Текст книги "Күрэтиллибит таптал"

– Эн быһаас Тыыллымаҕа сылдьыспытыҥ буолбат дуо? Онон син биир чолобууда суукка буруйдааххын. Эбэтэр туох да буруйа суох чыычаах оҕотобун дии саныыгын дуу?

– Буруйдаахпын. Ол эрээри барбаппын. Куттанабын.

– Чэ, оччоҕо ити күлтэн ылан сиэ. Эн биһикки аны атырдьах маһыныы арахсабыт.

Манчаары киһитэ хамсаабакка олорорун көрөн баргыытыыр:

– Сиэ диибин!

Обун үтэһэни тоһутан уот күлүттэн буордары баһан ылар. Төһө сылааһын билээри сөмүйэтин төбөтүнэн таарыйар. Күллээх үтэһэ төрдүгэһин айаҕар уган ньэлбийэр. Буордаах күл тылыгар, таҥалайыгар сыстыбытын ыйыстымахтыыр.

Манчаары туран талахха тиийбитигэр, Обун «таһыйаары гыннаҕа» дии санаан, иэнэ кэдэс гынна. Киһитэ кыыныттан быһаҕын таһааран ачаахтаах лабааны быһан ылар. Кэлэн, аҥаар ачааҕын Обуҥҥа туттарар. Бэйэтэ иккис лабаатыттан ылан, икки аҥыы хайа тардаллар.

Онтон саҥата суох хомунан аттарын миинэллэр. Манчаары бараары туран эргиллэн этэр:

– Биһигини көрбүтүҥ туһунан кимиэхэ эмэ этиэҥ да сэрэн! Өлөрөн кэбиһиэм!

Обун барбыттарын кэннэ биирдэ һуу гынна. Хата таһыйбата.

* * *

Күһүн буолан түүн хараҥарар буолла. От күкээрбит. Үөн-көйүүр сүтэн үчүгэй күннэр тураллар. Халлаан уоскуйан налыйбыт.

Түөрт аттаах киһи илин диэки айаннаан субуста. Бу Манчаары Баһылай доҕотторунаан аатырбыт баай Бакыыһа Байбалга тиийээри айаннаан иһэллэр. Тиийэр сирдэрэ ыраах – сэттэ көс.

Сиэҥкэ Сэмэн диэн эр бэрдэ бастаабыт. Кини Обун Арамаан курдук буолбатах, иннинэн киһи. Сайын оттуу сырыттаҕына Манчаары иккиэ буолан кэлэн «сыа сиэххин баҕараҕын дуо?» диэн ыйыппытыгар «баҕаран бөҕө буоллаҕа дии» диэбитэ. Онно Манчаары кинини атыгар мэҥэһиннэрэн илдьэ баран Күтэр Саахтаах диэн алааска аҕалбыта. Ол алааска Чоочо баай атыырын үөрэ мэччийэ сылдьарын, тыаҕа үүрэн киллэрэн, үс биэни ытан өлөрбүттэрэ.

Онтон Сиэҥкэ эмис сылгы түөһүн дьиэтин таһынааҕы тыаҕа аҕалбыта. Тэлгэһэҕэ ыҥыырдаах ат бааллан турарын көрөн, этин тыаҕа хаалларан баран дьиэтигэр киирбитэ. Аймаҕа киһи хоно кэлбит, онон тыаҕа хаалларбыт аһын дьиэҕэ киллэрбэтэҕэ.

Сарсыарда, хоноһо барбытын кэннэ, этин ылаары тыаҕа тахсыбыта – ыттара буланнар түүнү быһа дэлби сиэбиттэр этэ. Онон ол этиттэн туһамматаҕа.

Бэҕэһээ Манчаары кэлэн Бакыыһа Байбалга барыс, сирдээ диэбитигэр Сиэҥкэ улгумнук сөбүлэспитэ. Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ ыраах Эмис нэһилиэгэр эргэ баран олорор. Онон ол дойдуга хаста да сылдьыбыт буолан суолу бэркэ билэр.

Үһүс киһинэн Манчаары биир дойдулааҕа, Нөөрүктээйи нэһилиэгин киһитэ Тараҕай Мэхээлэ барсан иһэр. Манчаарыны кытта элбэхтик сылдьыспыт киһи. Төрдүс акка Сүллүгэс Сүөдэр диэн киһи олорбут. Кини Обун Арамаан курдук маҥнай кэтэмэҕэйдээбитэ. Манчаары батыйа хаптаҕайынан иккитэ самыыга охсубутугар барсарга сөбүлэммитэ.

Күнү быһа айаннаан баран, түөртүүр ыам ааһыыта туора тахсан бүччүм алааска тохтоон сынньаннылар. Аттарын аһата ыыттылар. Бэйэлэрэ тыаҕа киирэн кутаа оттон, эт үөлэн сиэтилэр, чэй оргута уурдулар. Аҕалбыт эттэрин өйүөҕэ анаан барытын үөллүлэр.

– Мантан төһө хаалбыта буолуой? – Манчаары үтэһэлээх эти сии олорон ыйытар.

– Көскө тиийбэт сир хаалла, – Сиэҥкэ тута хоруйдуур.

Кини – кыра уҥуохтаах, хатыҥыр, көрөн-истэн мэлэкэчийбит, саҥаран-иҥэрэн хабыгыраабыт уол. Тараҕай Мэхээлэ – саас ортолоох, улахан муруннаах, халыҥ уостаах, боччумнаах көрүҥнээх киһи. Оттон Сүллүгэс Сүөдэр куоска курдук ньылбаарыйбыт, сэрэммит курдук туттубут, көрсүө көрүҥнээх, эмиэ саас ортолоох киһи.

Саҥата суох аһаан кимиритэллэр. Аччыктаабыттар. Көбүөрү иҥнэтэн кымыс иһэллэр. Сиэҥкэ аһыы олорон эмискэ күлэ түстэ.

– Тоҕо күллүҥ, доҕоор? – Манчаары ыстыы олорон ыйытар.

– Атаспын дьэ, үчүгэй аҕайдык, саҕатыттан сахсыйарбыт буолуо. Кыра киһини аанньа ахтыбат, алыс киэбирэр этэ.

– Киэбирэн хайыырай?

