Текст книги "Күрэтиллибит таптал"

Ол эрээри Манчаары кыайан тутуллубатаҕа. Дөксө онно-манна дьону халыыра, сылгыны уорара, өлөрөрө тохтооботоҕо. Тас быраабаттан хас халаатаҕын аайы Земскэй суукка биллэрии киирэрэ. От ыйын бүтэһик күннэригэр Валь хаһаактарынаан улууска иккиһин тахсыбыта. Ол да тахсан кыайан булбатаҕа. Балаҕан ыйын ахсыс чыыһылатыгар бородууктабыт бүттэ диэн, уобалас начальнигыттан көҥүллэтэн, куоракка төннүбүтэ. Карамзин исправнигы бэйэтин таҕыс диэбиттэрин ыалдьан тахсыбатаҕа.

Балаҕан ыйын уон алтыс чыыһылатыгар улууска Атласовы иккиһин ыыппыттара. Кини тахсан көрдөөбүтүн тохсус күнүгэр, Манчаары тыаҕа хорҕойон, саһан олорорун дьэ булан, тутан, куоракка киллэрбиттэрэ.

Атласов ити үтүөтүн-өҥөтүн бэлиэтиэх быһыылара биллибэт. Дөксө эн учаастаккар баар түөкүнү сылы быһа кыайан туппатыҥ диэн хомуруйуох курдук саҥарар дьон бааллар. Валь Манчаарыны сайыны быһа көрдөөн баран кыайан туппатаҕа. Ол да буоллар, Манчаары тутуллубутун кэннэ, улууска силиэстийэлэтэ кинини ыыппыттара. Валь сахалыы билбэт. Тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтэр. Сахалар олохторун-дьаһахтарын, майгыларын билбэт киһи. Ыйытыллыбыт дьон көрдөрүүлэрэ ситэтэ суох, олус судургу уонна булкуурдаах буолбута. Ол иһин сахалыы үчүгэйдик билэр киһини, Атласовы, ыытарга күһэллибиттэрэ.

Карамзин исправник ыарыһах буолбута өр буолла. Кини отставкаҕа таҕыстаҕына, Валь сэтээтэли исправник оҥороору бэлэмнииллэр. Оттон Атласовка санаалара өҕүллүбэт. Сахалыы билэр, сахалары кытта уруурҕаһар дииллэрэ буолуо.

* * *

Кулун тутар ыйга күн уһаан, сылыйан, күнүс дьыбар арыый мүлүрүйэр буолла. Саас кэлэн иһэр бэлиэтэ киһини сэргэхситэр.

Айан суолун устунан Атласов сэтээтэл илин улууска айаннаан иһэр. Кини эбэтэ саха этэ. Оҕо эрдэҕинэ аймахтарыгар Намҥа тахсан сайылыыра. Саха оҕолорун кытта бииргэ оонньоон, сөтүөлээн, моҕотойдоон улааппыт киһи. Уон алта сыл сэтээтэлинэн үлэлээтэ. Үлэтин сүнньүнэн улууска элбэхтик сылдьар. Онон тас көрүҥэ төһө да торулуур тоҥ нуучча буолбутун иһин, сахаларга киирдэҕинэ уу саха буолар.

Силиэстийэҕэ көстүбүтүнэн, Манчаарыны кытта саамай элбэхтик сылдьыспыт, куомуннаспыт киһинэн Михаил Ильин, сахалыы аата Тараҕай диэн киһи эбит. Маҥнай мэлдьэспитэ. Дьиэтиттэн көстүбүт уоруллубут маллары барытын куоракка сылдьан атыыласпытым диэбитэ. Онтон кэлин, күһэллэн, барытын билиммитэ. Өссө Манчаарыны кытта кимнээх сылдьыспыттарын билэр өттүн барытын этитэлээбитэ. Ол иһин Манчаары өһүөннүө диэн, түрмэҕэ туһунан камераҕа туталларыгар көрдөспүтэ.

