дуу?

– Суох. Ол иһин, хаайыыга киирбитим кэннэ арахсан аҕатын аахха барбыт этэ. Бука, таптаабатым иһин тэйбитэ буолуо.

– Ол дьахтарыҥ билигин дьонугар олорор дуо?

– Билбэтим. Миигиттэн арахсан баран, Тэрэнтэй уус диэн сааһырбыт киһиэхэ барбыт сурахтааҕа. Киниэхэ сылдьыбаппын даҕаны.

– Чоочо уола Чүппүү Дьөгүөр сүүрбэччэ киһилээх көрдүүр диэн кэпсээбитиҥ дии. Аны куораттан сэтээтэл тахсыбыт. Хайа тутан ылаайаллар?

– Чүппүү буолбатах. Чүүнү диэн. Көрдөөтүннэр. Сайыны быһа көрдөөбүттэрэ да туттарбатаҕым.

– Хаар түстэҕинэ эн дьиэҕиттэн ханна да барыма. Аны суоллаан дьиэбитин булуохтара.

– Хаар түһэ илигинэ кыһыҥҥы идэһэбитин булунуо этибит. Хаар түспүтүн да кэннэ тыаҕа тииҥньит, туһахчыт суола баар буолар. Ону барытын суоллуу сылдьыбаттар ини.

Куртах кэлэн барбытын кэннэ биир хонук ааста. Туох да биллибэт. Аны ааннарын күнүстэри олунар буоллулар. Манчаары хонук маһын мастаан тыас таһаарбат. Ол бу мутугу-итиги, кыра төҥүргэһи хомуйан оттоллор. Аны икки хонугунан кыһыҥҥы аһылыгын булуна барыахтаах. Түүнүн тоҥорор буолла.

Сарсыарда турбуттара кыраһа хаар түспүт. Охтубут тиит, сыгынах, төҥүргэс үрдэ туртайбыт. Оттон сир билигин да ириэнэх. Онон кыраһа хаар күнүс симэлийдэ. Арай онно-манна күлүк сиргэ эрэ туртайар.

Киэһэлик былыт дьайбаран, салгын сөрүүкүйэн, түүнүн тоҥордо. Сарсыарда турбуттара, сир тордурҕас гына тоҥмут. Манчаары дьиэтин эргийэн баран саҥарбытынан киирдэ:

– Киһи суола баар. Арааһа кэлэн чуҥнаабыттар быһыылаах.

– Тыый! – Кээчэ олоро түһэр. Манчаарыны кэҥээбит хараҕынан көрөр.

– Чугаһаан баран туора хаампыт. Баҕар көннөрү тииҥнии сылдьар киһи буолуо.

– Дьиэбитин көрбүтэ буолуо дуу?

– Көрдөҕө дии.

– Оттон оччоҕо тоҕо туора хаамта?

– Куттаммыта буолуо.

– Аппытын тутан күрээн хааллахпытына?

– Ол ханна күрүүбүт?

– Оттон ханна эмэ?

– Ат туйаҕын хайан суоллуохтара. Соҕотоҕум эбитэ буоллар күрүөм да этэ. Эйигин эрэйдиэхпин баҕарбаппын. Баҕар тииҥнии сылдьар үчүгэй киһи буоллаҕына тыллаан биэриэ суоҕа. Олорбуппут курдук олоруох.

* * *

Түүн үөһүгэр диэри утуйбатылар. Сарсыарда хойут турдулар. Манчаары ханна да барбата.

Күнүс аһыы олордохторуна эмискэ ааны тоҥсуйбуттарыгар дьик гына түстүлэр.

– Тыый даа, кэллилэр! – Кээчэ саҥа аллайар.

Манчаары ойон туран ааҥҥа кэлэн «кимҥиний?» диэн ыйытар.

– Мин. Моорук нэһилиэгиттэн Көнчөх Уйбаан диэн киһи кэллим. Ааны ас, – сөҥ саҥалаах киһи эппитэ иһиллэр.

– Тоҕо кэллиҥ?

– Эйигин тута куораттан сэтээтэл тойон таҕыста. Хаҥалас уонна Мэҥэ улууһуттан биэс уонча саалаах, батыйалаах дьон кэлэн дьиэҕин төгүрүйэн тураллар. Ааҥҥын аһан таҕыс.

– Бэриммэппин! Үгүстэн үгүс охтуо, аҕыйахтан аҕыйах охтуо, – Манчаары сааларын ылан сомуоктарын туруортуур.

– Тыый даа, бэрин даа, – Кээчэ ытамньыйбыт саҥата иһиллэр.

– Кэбис утарылаһыма. Киһи хаанын тоҕон тугу туһаныаххыный? Ыраахтааҕы илиитэ уһун. Таҥара айыылааҕы аһынар дииллэр. Аһыныа, – аан нөҥүө Көнчөх эйэ дэмнээх саҥата иһиллэр.

– Кимнээх кэллилэр?