– Бырааба дьиэтигэр мунньахха кэлэригэр аан аһааччылаах буолар. Саҕатыттан сахсыйдахпытына, сирэйин-хараҕын хайдах туттарын көрүөхпүт.

– Оттон эйигин сахсыйдахпытына хайдах туттуоххунуй? – Манчаары ымайар.

Сиэҥкэ саҥарбат. Үтэһэлээх эти хадьырыйар.

Тото аһаан баран кытарбыт чох тулатыгар өттүгэстии түһэн сыттылар. Күһүҥҥү тыа чуумпу. Көппөх, хагдарыйбыт от, буор уонна туох эрэ тыа күһүҥҥү сыта биллэр. Тото аһаабыт киһи ыарыыр. Онно айан сылаата эбиллэн, киһи саҥата суох сытыан, сынньаныан эрэ баҕарар. Ыҥыырдарын сыттанан, саҥата суох сыппахтаан баран сыыйа утуйан бардылар.

Манчаары түүн үөһэ уһуктан, дьонун уһугуннаран туруортаата. Сыһыыттан аттарын тутаттаан, сиэтэн аҕалан ыҥыырдаан, хомунан эмиэ айаҥҥа турдулар.

Сарсыарда, күн тыа баһынан тыгыыта, Бакыыһа Байбал олорор алааһыгар чугаһааннар, аттарын тэйиччи сиргэ, тыаҕа, баайдылар.

– Эн аттары көрө сырыт. Ити ырааһыйаҕа ыытан мэччитээр, күнүс уулатаар, – диэн Манчаары Сиэҥкэҕэ сорудах биэрэр.

– Оттон эһиги? – Сиэҥкэ аттары маныыр буолбутуттан хомойбут курдук туттар.

– Биһи тыа саҕатыгар киэһээҥҥэ диэри кэтээн олоруохпут. Билигин биһигини кытары барыс. Ханна баарбытын бил. Кэлэ-бара аттары көрө сылдьыаҥ.

Төрдүөн алаас саҕатыгар, хатыҥ төрдүгэр тохтоон аһаатылар. Түөрт үүт баҕана бүтэйинэн күрүөлэммит үтүөкэн алаас. Бу алаас кыстыга быһыылаах. Кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Алаас арҕаа өттүгэр баар Бакыыһа дьиэтэ-уота мантан үчүгэйдик көстөр. Ампаар үрдүгэр харабыл ампаарын туппуттар. Ыраах да олордор Манчаары кэлиэ диэн сэрэммит эбит.

– Билиҥҥэ диэри харабыллаах олордоҕо дуу? – Тараҕай этин ыстыы олорон аргыый саҥарар.

– Киэһээҥҥэ диэри кэтээтэххэ харабыл баара-суоҕа биллиэ, – Манчаары эмиэ аргыый саҥарар.

Алаас иһигэр сүөһү бөҕө мэччийэ сылдьар. Чахчы кыахтаах ыал олороро таһыттан биллэр. Тэйиччи соҕус улахан хотон уонна саха балаҕана көстөр. Онно хамначчыттара олордохторо. Ол дьиэттэн оҕолор киирэллэр-тахсаллар.

– Бу ким диэн ааттаах алааһый? – Тараҕай Сиэҥкэ диэки көрөр.

– Бадымты диэн, – Сиэҥкэ хоруйдаан чап гыннарар.

– Харабыл баар быһыылаах дуо? Кытаатан ону көрүҥ, – Манчаары кыра уҥуох этин тиниктиир.

– Мин көннөрү ыалдьыт курдук киирэн тахсабын дуо? – диэн Сиэҥкэ ыйытар.

– Ити ыалга урут сылдьыбытыҥ дуо?

– Суох.

– Оччоҕо туох диэҥҥин киириэҥий? Киэһээҥҥэ диэри кэтэстэххэ харабыл баара-суоҕа биллиэ.

– Харабыллаах буоллахтарына хайыыбытый?

– Төннөр буоллахпыт дии.

– Омук Сүөдэр диэн күүстээх киһи баар сурахтааҕа. Бука, кинини харабыллаппыта буолуо, – Тараҕай аһаан бүтэн өттүгэстии түһэр.

– Эн аттаргар бар. Ыыталаан аһат. Сонос соҕус икки үөл талахта быһан аҕалаар, – Манчаары Сиэҥкэҕэ сорудах биэрэр.

– Ол туох талаҕын? – киһитэ өйдөөбөтө.

– Кыһалҕа буоллаҕына киһини охсор маһы. Уонна туоста хастаан аҕал. Иккитэ. Сирэй сабыыта оҥостуохпут. Чэ, бар.

Олорбохтоотулар. Харабыл эҥин баар сибикитэ биллибэт. Дьиэ таһыгар уончалаах оҕо сылдьар. Дьахтар киирэр-тахсар.

Тоҥ күөс быстыҥа⁹ ааспытын кэннэ, Сиэҥкэ обургу талах быһан, туос хастаан аҕалла. Кинини эмиэ төттөрү ыыттылар. Күнүскү аһылык саҕана кэлээр диэтилэр.

Бакыыһа Байбал дьиэтигэр баар эбит. Тахсан, хамначчыттарыгар баран кэллэ. Бүтүннүү түү бытык сирэйдээх, суон, бэлиэ киһи. Оттон харабыл баар сибикитэ биллибэт. Ыалдьыт эҥин суох быһыылаах. Биир киһи тахсан мас мастаата. Бука хамначчыттара буолуо.

– Харабылларын тарҕаппыт быһыылаах. Бааллара буоллар биллиэ этэ, – Тараҕай туран тыыллаҥныыр.

– Киэһэ утуйуохтарыгар диэри кэтиэхпит. Онуоха диэри бааллара-суохтара биллиэ, – Манчаары уһун оту быһа тардан ылан айаҕар угар.

– Аатырбыт баай. Харчы да баар буолуохтаах.

– Төһө сүөһүлээҕэ буолуой? – Сүллүгэс көхсүнэн хатыҥҥа өйөнөн олорор.

– Элбэх буолуо. Аҕыс сүүс кэриҥэ баар ини, – Тараҕай дьааһыйар.

– Ити тоҕо элбэх сүөһүнү мунньарый? Киһи кыһалҕата суох аһаан-таҥнан олороругар аҕыс уон да сүөһү сөп буолуо суоҕа дуо?