Тутуллубут дьон бары Манчаарыттан куттанан, күһэллэн сылдьыспыппыт дииллэр. Манчаары маҥнай тутулларыгар, саамай чугас олорор киһини, Дмитрий Капитоновы – Боппойу, тутан киллэрбиттэрэ. Кини дьиэтиттэн көмүс симэхтээх ыҥыыр, солко кур, суккун сон көстүбүтэ. Ону кини Манчаарыга умуһах хаспытым, дьиэ туппутум иһин ылбытым диэн билиммитэ. Иккиэ буолан үлэлээбиппит, биир хантан эрэ кэлбит, Өлөксөй диэн киһи үлэлэспитэ диир. Хайа нэһилиэгин эппэт, билбэппин диир.

Оттон Манчаары бэйэтин кэпсээнэ атын. Кини иллэрээ сайын күрээн кэлбитэ. Кыһын Егор Слободчиков – Чүүнү диэн киһи ампаарыгар кыстаабытым диэн этэр. Ону киһи итэҕэйбэт. Ол да буоллар Егор Слободчиковтан ыйытыахха наада. Уопсайынан ыйытар киһитэ элбэх.

Сирдьитэ улуус быраабатыгар кэлэн атын тохтотто. Сыарҕаттан уһун бараан тулуубу кэппит киһи туран, көһүйбүт сүһүөхтэрин хамнаппахтаан аргыый хааман, нууччалыы сытыары эркиннээх дьиэҕэ тилэһэ тутуллубут саха балаҕанын ааныгар кэлэн, тирии бүрүөһүннээх халҕаны аһан иһирдьэ киирэр.

Дьиэлээх киһи нуучча тойоно киирбитигэр ойон туран, бараан тулуубун устарыгар көмөлөһөр.

– Дьиэлээхтэр кэпсээҥҥит, – икки өттүнэн кэккэлээн түспүт алтан тимэхтэрдээх суккун сонноох, киһи дьулайа көрөр чыыннаах-хааннаах нуучча тойоно уу сахалыы саҥаран аан аһан кэпсэтэр.

– Суох. Эн кэпсээ, – дьиэлээх киһи уруккуттан билэр, көрбүт, уу сахалыы саҥарар «бэйэ киһитэ» кэлбитигэр үөрэ-көтө кэпсэтэр.

– Учча! Сылаас чэй баар дуо? – сэтээтэл оһоххо кэлэн иттэр.

– Чэй суох. Үүт, сүөгэй кыынньарыахпыт.

– Суох. Уута оргут. Чайник баар дуо?

– Чаанньык баар. Чэй суох, – дьиэлээх киһи чэй суоҕун иккиһин этэр.

– Чэй миэхэ баар. Таһырдьа утуйар таҥаһым уонна дьааһык баар буолуо. Ону киллэр.

Сарсыныгар, суруксут кэлбитигэр, сэтээтэл Егор Слободчикову ыҥыртарда. Бастаан кинини ыйытыахтаах.

– Бу андаҕар тыла сахалыы тылбаастаммытын аҕаллым. Ааҕан көр эрэ. Киһи өйдүүһү дуо? – сэтээтэл суруксукка сахалыы суруллубут кумааҕыны туттарар.

Суруксут хаһан даҕаны сахалыы суруллубуту ааҕа илик киһи, хайдах суруллубутунан тартаран ааҕан көрдө. Онтуката маннык суруллубут:

Андагарь

Мин аллара аттаныллыбыть андагаябынь, кыранабынь, барыны кэярь тангаранань, кини ытыкь ырась ыягынь, онна тыннахь да гынарь кресынь иннигярь, ол тусугарь, хая солга тосуга ыгырыллань ыытыллабынь, ону кёрдёрёмь диень чахчы кирдигинь; сымыяны джукку, ёсь хоту, уру хоту, туса хоту, кутталь хоту, костяхь джонтонь болань кёрдёрёмь сога, оноха минь тангара иннигярь, ответь берехь тустахпынь, оноха кини тоень тангара тыммарь эпярь даганы кёмёлёстюнь; бу андагарбынь бигергятяримь тусугарь, угурубунь эппить тылымь кресынь абраччимь иннинь, кирдикь.

– Хайдах суруллубутуй? – сэтээтэл, суруксут киҥинэйэн ааҕан бүтэн баран хаттаан көрүтэлии олордоҕуна, ыйытар.

– Бэркэ суруллубут. Сахалыы да суруйуохха сөп эбит. Толкуйдаан, онон-манан кыратык көннөрдөххө өссө табыллыа этэ.