– Атылааһап тойон кэллэ. Биэс хаһаахтаах. Быыбарынай кулуба Баһылайап. Кинээспит Луха Бөтүрүөп, Чүүнү Дьөгүөр. Барыта биэс уонча киһи.

Манчаары саҥарбат. Чуумпу буолла.

– Хайа, хайыыгын? – Көнчөх саҥата эмиэ иһиллэр.

– Тойон сэтээтэлгэ эт – өскөтүн тутан баран, суукка дьүүллүөхтэригэр диэри, миигин түүрэйдээбэт, атаҕастаабат буоллахтарына бэриниэм.

Көнчөх дьонугар баран иһэн сөтөллүбүтэ иһилиннэ. Манчаары кыыһын туруору тардар уонна аргыый саҥарар:

– Чэ, арахсар күммүт кэллэ. Миигиттэн баҕар оҕо хаалыа. Уол оҕо төрөөтөҕүнэ Кэнчээри диэн ааттаар. Сөп дуо?

Кээчэ саҥата суох төбөтүн кэҕис гыннарар. Манчаарыга саба түһэр. Ыга куустуһан уураһаллар.

– Миигин баҕар эргиллибэт сирбэр утаарыахтара. Хаһан кэлэрбин кэтэһимэ. Син биир эн дьонуҥ миэхэ биэриэхтэрэ суоҕа. Оҕо төрөөтөҕүнэ харыстаан иитээр. Мин курдук киһи буолбатын.

Ити икки ардыгар Көнчөх кэлэн аан нөҥүө саҥарбыта иһиллэр:

– Тойон сэтээтэл тарбахпытынан да таарыйыахпыт суоҕа диэн тылын биэрдэ.

– Чэ, ыыт, тахсыым, – Манчаары тиһэҕин уураан баран куустуһан турар кыыһын аргыый араарар.

Халҕан олуурун төлөрүтэн, сааларын ылан сомуоктарын түһэртиир. Батыйатын ылар. Эргиллэн, ороҥҥо дөйбүт курдук олорор кыыһын көрөн ылар.

Тахсан, сааларын, батыйатын сиргэ уурталаан баран, тоҕо эрэ үрдүттэн үктүүр. Тула көрүөлээбитэ – ким да көстүбэт. Халҕан нөҥүө кэпсэппит киһитэ чугас турар тиит кэннигэр сөрүөстүбүт эбит.

– Чэ, кэл, доҕор. Куттаныма, тыытыам суоҕа, – Манчаары сис туттар.

Көнчөх, сис туттан турар киһи икки илиитин тирбэҕэ быанан хатыһыннары ыга баайда. Манчаарыны тэйитэн баран сааларын, батыйатын сиртэн ылла.

Тииттэр кэннилэригэр саһан турбут дьон, дьэ быгыалаһан, көбүөхтэһэн таҕыстылар. Биир мааны таҥастаах аҕамсыйбыт киһи кэлэн «кыыһым баар дуо?» диэн баран, холлороон устун хааман дьиэҕэ киирдэ. Бары «Манчаары диэн хайдах киһи эбитий?» диэбиттии көрбөхтүүллэр.

Манчаары дьон ортотугар дьаһайар, тэрийэр киһи курдук туттар, Чоочо уола Дьөгүөр Солобоччукуоп диэн ааттыыр киһилэрин бэлиэтии көрдө. Оҕо эрдэҕинэ Чүүйэ чөчүөккэтэ Чүүнү диэн оҕолор хаадьылыыр холоон тойооскулара этэ.

* * *

Манчаары Баһылай тутуллубут үһү диэн сурах, долгун курдук, ыалтан ыалга тарҕанна. Дьахтардаах үһү, сир анныгар хаспах хастан саһан олордоҕуна туппуттар диэн сөҕөн-махтайан, күүркэтэн кэпсииллэр. Баайдар дьэ холкутук тыыннылар. Аны эргиллибэт сиригэр утаараллар ини, дьэ нус-хас олорор буоллахпыт дэһэллэр. Сорохтор эмиэ күрүүрэ буолуо дииллэр.

Таһымаан Дьаакыптаахха ити сурах олох кэнники иһилиннэ. Хаар түспүтэ быданнаабытын кэннэ, Байбал Быргыйдаахха бара сылдьан истэн кэллэ.

– Манчаары тутуллубут үһү, – Байбал таһыттан киирэн сыгынньахтанаат, остуолга кэлэн олорон иһэн сонунун иһитиннэрэр.

– Тыый, дьиэтиттэн туппуттар дуо? – ким-хайа иннинэ Мааппа ыйытар.

Дьиэтиттэн. Дьахтардаах үһү.

– Эр бэрдэ дьахтара суох кыстыа дуо, – оҕонньору ити сурах оччо уолуппата быһыылаах.

– Хайдах буллахтарай? Дьиэтин тыа быыһыгар, киһи өйдөөн да көрбөт курдук сиргэ тимирдэн туппуппут ээ, – Байбал кытыйалаах аһын чугаһата тардар.

– Суоллаан буллахтара. Ким эмэ бултуу сылдьан түбэһэ көрөн тыллаан биэрдэ дуу? Уонна тугу кэпсииллэр?