– Иҥсэтэ буоллаҕа дии. Тыһыынчатын толороору гынара буолуо. Былыр тыһыынча сүөһү буоллаҕына, күһүн тоҕустуу сүөһүнү үрэх баһыгар үүрдэрэр сурахтаахтара.

Итинтэн салгыы баайдар баттыгастарын туһунан кэпсэттилэр. Кэччэгэй, таһыырдаах, уордаах баайдары аҕыннылар. Саастарын тухары ытыктыы, ымсыыра, толло көрбүт баайдарын-тойотторун туһунан дьэ аһаҕастык саҥаран кэпсэттилэр. Бэйэлэрин ыар, тиийиммэт-түгэммэт олохторун санаатылар. Ханна эрэ түгэххэ кирийбит, сөҥмүт аба-сата санаалара көптө. Бэл күүс өттүнэн күһэллэн кэлбит Сүллүгэс Сүөдэр, аллараа сыҥаах буолан, сөбүлэһэн кэҕиҥнии, «оннук», «кырдьык» дии олордо.

Күнүскү аһылык саҕана Сиэҥкэ кэлэн аһаатылар. Сүллүгэс Сүөдэр сөтөллөн хахсыйан баран, мөҕүллүөм диэбиттии Манчаарыны көрөн ылла. Бары даҕаны саҥаран бараннар, хайдах ылынар диэбиттии Манчаарыны көрөн ылаллар.

Таах сыттахха күн уһуна сүрдээх. Харабыл баар сибикитэ биллибэт. Бааллара буоллар тахсан киирэллэрэ эҥин көстүө этэ. Арай дьиэлээхтэр киирэллэр-тахсаллар. Саха ыалын күннээҕи нус-хас олоҕуттан атын туох да суох.

Күн арҕаа санньыйан тыа баһыгар түһүүтэ, икки киһи кэлэн хамначчыттар дьиэлэригэр киирдэ. Үлэлээн кэллэхтэрэ. Кинилэр дьиэлэрэ тэйиччи, тыа саҕатыгар баар.

Күн тииттэр быыстарынан тыган иһэн, аллара түһэн көстүбэт буолла. Алаас иһэ, туох эрэ буоларын кэтэспиттии, күлүгүрдэ.

Эмиэ биир күһүҥҥү намыын киэһэ буолан, уоскутар чуумпу алыбар ылларан налыйда. Кэтэһэн олордоххо, сырдык халлаан улам суһуктуйан, имириир тыыннаах баарын барытын саһыараары, утутаары, туох эрэ кистэлэҥ таайтарыылаах түлэй түүн ньим уоһуйбут сири-дойдуну барытын сабардаан боруора хараҥарда.

Дьиэттэн күлүк курдук буолан көстөр киһи тахсан, устан эрэр курдук сыҕарыйан, ампаарга киирдэ. Онтон сотору иккис күлүк киирэр. Утуйаары киирдилэр быһыылаах.

– Чэ, сөп буолла, – Манчаары туран батыйатын ылар. Хаҥас илиитигэр кыра хардаҥ от аҕалбытын туппут.

Тараҕай Мэхээлэ уонна Сүллүгэс Сүөдэр сирэйдэригэр туос хахханы кэтэттилэр. Мохсуо мастары ыллылар. Сүллүгэс Сүөдэр кураанах бэрэмэдэйи санныгар иилэ бырахта.

* * *

Дьиэҕэ чугаһаан эрдэхтэринэ ыт үрбүтүгэр сүүрэн битигирэстилэр. Манчаарылаах Тараҕай дьиэҕэ көтөн түһэллэр. Сүллүгэс таһырдьа хаалла.

Манчаары дьиэҕэ киирээт, кытара сытар чоххо хардаҥ оту быраҕан дьиэ иһин сырдатар. Онно көрбүттэрэ – биир киһи оһох чанчыгар улахан мас хамыйаҕы туппутунан айаҕын атан баран кэҥээбит хараҕынан көрөн олорор эбит. Тобугар суораттаах кытыйаны уурбут. Суорат сии олорон кинилэри көрөн таалбыт быһыылаах. Уончалаах уол утуйаары сыгынньахтанан иһэн тохтообут. Дьиэ иһигэр онтон атын киһи баара көстүбэт.

Манчаары «дьиэттэн тахсымаҥ» диэн баран таһырдьа тахсар. Тараҕай Мэхээлэ кэнниттэн батыһар. Ампаар ааныгар кэлэн халҕаны анньан көрбүттэрэ – иһиттэн олуурдаах. Тоҥсуйан дибдигирэтэллэр.

– Бакыыһа Байбал, Манчаары Баһылай эн үтүө ааккын, дьоһун сураххын истэн, ыраахтан ыалдьыттыы кэллим. Тур! Амтаннаах аскыттан аһат, кэрэ кэпсээҥҥин кэпсээ, – диэн Манчаары доргуччу саҥарар.

Кэтэһэн тура түстүлэр. Им-ньим. Арай ыттара тохтоло суох үрэр. Халҕан аһыллыбат.

– Ас! – Манчаары батыйа угунан ампаар халҕанын дарбыйар.

Халҕан икки өттүнэн саҥа оҥоһуллубут дьөлө охсуу чуолҕаннаах. Тараҕай чуолҕаҥҥа саба түһэн ампаар иһин көрө сатаата да туох да көстүбэт. Иһэ хараҥа.

– Ас диибин! – Манчаары эмиэ дибдийэр.

Аан аһыллыбат. Сүллүгэс Сүөдэр хамначчыттар дьиэлэрин диэки көрөр. Кэтээр диэбиттэрэ. Ол дьон куттанан кирийбиттэр быһыылаах. Тараҕай халҕаны тэбиэлиир.

Тохтоон кэтэһэ түстүлэр. Ампаар аһыллыбат. Ыт тэйиччи туран үрэр.

– Ыл, кыс мастан маста көтөҕөн аҕал. Дьиэттэн туоста таһаар. Ампаары уоттуохха, – Манчаары доргуччу саҥаран сорудах биэрэр. Сүллүгэс Сүөдэр мас көтөҕөн аҕалан, ампаар муннугар «табыгыр» гына быраҕар.

Эмиэ кэтэһэ түстүлэр. Эмискэ чуолаан үүтүнэн саа эстэн сатарыйар. Бары «дьик» гына түһэллэр. Тараҕай туора ыстанар.