Күнүскү аһылык кэнниттэн маҥнайгынан ыҥырыллыбыт киһи, Чүүнү Дьөгүөр, уруккуттан билсэр киһи быһыытынан ымайбытынан киирэн тоҥхоҥнуур.

– Чэ, олор, ити олоппоско. Мин Манчаары Баһылай туһунан ыйытаары эйигин ыҥыртардым. Эн Егор Слободчиков диэҥҥин дуо? – сэтээтэл кимин биллэр даҕаны боротокуол бэрээдэгин быһыытынан ыйытар.

– Оннук, – Чүүнү Дьөгүөр олоппоско олорор.

– Василий Слободчиков, сахалыы аата Чоочо диэн киһи уола буоллаҕыҥ дии?

– Кини уолабын.

Ити кэнниттэн сэтээтэл ыйытыллааччы хайа нэһилиэгин, сааһын, урут сууттана сылдьыбытын дуу, суоҕун дуу ыйытан суруйар. Чүүнү Дьөгүөр хоп курдук эппиэттиир.

– Сөп. Мин ыйытыыларбар адьас кырдьыгы этиэхтээххин. Ол туһугар таҥара иннигэр андаҕайаҕын. Билигин суруксут эйиэхэ ааҕан биэриэ. Ону иһит.

Суруксут андаҕар тылын хайдах суруллубутунан тартаран ааҕан биэрэр. Кириэһи ууратар.

– Чэ, сөп. Андаҕайдыҥ. Манчаары тыһыынча аҕыс сүүс отут икки сыллаахха, ол аата иллэрээ күһүн Охотскайтан күрээн кэлбит. Ону истибитиҥ дуо? – диэн сэтээтэл ыйытар.

– Истибитим, – Чүүнү Дьөгүөр моройбут сирэйдээх, көрсүө сабыстыгас харахтаах эдэр киһи.

– Ол кэлэн эн ампааргар кыстаабыт үһү.

– Ким эттэ?! – Дьөгүөр соһуйа истэр. Сабыстыгас хараҕа үс муннуктаммыт.

– Манчаары бэйэтэ кэпсиир. Доппуруоска оннук эппиэттээбит.

– Олох сымыйата. Мин кинини, кыстатыахтааҕар, көрбөтөҕүм даҕаны, – Дьөгүөр олоппоһуттан турар.

– Олор. Эн сибилигин кырдьыгы этиэм диэн таҥара иннигэр андаҕайбытыҥ ээ.

– Айыы таҥара баарына кырдьыгы этэбин. Кини миэхэ олох кыстаабатаҕа.

– Оттон эн ойоҕуҥ, кыргыттарыҥ, уончалаах уолуҥ Өлөксөй ааттарын Манчаары хантан билэрий?

– Билбэтим. Биһиэхэ сылдьыбатаҕа. Кыһын тымныы ампаарга хайдах кыстыа буоллаҕай, – Дьөгүөр, көмө көрдөөбүттүү, суруксут диэки көрөн ылар.

– Икки хос таба тэллэх, бөрө суорҕан баара диир. Уонна киэһэ ыалга киирэн сылаас чэйи иһэрим, аһыырым, киһи суох буоллаҕына дьиэҕэ хонорум диир.

– Бу ыт сымыйатын көрүҥ эрэ. Мин кинини тутаары сайыны быһа көрдөөбүтүм, эккирэппитим. Күһүн тутуспутум. Ол иһин өстөнөн, миигин өһөөн, өйүттэн булан кэпсиир.

– Эйигин хайдах көрсүбүтүн, тугу кэпсэппитин барытын кэпсиир. Дьонтон халаабыт малын, эн иччитэх дьиэҕэр аҕалан кистиир этим диир.

– Төрүт итэҕэйимэ. Адьас ууну таһытар. Аҕыс сылгыбын, икки ынахпын сиэтэ. Аҕам биэс уон биир кэбиһиилээх отун уоттаабыта. Уон сэттэ сылгытын, сүүрбэ икки сүөһүтүн өлөрбүтэ. Эдьиийбиттэн, Ыстапаанньыйаттан, үс буут арыытын халаабыта. Оннук түөкүнү кыстатыам баара дуо.