– Суох. Наар Манчаары айдаана. Киниэхэ кыттыспыт дьон буруйданаллара буолуо. Бука, айдааннаах дьыала буолуо буоллаҕа.

– Тыый, аны эйигин сууттуохтара, – Мааппа эрин диэки көрөр.

– Мин кинини кытта сылдьыспатаҕым. Көннөрү сорудаҕын эрэ толорбутум, – Байбал саныыр санаатын этэр.

– Тоҕо тыллаабатаххытый диэхтэрэ.

– Манчаарыттан куттанан тыллаабатахпыт диэхпит буоллаҕа дии.

– Мин санаабар Манчаары биһигини этэн биэриэ суоҕа. Кинини манна ким даҕаны көрбөтөҕө, – оҕонньор дьонун уоскутардыы саҥарар.

Төһө да бэйэ-бэйэлэрин уоскута сатаабыттарын иһин, түөкүнү хорҕоппуттара, уорбут этиттэн сиэспиттэрэ, сорудаҕын толорбуттара, тыллаабатахтара эҥин барыта холбоһон, чолобууда суут иннигэр улахан буруй буолуохтааҕын, айыыны-буруйу оҥорботох муҥкук дьоҥҥо, ыар санаа хара күлүгэ буолан ааһан араҕан биэрбэт. Ол иһин уоннуу-сүүрбэлии хоно-хоно, сонуну истээри, Быргыйдаахха сэмээр баран кэлэллэр.

Сэтинньи ыйга Баал диэн дьиибэ ааттаах сэтээтэл куораттан тахсан, дьону ыҥырталаан ыйытан эрэр үһү диэн сурах тарҕанна. Онтон хаһаактар Нөөрүктээйи олохтооҕун Тараҕай Мэхээлэни уонна атын нэһилиэктэртэн Манчаарыны кытта сылдьыспыт хас да киһини тутаттаан куоракка киллэрбиттэр үһү диэн кэпсээтилэр.

Дьаакыптаах уйаларыгар уу киирдэ. Баҕар кэлэн ыҥырыахтара диэн дьиксинэ саныыр этилэр. Айманнылар.

– Этэҥҥэ олорбуппут сыччах. Манчаары хантан дьөлө ыстанан кэлэн биһигини булбута эбитэ буолла? – Мааппа сибилигин тута кэлиэхтэрэ диэбит курдук куттаммыт.

– Кытыы сир диэн ким эрэ биһигини ыйан биэрбитэ буолуо, – Байбал уот иннигэр олоппоско олорор.

– Биһиги нэһилиэктэн хайалара эрэ Манчаарыны кытта куомуннаспыта буолуо. Эйигин тутан илтэхтэринэ биһиги хайдах олоробут?

– Манчаары манна олорбутун ким да көрбөтөҕө, билбэтэҕэ. Оттон кини бэйэтэ этэн биэриэ суоҕа, – оҕонньор уруккуттан этэрин хатылыыр.

Ахсынньы ый бүтэн, тохсунньу ый үүннэ. Кэтэстэххэ күн-хонук төһө да уһаатар, тохсунньу ый эмиэ ааһан, олунньу саҕаланна. Туох да биллибэтэ. Дьэ уоскуйдулар.

* * *

Охотскайга сыылкаҕа ыытыллыбыт Василий Федоров – Манчаары туус үлэтиттэн күрээбитин туһунан биллэрии, Дьокуускайдааҕы Областной салалтаҕа 1832 сыллаахха, атырдьах ыйын бүтүүтүн диэки кэлбитэ. Сонно тута улуус быраабатыгар Манчаары сыылкаттан күрээбитин туһунан биллэрбиттэрэ уонна дойдутугар кэллэҕинэ тутан киллэриҥ эбэтэр биллэриҥ диэн дьаһал ыыппыттара. Ол эрээри ити дьыл Манчаары ханна да барбыта биллибэккэ сүппүтэ.

1833 сыллаахтан саас Земскэй суукка «Манчаарыны көрбүттэр» диэн биллэрбиттэригэр ыам ыйыгар улууска күрүөйэҕи тутаары сэтээтэл Валь түөрт хаһаактаах тахсыбыта. Ол киһи дьонтон сураһан көрдөөн көрөн баран булбакка, уон хоноот, төннүбүтэ.

Өрүс аһылларын кытары «Манчаары ыалы халаабыт» диэн, куоракка үҥсүү сурук киирбитэ. Бэс ыйыгар сэтээтэл Атласов биэс хаһаактаах эмиэ улууска тахсыбыта. Ол кэмҥэ Нөөрүктээйи нэһилиэгин киһитэ Егор Слободчиков сүүрбэ киһилээх этэрээт тэринэн, эмиэ Манчаарыны көрдүүргэ туруммута. Онно Атласов бачча элбэх олохтоох дьон соҕотох киһини туталлар ини дии санаан, түөрт хаһаагы хаалларан, бэйэтэ биир хаһаактаах атын дьыалаҕа барбыта.