Халҕан тэлэ баран аһыллар да, иһиттэн бытыктаах үскэл киһи ойон тахсан, хонуу диэки сүүрэн кыалҕайар. Манчаары кэнниттэн эккирэтэн курбачытар, ситэ баттаан, умса садьыйан түһэрэр. Онтон туруоран, үнтү күргүйдээн, ампаар таһыгар аҕалар.

– Чэ, харчыгын аҕала тарт! – Манчаары киһитин аан диэки анньар.

– Харчым суох, – Бакыыһа ампаарга киирбэт.

– Сымыйалаама! – Манчаары батыйатын хаптаҕайынан Бакыыһа кэннин охсубутугар, киһитэ, кэдэс гынаат, тэмтэрийэн ылар.

– Кырдьык этэбин. Харчыны муспат этим. Сүөһүнэн байбыт киһибин.

– Чэ, биэрэҕин дуу, суох дуу, – Манчаары Бакыыһаны саҕатыттан ылан, умса баттаан баран, кэннин көп этин батыйа хаптаҕайынан охсуолаан күбүргэтэр.

– Айыккаа! Суох-суох, харчым олох суох, – Бакыыһа умса сытан, оҕустаҕын аайы дьигис, сыҕарыс гынар.

Ампаар иһигэр дьахтар ытаан сыҥыргыыра иһиллэр. Манчаары киһитин «аҕал, аҕал» дии-дии биэртэлиир.

– Сүүрбэ үс эрэ солкуобай баара буолуо. Алааппыйа, кумааһынньыгы ылан биэр. Сор да буолар эбит! – Бакыыһа ыксаабыт, ытамньыйбыт.

Сотору дьахтар салҕалас илиитэ аһаҕас аанынан уунан, сууламмыт уһун солко кумааһынньыгы биэрэр. Манчаары ону ылан сиэбигэр уктар. Онтон ампаарга киирэр, тахсан баран этэр:

– Ампаар иһигэр икки хоппо баар. Ону таһаарыҥ.

Дьоно ампаарга киирэн күлүүһэ суох улахан хоппону көтөҕөн таһаараллар. Хоппо иһиттэн тииҥ истээх дьахтар суккун сонун, эр киһи бөрө истээх сарыы тастаах эргэ сонун, икки киһи кэтэр таарбаҕан истээх кыһыҥҥы сутуруону, саҥа сиидэс быыһы, дьахтар хаарыс ырбаахытын, эр киһи даба ырбаахытын хостууллар. Манчаары ампаарга киирэн бинтиэпкэ сааны тутан тахсар.

Кыра хоппону таһааран аһаллар. Ол иһигэр киһи туһанар мала суох эбит. Арай оҕус хабаҕар кутуллубут буорах, кыра сибиниэс эрэ баар.

– Ааттаах Бакыыһа баай, малыҥ-салыҥ бу эрэ дуо? – Манчаары умса сытар киһини эргилиннэри тардар.

– Ити эрэ баар. Уонна тугум да суох, – Бакыыһа хараҕын соттор.

– Хопполоруҥ кураанахтар. Харчыгын кистээбиккин. Миигин кэлиэ диэн күрэттэҕиҥ. Айах тутан аһаппатыҥ, куурбут тамахпын сиигирдибэтиҥ. Ол иһин кыратык таһылынныҥ. Ону баалаама.

Бакыыһа саҥарбат. Манчаарылаах аттарын диэки бараллар.

* * *

Бараах Байбал уолунаан, Бүөтүччээнниин, отторун кэбиһэн бүтэрбиттэрэ. Көмүс күһүн буолан, салгын сөрүүкүйэн, үчүгэй күннэр тураллар. Үлэ үмүрүйэн, иллэҥ кэмнэрэ буолан, куобах, куртуйах оҕото ситэн, бултуурга эмиэ табыгастаах күннэр.

Киэһэлик кутталлаах хоноһолоро эмиэ кэллэ. Өссө саҥа өлөрүллүбүт эмис эти аҕалбыт. Аһылык саҕана Манчаары атыгар тахсан мас симиири тутан аҕалла. Ону иҥнэтэн хончоҕордорго кыһыл арыгыны кутуталаата. Тобох арыгы быһыылаах – үс буолан истилэр.

– Дьэ, Байбаал, сотору кыһын обургу кэлиэ. Мин дьиэтэ-уота суох саһа сылдьар киһи быһыытынан, кутуйах курдук сир анныгар хороон хастан кыстыахтаахпын, – Манчаары кураанах хончоҕору эргиппэхтиир.

Ким даҕаны саҥарбата. Хоноһолоро тохтуу түһэн баран салгыы саҥарар:

– Онно эн миэхэ көмөлөс.

– Ол хайдах көмөлөһүөхпүнүй? – Байбал төбөтүн илгистэн иһэн тохтоото.

– Тыаҕа умуһах хаһан бараҥҥын ол үрдүгэр дьоҕус дьиэтэ тут.

Байбал саҥарбата. Түннүк диэки көрдө. Сөбүлүү истибэтэ быһыылаах.

– Тыа буора тоҥо чугас буолуо. Ону хаһарга баһымньыбыт да, туохпут да суох, – оҕонньор «өй булан» саҥарар.

– Баһымньыны биир эмэ билэр ыалгыттан уларыс. Оттон тимир күрдьэҕи мин булуом. Босхо үлэлэппэппин. Эрэйгин төлүөм.

– Баһымньы Быргыйдарга баар этэ, – оҕонньор Манчаары этиитигэр сөбүлэспит курдук саҥарар.

– Умуһах хаспат буоллаххына, миигин дьукаах кыстатаргытыгар тиийэҕит, – Манчаары этиитэ суоһурҕаныы курдук иһилиннэ.

– Онно соҕотоҕун үлэлиибин дуо? – Байбал сөбүлэһиэх курдук буолбут.

– Соҕотоҕун үлэлээбэккин. Үс буолан үлэлиэххит. Хайа, сөбүлэһэҕин дуо?

– Оттон сөбүлэһэр буоллаҕым дии. Төһө ыраах сирий?

– Тэйиччи. Мин сирдээн биэриэм. Онно хоно сытан үрдүттэн үлэлиэххит.