Сэтээтэл, Дьөгүөр эппиэтин суруйан саҥата суох төҥкөйөн олорбохтоон баран, төбөтүн өндөтөн ыйытар:

– Чэ, сөп. Эн үс төгүл куоракка киирэҥҥин түрмэҕэ сытар Михаил Ильин – Тараҕай диэн киһини көрсүбүккүн. Тоҕо көрсүбүккүнүй?

Ити боппуруоһу Дьөгүөр соһуйа иһиттэ быһыылаах – эппиэттии охсубата. Сөтөллүбүтэ буолла.

– Мин куоракка киирэ сылдьааччыбын.

– Оттон Тараҕайы тоҕо көрсүбүккүнүй?

– Тараҕай ойоҕо буспут кус этэ, арыы уонна кымыс ыыппыта.

– Оттон урядник көрөн турдаҕына Тараҕай кулгааҕар тугу эрэ сибигинэйбит үһүгүн. Тугу эппиккиний?

– Ойоҕун илдьитин эппитим.

– Баҕар Манчаарыны кытта куомуннаспыппын этимэ диэбитиҥ буолуо. Оннук буолбатах буоллаҕына тоҕо түрмэҕэ үстэ кэлэҥҥин хаайыылаах киһини кытта көрсөҕүн?

– Этэбин ээ, ойоҕо ыытара диэн.

– Тараҕайдаах аймахтарыҥ дуо?

– Суох.

– Оччоҕо туох иһин кыһанан-мүһэнэн ас таһаҕын? Дьахтара көрсүүҥ этэ дуу?

– Суох. Мин иллэрээ сайын Манчаары күрээбит сураҕын истэммин, дьаарханан, аҕабар Чүүйэ диэн алааска көһөн кэлбитим. Онно күһүн хаар түһүөр диэри олорбутум. Онтон бэйэм кыстыкпар көһөн кэлэн кыстаан бараммын, саас, муус устар ый ортотун диэки, эмиэ аҕабар көһөн тиийбитим. Өрүс диэки баар сайылыгар. Аҕам сайыны быһа күүстээх дьону мунньан харабыллаах олорбута. Дьонтон да ыйытыҥ.

– Чэ, сөп. Эн Манчаарыны тутаары, сүүрбэччэ киһини хомуйан, сайыны быһа көрдөөбүккүн. Ол эрээри кыайан туппатаххын. Ону хайдах быһаарыахха сөбүй?

– Кырдьык, сир харатыгар кыайан туттарбатаҕа. Хас эмэ нэһилиэгинэн сылдьар киһи. Кинини доҕотторо хорҕотоллор, саһыараллар. Ыйыттахха бары билбэппит, көрбөтөхпүт дииллэр. Эһиги эмиэ көрдөөбүккүт дии.

Сэтээтэл Чүүнү Дьөгүөр эппиэтин кылгастык суруйан ылла. Кырдьык, Манчаары өстөнөн сымыйанан кэпсээбит буолуон сөп. Уопсайынан, Манчаары көрдөрүүтэ тутуллубут, сылдьыспыт дьон кэпсээннэриттэн атын. Ким кырдьыгы, сымыйаны этэрэ биллибэт, бутуурдаах. Онон элбэх киһини ыйытан тэҥнээн көрдөххө сатаныыһы.

* * *

Чүүнү Дьөгүөр кэнниттэн икки киһини ыйытта. Атласов, сэтээтэлинэн үлэлээбит уон алта сылын устатыгар, саха дьонун майгытын үчүгэйдик биллэ. Былыр-былыргыттан нуучча тойонуттан олус толло үөрэммиттэр. Сүрдэрин баттаталлар. Бэл тойотторо, кинээстэрэ, суостаах нуучча тойоно бардьыгынаан баран остуолу оҕустаҕына, салыбырас буолуохтарыгар диэри куттаналлар. Сахалар ыар буруйу оҥорооччулара суох. Кинилэр дьыалалара диэн наар сир былдьаһыытын үҥсүүтэ буолар. Эбэтэр дьон үксүн ууга түһэн, ыйанан өлөллөр. Сэтээтэл улууска тахсан силиэстийэ оҥорор дьыалата наар оннук буолара. Оттон бу Манчаары дьыалата диэн, урут хаһан да буолбатах түбэлтэ. Маннык быһыыны саба баттаан уодьуганнаабатахха, атыттар, ордук эдэр дьон үтүктүөхтэрин сөп. «Дурные приметы заразительны» диэн нуучча өһүн хоһооно баар.