– Дьэ бу эн, бачча үчүгэй көрүҥнээх киһи эрээригин, куруук дьонтон саһан, күрэнэ сылдьаргыттан салгыбатыҥ дуо? – оҕонньор холуочуйда быһыылаах – саныыр санаатын быһаччы этэр.

– Ыйытыаххын ыйыттаҕыҥ. Салҕан бөҕө буоллаҕа дии, – Манчаары тугу эрэ санаабыт курдук тохтуу түһэр. Олорбохтоон баран салгыы саҥарар. – Мин даҕаны киһи курдук олоруохпун баҕарбат үһүбүн дуо. Дьиэлээх-уоттаах, ойохтоох-оҕолоох… Мин бу Байбалы ордук саныыбын. Туох да санаата-оноото, кыһалҕата суох үлэлээн баран дьиэтигэр кэлэр.

– Бэйэҥ дьылҕаҕын, олоххун бэйэҥ көннөрүөххүн сөп.

– Дьылҕа, олох. Олох диэн тугуй?

– Олох диэн оттон… ыал буолан, сүөһү иитэн, оҕо төрөтөн, этэллэрин курдук, аҕа баһын тосту олордоххуна, ол буоллаҕа дии олох диэн.

– Ол эрэ дуо?

– Байан-тайан. Уһуннук, дьоллоохтук…

– Эн төһө байдыҥ-тайдыҥ?

– Мин дуо? Оттон син дьонтон умналаабакка, айахпын ииттинэн олордоҕум дии.

– Санаан көрдөххө, киһи бу күн сиригэр тоҕо олороро эбитэ буолла? Үөскээн хаалбычча, тыыннаах эрэ буолаары дуо? Үөрээри эбэтэр эрэйдэнээри дуу?

Оҕонньор саҥарбата. Тугу эрэ толкуйдаата быһыылаах. Манчаары хончоҕордору толортоон, симиирин таҥнары тутта. Оһоҕу одуулаан олорбохтоон баран салгыы саҥарар:

– Мин дьон ордугар ымсыыран халыыр-талыыр буолбатахпын. Баайдар миигиннээҕэр иҥсэлээхтэр. Эн түөрт-биэс эрэ сүөһүлээххин. Оттон Чоочо баай сэттэ сүүс сүөһүлээх. Ол сөп үһү дуо?

– Өйдөөх, дьаһаллаах дьон байаллар дииллэр дии.

– Сымыйа. Ымсыы-обот киһи дьону хамначчыт, кулут оҥостон, босхо үлэлэтэн байар. Ол баайдарыгар харахтара туолбат. Дьиҥнээх түөкүннэр кинилэр бааллар. Түөкүннэри халыырбын улахан айыы курдук санаабаппын. Оннук буолбат дуо, оҕонньоор?

– Ким билэр. Куруук дьонтон саһа сылдьар диэн туох аанньа үһүө. Син биир хаһан эмэ түбэһиэҥ.

– Сөпкө этэҕин. Мин да көнүөм, киһитийиэм этэ. Быйыл кыһыны хайдах эмэ аһарбыт киһи.

– Онтон эһиил ханна барыаххыный? Тугу аһыаххыный?

– Онтон көстөн иһиэ. Баҕар ханна эмэ кый ыраах барыам. Саҥа сиргэ тиийэн саҥалыы олоруом.

– Ол сөп этэ. Олоххун бэйэҥ аймыыгын. Куруук эдэр сылдьыаҥ суоҕа. Киһи күннээх, балык ыамнаах. Эдэр, эрчимнээх эрдэххинэ олоххун оҥостуоҥ этэ.

– Эн этэриҥ барыта сөп. Муҥ миигин бэйэтэ булар дии саныырым. Эрэйи бэйэм көрдөһөн булабын быһыылаах. Ону өйдөөн эрэбин. Чэ, иһиэх.

* * *

Куртах Мэхээлэ, Чурку Мэхээлэ уонна Бараах Байбал үһүө буоланнар тыа иһигэр умуһах хаһаллар. Икки баһымньылаахтар, биир тимир күрдьэхтээхтэр. Манчаары биир аты аҕалан өлөрөн биэрбитэ, ол этин буһаран сииллэр.

Кыра эт уурар умуһаҕы сир тоҥор диэри хаспыттара. Куртахтаах Чурку дьиэлэрэ чугас быһыылаах – онно хардарыта баран сүөгэй, суорат аҕалбыттара. Мантан эт сүгэн илдьибиттэрэ.

Буор аллараа өттө тоҥ уонна төҥүргэс түөрүүтэ, силис ылҕааһына буолан үлэлииргэ ыарахан. Тоҥ күөс быстыҥа үлэлээн баран тохтоон, отон угар олордулар.

– Түөкүн хорҕойор сирин оҥорбуппут иһин, биһигини буруйдуохтара суоҕа дуо? – Байбал саныыр санаатын дьонугар иһитиннэрэр.

– Ким да билиэ суоҕа. Манна киһи сылдьыбат сирэ, – Чурку этэрбэһин оһугар кымырдаҕас тахсыбытын тыган кэбиһэр.

– Биллэхтэринэ даҕаны, биһигини күүһүнэн күһэйэн үлэлэппитэ диэхпит буоллаҕа дии, – Куртах өттүгэстии түһэр.

– Кинээскэ тоҕо тыллаабатаххытый диэхтэрэ, – Байбал түөкүнү дьиэтигэр олорпут айыылаах буолан, бэйэтин буруйдаах курдук сананар. Аны билигин саһар сирин оҥорон эрдэҕэ.

– Кинээскэ тыллаатахпытына Манчаары хаайыыттан тахсан баран өһүөннүө.

– Манчаарыны киһи аһынар даҕаны. Эрэйдээх олохтоох киһи. Биһи дьону халыырыгар сылдьыспаппыт, көннөрү умуһах хаһабыт, дьиэ тутабыт. Онон буруйбут да кыра буолуохтаах, – Чурку иҥнэх гынан, анныттан мутугу ылан тэйиччи быраҕар.

Үс толуу эр киһи дьиэ онно буолар кэҥэс умуһаҕы хаһан бүтэрдилэр. Манчаары дириҥ буолбатын диэбитэ. Аны сонос уолах тииттэри охтортоон, умуһах иһиттэн тахсар сытыары эркиннээх дьиэ тутуохтаахтар.

Эркинин ортолуу таһааран эрдэхтэринэ, Манчаары кэлэн көрөн барда. Барарыгар оронун икки киһи сытарыгар сөп буолар кэтиттээх гына оҥорооруҥ диэтэ. Үлэлээмэхтээн баран сынньанаары олордулар.

– Хайалара кыстаһар буоллаҕай? – Чурку үлэҕэ кэтэр торбос үтүлүгүн устан аттыгар уурар.

– Бука, дьахтары аҕалара буолуо, – Байбал кэккэлэһэ олорор.

– Итиччэ эдэр киһи дьахтара суох хайдах тэһийэн кыстыай, – Куртах эбэн биэрэр.

– Хайа дьахтар кэлэн кыстаһыа буоллаҕай. Арай күүһүнэн аҕаллаҕына, – Чурку сүгэтин биитин көрөр.

– Күүһүнэн да аҕаларын кэрэйбэт киһи буолуохтаах.

– Манчаары тас көрүҥүнэн дьахтар сирбэт киһитэ. Баҕар биир эмэ билсэр, уоран көрсөр дьахтардаах буолуо, – Байбал моҕотой кириҥнээн кэлбитин мутугунан быраҕар.

– Ити бэйэлээх киһи дьонтон саһан сир анныгар дугуйданар буоллаҕа. Төһө уһуннук сылдьаахтыыр.

– Бука, уһуннук сырытыннарбаттара буолуо. Ыраахтааҕы илиитэ уһун, таҥара илиитэ тардыахтаах дииллэр.

– Дьон саһыарбата буоллар тутуллубута ырааппыт буолуо этэ. Сорохтор биһи курдук аһынар да буолуохтаахтар. Сайыны быһа көрдүүр ааттаахтар да, хата киһилэрэ халбас харатын курдук. Чүүнү Дьөгүөрдээх Манчаары Нөөрүктээйи баайын Уйбаан Сиипсэби халаабытын кэнниттэн, суоллаан эккирэтэн баран, Хоро сиригэр тиийэн суолун сүтэрэн кэбиспиттэр этэ, – Чурку урут кэпсээбитин хатылаан кэпсиир.

– Бу курдук сырыттаҕына хаһан эрэ түбэһэрэ буолуо.

– Түбэһэрэ буолуо.

Манчаары иккис кэлиитигэр кытаатан түргэнник бүтэриҥ диэтэ. Курдаттыы көстөр өстүөкүлэ таастаах, биттэх мастаах түннүгү аҕалбыт. Хайа эрэ баай ыал дьиэтиттэн ылбыт быһыылаах. Маннык түннүк баайдарга эрэ баар.

Тиэтэйэ-саарайа ибири-сибири үлэлээтилэр. Сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлииллэр. Эркинин бүтэрэ охсон орон оҥордулар. Дьиэ үрдүгэр уһаты бэрэбинэ ууран баран үрүт маһын кэккэлэттилэр. Муннугар холумтаннаах туруору симии оһоҕу оҥордулар. Үрүт маһын үрдүнэн сылгы тириилэрин тэлгээтилэр. Далын ыстылар. Быһаҕаһыгар диэри сиргэ тимирбит, соҕуруу өттүнэн биир түннүктээх, иһигэр киирдэххэ син кэҥэс дьиэ буолла.

Аан халҕанын бөҕө-таҕа хаптаһынынан, иһирдьэ диэки аһыллар, олуурдаах гына оҥордулар. Ааҥҥа киирэргэ холлороон хастылар. Аана илин өттүгэр буолла.

Бүтэһигэр мас сыыһын хомуйан чөмөхтөөн, куоһахха илдьэн куттулар, тэбистилэр. Көстүбэт гына көтөҕөнөн саптылар.

Сонос тииттэрдээх сыҥ симилэх иһигэр тутуллубут буолан, дьиэ баара арыый тэйиччи сиртэн көстүбэт. Аттыгар кэллэххэ эрэ көстүүһү. Оттон иһигэр киирдэххэ дьиэ дьиэнэн буолсу. Күнүс соҕотох түннүгүнэн сырдык киирэн, дьиэ иһин бэркэ сырдатар.

* * *

Былыр-былыргыттан аттаах-сатыы аарыгырбыт, айгыстыбыт айан суолун устунан Манчаары Баһылай аргыстарын кытта «кыыс көрө» диэн ааттаан айаннаабыттарын иккис күнэ. Ыраах Дүпсүн улууһугар, Баатаҕай нэһилиэгэр Кусаах Хаппытыан диэн баай киһи, Күөх Кэтэриинэ диэн ааттаах, үтүө дьүһүнүнэн кэпсээҥҥэ киирбит эдэр кыыс дьахтарга баран иһэллэр. Ол дьахтар эрэ өлөн огдообо хаалан баран, сириксэн буолан эргэ барбакка олорор үһү.

Бастаан иһээччи киһи Үстүүн Ыстырыкаалап диэн. Кини Манчаарыга баҕа өттүнэн сөбүлэһэн доҕор буолан иһэр. Иккис киһини, Ньылык Уйбааны, аара суолга сатыы иһэрин көрсөн, күүстэринэн күһэйэн аргыс оҥостубуттара.

Айанньыттар киһини көрсөн суол ыйдаран, Кусаах Хаппытыан олорор алааһыгар Ньэгэркээйигэ киэһэлик тиийдилэр. Эмиэ тыаҕа хонон бараннар сарсыарда эрдэ тураннар, чугастааҕы алааска ыыппыт аттарын тутаннар чугаһаттылар. Бэйэлэрэ ыалы чуҥнаары алаас илин саҕатыгар кэлэннэр сыттылар.

Туох даҕаны харабыл эҥин баар сибикитэ биллибэт. Бачча ыраах сиргэ Манчаары кэлиэ дии санаабатах буолуохтаахтар. Дьиэттэн дьахталлар, оҕолор тахсаллар-киирэллэр. Илин өттүнэн ааннаах улахан балаҕаны кэтииллэр. Арыый тэйиччи хамначчыттар дьиэлэрэ көстөр.

Сарсыарда, күн үөһэ ойбутун кэннэ, кыра балаҕантан икки киһи тахсан, илин барар суолга киирдилэр. Кэтээн сытар дьоҥҥо утары иһэллэр. Биирдэрэ илиитигэр быа тутуурдаах.