Сарсыҥҥытыгар Балтардыыр Ыстапаанньыйа диэн дьахтар ыҥырыллан кэллэ. Эмиэ Чоочо баай кыыһа.

Тас дьиэҕэ киирэн кырса тыһа бэргэһэтин, бэдэр саҕынньаҕын устуталаан көхөҕө ыйыыр. Үрүҥ дьиэҕэ күлүҥкүөр хаһыаччыктаах, уһун кип-киэҥ хаарыс ырбаахылаах, малаҕар сирэйдээх, сыыгынаабыт суон дьахтар киирэн, ааҥҥа туран таҥараҕа кириэстэнэн, сэтээтэлгэ тоҥхоҥноон барда, олоппоско кэлэн сэрэммит курдук аргыый аҕай налыйан олордо.

– Эн Степанида Слободчикова диэн буоллаҕыҥ дии, – сэтээтэл эмиэ ыйытыллааччы аатын, сааһын, хайа нэһилиэгин ыйытан суруйда.

Хаһан даҕаны силиэстийэҕэ ыйытыллыбатах дьон маҥнай долгуйа, куттана, симиттэ киирээччилэр. Сорохтор этиэхтэрин да эппэттэр. Мух-мах бараллар. Ордук тыаҕа олорор сахалар оннуктар. Ол иһин сэтээтэл ыгыа-түүрүө суохтаах, маҥнай итинник биллэр боппуруостарынан саҕалыахтаах. Нуучча тойоно уу сахалыы саҥаран ыйытар буоллаҕына, сахалар өһүллэллэр, холкутук тутталлар. Атласов сахалыы саҥаран «бэйэ киһитэ» буолан хаалар. Ол да буоллар сэтээтэлтэн толлоллор.

Суруксут андаҕар тылын аахпытын кэннэ, дьахтар кириэстэнэ-кириэстэнэ саҥа аллайар:

– Оо, айыы тойон таҥара, барытын кырдьыгынан этиэм буоллаҕа дии.

– Манчаары эйиэхэ хаһан, хайдах сылдьыбытын туһунан кэпсээ.

Дьахтар өйдүү сатаан үөһэ диэки көрөн мылах гынар:

– Бээ-бээ, хаһан этэй? Атырдьах ыйыгар Чүүйэ илин өттүгэр, Ат Хаайбыт диэн сиргэ, Сылгыһыт Сүөдэр ойоҕо Ханаарар Натааһа кэлэн чэй иһэ олордохпутуна, киирэн кэллилэр ээ иккиэ буолан.

– Онно дьукаах эҥин атын дьон суохтара дуо? – сэтээтэл быһа түһэн ыйытар.

– Ким да суох. Хаппытыан диэн киһи дьукаахтаах этим да, уолунаан, ойоҕунаан от кэбиһэ барбыта. Киирээт, талах кымньыынан остуолу сырбатта уонна эттэ – мин Манчаары Баһылайбын, аҕаҥ харчытын эйиэхэ уурдарбыт үһү, ону аҕал диэтэ. Мин соһуйан өлө сыстым. Харчы суох диэбитим иһин, хонноҕум анныттан ылан туруору тарта. Уонна харчыны аҕал дии-дии талаҕынан дэлби таһыйда, – дьахтар ытамньыйар, хараҕын соттор.

– Оттон Манчаары эйигин арыгы иһэрпитэ, уон солкуобайы биэрбитэ диэн суруйтарбыт бу. Өссө үс буут арыы биэрбиккин.

– Мин киниэхэ арыгы иһэрпэтэҕим. Харчы да биэрбэтэҕим. Оттон арыыбын миигиттэн ыйыппакка эрэ ылбыта. Сылгыһыт Сүөдэр ойоҕо Натааһаттан да ыйытыҥ.

– Манчаарыны кытта ким сылдьыбытай?

– Киһитин сирэйэ сабыылаах этэ. Хаамара, быһыыта-таһаата үүт-үкчү биһи нэһилиэк киһитин курдуга.

– Кимиэхэ маарынныырай?

Дьахтар этэрим дуу, суох дуу диэбиттии тохтуу түһэр. Суруксут диэки көрөн ылар.