– Ити дьону тутан ылан ыйытыахха, – Манчаары аргыый саҥарар.

– Хайа төттөрү куотаайаллар, – Үстүүн эмиэ аргыый саҥарар.

– Куоттарыахпыт суоҕа. Иһирдьэ соҕус киириэххэ.

Манчаарылаах тыа иһигэр киирэн, суол кытыытыгар тоһуйан кэтэстилэр.

Чочумча буолан баран, суол устун эдэр уолаттар иһэллэрэ көһүннэ. Биирдэрэ илиитигэр ат тэһиинин туппут. Ойоҕолуу ааһан эрдэхтэринэ Манчаары маһы тыаһатар.

– Туох тыаһаата? – арыый кыра уҥуохтаах уол тохтуу түһэр. Тыас тыаһаабыт сирин диэки көрбөхтүүр.

– Аны Манчаары Баһылай кэлбитэ буолаарай, – улахан уҥуохтааҕа тохтуу түһэн баран салгыы хаамар.

– Манчаары Баһылай бу баарбын, – Манчаары доргуччу саҥараат батыйатын туппутунан туран кэлэр, уолаттарга чугаһыы хаамар.

Уолаттар соһуйан, таалбыт курдук тура түһээт, өй ылан, иннилэрин хоту суол устун бууттара быстарынан сырсаллар. Манчаары даҕаспытынан эккирэтэн, кыра уҥуохтааҕы ситэн ылан умса садьыйан түһэрэр.

– Манна сыт, хамсаама, – Манчаары иккис уолу эккирэтэр.

Улахан уҥуохтаах уол кытыгырас эбит. Манчаары эккирэтэн, ыраах тиэрдэн, нэһиилэ ситэр. Үлтү көбүөлээн тутан аҕалар. Кыра уол ханна да барбатах. Үстүүннээх кини аттыгар кэлбиттэр.

– Олор. Кимнээхтэргитий? – Манчаары улахан уолу доҕорун таһыгар сиргэ олордор.

Уолаттар саҥарбаттар. Уолуйбуттара ааһа илик быһыылаах. Улахан уол дириҥник тыынар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр.

– Кимнээхтэргитий диибин? Куттанымаҥ. Кырдьыгынан кэпсээтэххитинэ эһигини тыытыахпыт суоҕа, – Манчаары саҥата намыраабыт.

– Мин аатым Хаалаах Сүөдэр. Оттон бу Тыктыкы Өлөксөөн диэн, – кыра уол симиктик саҥарар.

– Ханна бардыгыт?

– Сылгы тута.

– Кусаах Хаппытыан дьиэтигэр баар дуо?

– Суох.

– Ханна барбытай?

– Өрүс арыытыгар отчуттарыгар барбыта.

– Дьиэҕэ ким баарый?

– Дьахталлар бааллар.

– Эр киһи суох дуо?

– Суох. Ээ, Уутунньук оҕонньор баар.

– Чэ, үчүгэй. Миигин көрбүккүт туһунан кимиэхэ да кэпсээмэҥ. Ити мин кэпсэтээри эһигини туппутум. Билигин барыҥ. Киэһээҥҥэ диэри кэлимэҥ. Өйдөөтүгүт дуо?

– Өйдөөтүбүт, – бу сырыыга улахан уол хоруйдуур.

– Хамначчыттар дьиэлэригэр эр дьон бааллар дуо?

– Суох. Бары от кэбиһэ барбыттара. Биһи эрэ баарбыт.

– Иккиһин этэбин – кимиэхэ эмэ кэпсиэххит да сэрэниҥ. Мин абааһы киһибин. Чэ, барыҥ.

Уолаттар баран иһэннэр «кырдьык босхолоннубут дуо?» диэбиттии эргиллэн көрөллөр. Манчаарылаах сүбэлэһэ түстүлэр. Боруҥуй буоларын кэтэспэккэ эрэ билигин киириэҕиҥ, ким да эккирэтиэ суоҕа дэстилэр. Табыллыах буоллаҕына, баран иһэн ааттаах таһыырдаах Өлөксөөндүр Күөлэһэп диэн баайга сылдьан ааһыахтаах этилэр.

Биирдэрэ батыйалаах, иккиһэ баалкы мастаах, сабыылаах сирэйдээх икки киһи дьиэ иһигэр киирэн кэлбиттэригэр, дьиэлээхтэр соһуйан өрө көрө түстүлэр. Биир оҕонньор остуолга табах кырбыы олорор. Дьахталлар бааллар.

– Чолбоодуччу көрбүт оҕонньор быһаххын сиргэ бырах, – Манчаары баргыытаан саҥарар.

Оҕонньор саараабыт курдук олорон, Манчаары иккистээн баргыытаабытыгар быһаҕын сиргэ быраҕар.

– Кыынын эмиэ бырах.

Оҕонньор быһах кыынын ылан сиргэ быраҕар. Манчаары быһаҕы кыыныгар уган баран этэрбэһин оһугар анньар. Ити кэмҥэ таһырдьа хаалбыт Ньылык Уйбаан баалкынан дьиэ тас эркинин охсуолуура иһиллэр.

– Бары таһырдьа тахсыҥ! Чэй, түргэнник! – Манчаары эмиэ баргыытаан саҥарар.

Дьахталлар утуу-субуу таһырдьа тахсаллар. Биир дьахтар кутталыттан ырбаахытын тэллэҕэ ибирдиир. Кэтэҕэриин ороҥҥо иистэнэ олорбут эдэр кыыс тахсаары турбутун Манчаары «эн тахсыма» диэн тохтотор.

Бары таһырдьа тахсыбыттарын кэннэ, Ньылык Уйбааҥҥа Манчаары «дьиэттэн кими да таһаарыма» диэн этэр. Оҕонньору, эмээхсини, дьахталлары, оҕолору барыларын үнтү күргүйдээн, ампаар иһинээҕи умуһахха киллэрэр.

Сотору ампаар аһаҕас аанынан куобах хоҥоруута истээх, даба тастаах суорҕан таһырдьа быраҕыллар. Ол кэнниттэн тииҥ истээх дьахтар соно, саһыл тыһа икки бэргэһэ таһырдьа тамнааттанар.

– Тукаам, ычча, тымныы буолууһу. Муннукка сылгы тириитэ баар буолуо, ону ылан кулу эрэ, – эмээхсин умуһах аанынан быган туран көрдөһөр.

Манчаары сылгы тириитин ылан биэрэр. Онтон ампаар иһиттэн дьахтар илин-кэлин кэбиһэрин, кытай солко таҥаһын, солко куру, дьахтар нууччалыы уһун хаарыс ырбаахытын, былааттарын, таба, сылгы тыһа этэрбэстэри, эр киһи даба ырбаахытын таһырдьа быраҕаттыыр.

Бүтэһигэр сарыы саппыйаҕа үрүҥ көмүс манньыаттары, сибиниэһи, оҕус муоһунан оҥоһуллубут буорах хаатын эҥини тутан тахсар. Үстүүн дьиэ иһиттэн ылтаһын тэриэлкэлэри, көмүс ньуоскалары таһаарбыт. Манчаары дьиэҕэ киирэн эдэр кыыһы сиэтэн тахсар. Кыыс ытыы-ытыы, барсымаары, өсөһөр. Үүт күрүө аһаҕас ааныгар тиийэн, олох олорунан кэбиспитин, Манчаары көтөҕөн ылан тыа диэки илдьэр.

* * *

Тыа иһигэр, аттарыгар тиийэн, Манчаары кыыһы атыгар мэҥэһиннэрдэ. Барыта санаабыт хоту буолла. Табылынна. Аны кинээс буолан олорон дьадаҥы дьону таһыйтарарынан аатырбыт, Өлөксөөндүр Күөлэһэп диэн киһиэхэ ыалдьыттаан ааһыахтаахтар.

Көйбөх үрэҕинэн баран, Күөлэһэп олорор сиригэр Барыллыалаахха чугаһаан иһэннэр, суолга икки кыра уолаттар утары иһэллэрин көрдүлэр.

– Хата ити уолаттартан ыйытыахха, – Үстүүн атын бытаардар.

Манчаары уолаттары кытары кэпсэтээри сатыылаан, атын сиэппитинэн утары хаамар. Уолаттар чугаһаан кэлэллэр. Биир уол илиитигэр чаачар сааны туппут.

– Эрэттэр, ханна бардыгыт? – Манчаары тохтоон ыйытар.

– Ээ, чыычаахтыы, моҕотойдуу сылдьабыт, – кимистигэс сирэйдээх уол хардарар.

– Өлөксөөндүр Күөлэһэп дьиэтигэр баар дуо?

– Билбэтим.

– Хайдах билбэккин?

– Ээ, бэҕэһээ атын миинэн ханна эрэ барбыта, – арыый кыра уҥуохтаах уол чобоо киһи быһыылаах.

– Чахчы дьиэтигэр суох буолуо дуо?

– Суох буолуо.

– Оттон эһиги кинини кытта олорбоккут дуо?

– Суох. Атын дьиэҕэ олоробут.

Уолаттары кытта кэпсэтэн соччо тугу да туһамматылар. Суолга билбэт дьоннорун көрбүттэрин туһунан кимиэхэ да кэпсиэ суох буолан тылларын ылан баран оҕолору ыыттылар.

Дьиэ туһугар кэлэн Манчаары кыыһын уһун сымнаҕас солко курунан тииккэ кэлгийэн баран, Ньылык Уйбааны харабыллата хаалларда. Үстүүннүүн иккиэ буолан дьиэҕэ тиийэннэр ааны аһан иһирдьэ киирдилэр. Батыйатын туппут киһи кэнниттэн сирэйэ сабыылаах, баалкы мастаах иккиһэ киирбитигэр дьиэлээхтэр соһуйдулар.

– Манчаары Баһылай кэллим. Өлөксөөндүр Күөлэһэп баар дуо?

Куттанан диэличчи көрбүт дьахтар саҥатыттан матан туох да диэбэтэ. Дьиэ иһигэр икки дьахтары кытта кыра оҕолор бааллар.

– Оҕонньор ханна барбытай? – Манчаары иккиһин ыйытар.

– Оҕонньор суох, – дьахтар төбөтүн илгистэр.

– Ханна барбытай диибин?

– Баакычча арыыга сылгыһыттарыгар барбыта. Биһигини тыытыма, аһын, харыһый.

– Дьиэлээх тойон баара эбитэ буоллар, таһыйан тараах иэнниэх этим. Оччоҕо дьону таһыйар хайдаҕын билиэ этэ, – Манчаары эргиллэн тахсан барар. Кэнниттэн Үстүүн батыһар.

Ампаарга киирэн хопполору аһыталаан малы-салы, харчыны ыллылар. Күөлэһэп эмиэ баай киһи эбит.

* * *

Манчаары Суола үрэххэ тиийэн аргыстарыгар сылдьыспыттарын, көмөлөспүттэрин иһин, халаабыт малыттан, харчытыттан биэрдэ. Дүпсүн баайдара бачча ыраах сиргэ Манчаары кэлиэ суоҕа диэн сэрэммэккэ олорбуттар. Кусаах Хаппытыан харчыта кыра эбит, уон сэттэ эрэ үрүҥ көмүс манньыаты аахтылар. Күөлэһэп харчыта балачча – сэттэ уонча үрүҥ көмүс манньыат. Өлүүлэрин ылбыт аргыстара арахсан дойдулаатылар.

Күөх Кэтэриинэ, ыар дьылҕатыгар бас бэриммит дьахтар киһи быһыытынан, саҥата суох иккис аты миинэн иһэр. Баҕар суоллаан эккирэтиэхтэрэ диэн, суолларын муннараары, атыыр үөрүгэр булкуһа хаамтылар. Буор Ылар диэн сиринэн кэлэн, Мырааны таҥнары түстүлэр.

Онтон өрүс хочотугар олорор ыалтан сүөгэй ылан алларанан бардылар. Иччитэх ампаарга, тыаҕа хонуталаатылар. Манчаары бу эргин олорор икки ыалы билэр эбит. Олорго сылдьыталаан кымыс, арыы ылаттаата. Биир хайа эрэ ыал тыһаҕаһын өлөрөн этиттэн ыллылар. Онтон үөһэ тахсан, үксүн суола суох сиринэн быһыта түһүтэлээн тыанан айаннаатылар…