– Эн куттаныма, эт. Суруксут – суут-сокуон киһитэ.

– Үүт-үкчү Тараҕай Мэхээлэ курдук, – дьахтар сибигинэйэ былаан этэн баран, алҕас эттим диэбиттии тылын былтах гыннарар, айаҕын саба тутар.

– Эт эрэ, эн бырааккар, Дьөгүөргэ, сылдьар этиҥ дуо?

– Сылдьар этим. Кини да сылдьара.

– Дьөгүөр уола Өлөксөй Манчаарыны көрбүтүм диирэ дуо?

– Суох. Диэбэт этэ.

– Оттон кыргыттара?

– Кыргыттара да көрдүбүт диэбэтэхтэрэ. Ону тоҕо ыйыттыҥ?

– Мин ыйытыыбар эппиэттээ. Оттон бэйэҥ Манчаарыны Дьөгүөрдээххэ көрбүтүҥ дуо?

– Суох.

– Чэ, сөп. Бүттүбүт. Таһаараа дьиэҕэ ким кэллэ? Киирдин.

Сэтээтэл бүгүн наар дьахталлары ыҥыртарбыта. Михаил Бурнашев – Тутука ойоҕо Мотуруона диэн хатыҥыр, мылаарыйбыт дьахтар киирэр. Дьааһыкка сытан кумаланан хаалбыт саҥа ырбаахытын кэтэн кэлбит. Манчаары силиэстийэҕэ Охотскайтан күрээн кэлэн баран, маҥнай бу дьахтарга сылдьан сүөгэй испитин, кинилэргэ хоммутун туһунан кэпсээбитэ.

– Иллэрээ сайын Манчаары Лаамыттан күрээн кэлэн баран, маҥнай эһиэхэ хоммут эбит. Ол туһунан кэпсээ, – сэтээтэл кумааҕыны көрөн доппуруоһу саҕалыыр.

– Суох. Биһиэхэ олох хоммотоҕо, – дьахтар төбөтүн илгистэн ытарҕата эйэҥэлээтэ.

– Эйигин буоллаҕына балтым диэн ааттыыр.

– Балта буолбатахпын. Көннөрү биир аҕа ууһа этибит.

– Эһигиттэн барарыгар ыаҕаска сүөгэй биэрэн ыыппыккын.

– Сымыйата. Ааспыт сайын эрбин тииккэ кэлгийэн баран талах кымньыынан таһыйбыта.

– Тоҕо?

– Харчыта аҕал дии-дии. Уон бүүчээн ыытын уонна уон солкуобайы халаабыта. Ону Баал тойоҥҥо кэпсээбитим.

Мотуруона тахсыбытын кэннэ Манчаары бииргэ төрөөбүт балта Кэтэриинэ киирэр. Эмиэ Тутука диэн ааттаах киһи – хотун ойоҕо. Дьүһүнүнэн Манчаарыга маарыннаабат. Арай хараҕа киэҥ. Андаҕары аахтаран, иһитиннэрэн баран сэтээтэл ыйытар:

– Эн Манчаары Баһылай балта буоллаҕыҥ дии?

– Балта этим.

– Этим диэн, убайгыттан аккаастанаҕыҥ дуо?

– Оттон… убайым буоллаҕа дии.

– Эйиэхэ хаста кэлэн хоммутай?

– Кини биһиэхэ хаһан да кэлэн хоммотоҕо.

Сэтээтэл «убайын харыстыыр быһыылаах» дии санаата.

– Дьиэтэ-уота суох саһа сылдьар киһи соҕотох балтыгар кэлэн хоммот. Ону киһи итэҕэйбэт.

– Тоҕо хоммотоҕун билбэппин. Баҕар балтыбар кэтииллэрэ буолуо, тутуллуом диэн сылдьыбатаҕа буолуо.

– Итинник эппиэттииргэ эриҥ сүбэлээбитэ дуо?

– Суох. Бэйэм этэбин.

Салгыы ыйытан даҕаны, сэтээтэл итинтэн атыны истибэтэ. Дьахтар «билбэппин, хоммотоҕо» диэнтэн атыны тугу да эппэт.

Өссө икки дьахтар ыйытыллыбытын кэннэ тиһэҕин Манчаары ойох ыла сылдьыбыт дьахтара Варвара Степанова киирэр.

– Эн Манчаары ойоҕо буоллаҕыҥ дии? – диэн сэтээтэл сүрүн боппуруоһугар киирэр.

– Ойоҕо этим. Арахсыбыппыт, – Варвара атын дьахталларга холоотоххо долгуйбатах, холку көрүҥнээх.

– Тоҕо арахсыбыккытый?

– Кини миигин таптаабат, аанньа ахтыбат этэ.

– Таҥара дьиэтигэр бэргэһэлэммиккит дуо?

– Суох.

– Хаһан арахсыбыккытый?

– Хаайыыга киирбитин кэннэ мин дьоммор кэлбитим.

– Кэлин эргэ барбытыҥ дуо?

– Тэрэнтэй уус диэн киһиэхэ барбытым. Киниттэн оҕолоохпун.

– Оттон Манчаары куорат түрмэтигэр сытан, доппуруоска эйигин хонууга көрсөн көмүс симэҕи, былааты уонна солко куру биэрбитим диир.

– Сымыйата. Кини миэхэ тугу да биэрбэтэҕэ. Хонууга да көрсүбэтэҕэ.

– Кини тоҕо сымыйалыыра буолуой?

– Билбэтим. Баҕар арахсыбытым иһин өһөөбүтэ буолуо.

– Эйиэхэ дьиэҕэр да сылдьыбатаҕа дуо?

– Суох. Өрдөөҕүтэ, хаайыыттан маҥнай куоттаҕын утаата кэлэ сылдьыбыта. Онно аҕам кинини үүрбүтэ. Онтон ыла сылдьа илик.

Манчаары ойоҕо тыйыс, дьиппиэн хааннааҕа өтө көстөр. Ылбычча ымыттыбат дьахтар быһыылаах. Сэтээтэлгэ хайдах эрэ Манчаарыны аһыныах санаа элэҥнээн ааста.

* * *

Үһүс күнүгэр Степан Стручков – Бэбэһэ ыҥырыллан кэллэ. Бу дьиҥинэн Манчаарыны кытта бэркэ куодарыспыт киһини Валь тоҕо эрэ тутан, куоракка киллэрэн хаайбатах.

Кыра уҥуохтаах буолан баран суон, кылгас лыхайбыт моонньулаах, убаҕас кэтит хаастаах, таныылаах муруннаах, бырдьайбыт бытыктаах, эттээх сирэйдээх, даадаҥнаабыт киһи киирэн таҥараҕа кириэстэннэ, тоҥхоҥноон бүгүллэҥнээтэ.

– Тойонуом, мин Манчаарыны кытта биирдэ даҕаны сылдьыспатаҕым. Ону ити курдук суруйан кэбис, – Бэбэһэ сэтээтэл ыйыта да илигинэ этэн баран, кылгас суон сөмүйэтинэн ыйар.

– Бэйи эрэ, тохтоо. Маҥнай сымыйанан этиэм суоҕа диэн таҥара иннигэр андаҕар биэриэхтээххин. Ити олоппоско олор. Билигин суруксут ааҕан иһитиннэриэ. Ону үчүгэйдик болҕойон иһит, – сэтээтэл паапкалаах кумааҕы лиистэрин арыйталыыр.

– Ээ, сөп, – Бэбэһэ олоппоско олорон, истээри, кулгааҕа чөрбөйөргө дылы.

Суруксут ааҕан бүппүтүн, Бэбэһэ кириэһи уураабытын кэннэ, сэтээтэл Бэбэһэ аатын эҥин ыйытан боротокуолга суруйар.

– Чэ, аны Манчаарыны ханна, хаста көрсүбүккүн барытын кырдьыгынан кэпсээ.

– Мин эйиэхэ бэйэҕэр эрэ кэпсиэм этэ, – Бэбэһэ суруксуту көрөн ылар.

– Суруксут доппуруоска мэһэйдээбэт.

– Биир киһи иһиттэҕинэ биэс киһи истэр. Биэс киһи иһиттэҕинэ сүүс киһи истэр. Биһи оннук дьоммут.

– Чэ, эн бакаа, анараа дьиэҕэ таҕыс, – сэтээтэл суруксут диэки хайыһан этэр.

Суруксут тахсыбытын кэннэ, Бэбэһэ туран ааны чиҥэтэ сабар. Сэтээтэл быыбарынай кулубаҕа доппуруоһу истимэ диэн эрдэттэн эппитэ. Ол иһин кулуба быраабаҕа кэлбэккэ дьиэтигэр олорор.

– Мин Манчаарыны кытары сылдьыспатаҕым. Нөөрүктээйи киһитэ Тараҕай Мэхээлэ сылдьыспыта, – Бэбэһэ туох эрэ кистэлэҥи этэр курдук аргыый саҥарар.

– Ону хантан билэҕин? – сэтээтэл Бэбэһэ тылын суруйар.

– Бииргэ сылдьалларын көрбүтүм.

– Уонна ким сылдьыспытай?

– Тараҕай нэһилиэгин киһитэ Топпооску Ньукулай. Биһиги нэһилиэктэн Ходороттон Обун Арамаан. Кинилэр үһүөн куорат түрмэтигэр хаайыыга сыталлар.

– Уонна өссө ким сылдьыспытай?

– Уонна Сиэҥкэ Сэмэн.

– Ити дьон эн дьиэҕэр сылдьыбыттара дуо?

– Сылдьан. Дьиэм таһынан сылдьыбыттара. Ол иһин билэбин.

– Тугу кэпсэтэллэрэй? Ким эмэ аатын ааттаабыттара дуо?

– Суох. Мин истэрбэр кэпсэппэт этилэр. Арба, биирдэ Манчаары Чурку диэбитин истибитим.

– Ити ааттаммыт дьон Манчаарыны кытта ханна сылдьыспыттарын тугу билэргин кэпсээ.

– Тараҕай Мэхээлэ уонна Сиэҥкэ Сэмэн Эмис нэһилиэгин баайыгар Бакыыһа Байбалга сылдьыбыттара. Топпооску Ньукулай уонна Обун Арамаан Тыыллымаҕа барсан Манчаары Даркы Дьаакыбы халыырыгар сылдьыспыттара…

– Ону эн хантан билэҕин?

– Манчаары маҥнай Тыыллымаҕа миигин барыс, сирдээ диэбитэ. Ону мин онно барар суолу билбэппин диэн буолумматаҕым. Манчаары итэҕэйбэккэ миигин күүһүнэн илдьээри гыммыта. Ону мин сирдиир киһини булан биэрэбин диэбитим. Обун Арамаан диэн миэхэ дьиэ маһа кэрдэр уолу ыйан биэрбитим. Уол эмиэ куттанан барсымаары гыммыта. Манчаары кинини куттаан туран, күүһүнэн, илдьэ барбыта.

– Манчаары эйиэхэ хонор этэ дуо?

– Суох.

Сэтээтэл кумааҕыны бэрийэн ааҕа түһэр. Онтон төбөтүн өндөтөн, киһитин супту көрөн олорон ыйытар:

– Манна Тараҕай Мэхээлэ көрдөрүүтэ баар. Кини этэринэн, Манчаары эн дьиэҕэр олорбут. Ону тоҕо кистээтиҥ?

– Адьас сымыйа! – Бэбэһэ хараҕа чыпчылыйбахтыыр.

– Манчаары миэхэ хоммотоҕо. Ити Тараҕай Мэхээлэ бэйэтэ сылдьыспыта. Хоннорбута да буолуо. Ааттаах сымыйаччы. Үс солкуобайбын иэс ылан баран билиҥҥэ диэри биэрэ илик.

– Оттон Манчаары доппуруоска эйигин батыйа биэрбитэ диэн эппит. Ол эмиэ сымыйа дуо?

Бэбэһэ тохтуу түһэр. Эмиэ хараҕын чыпчылыҥнатар.

– Дьиэҕэ хаалаах батыйа ыйанан турарын көрөн баран көрдөөн ылбыта. Онно, кырдьык, үс бүүчээн ыытын уонна икки киис тириитин ылбытым. Ону мэлдьэспэппин. Биэрбэтэҕим да эбитэ буоллар, син биир күүһүнэн ылыах этэ.

– Биһиэхэ эн Манчаарыны кытта сылдьыспытыҥ туһунан көрдөрүү баар, – сэтээтэл кумааҕы лиистэрин арыйбахтыыр. – Бу баар. Афанасий Сыллыка хотунун кэпсээнэ баар. Кини Куртах Мэхээлэ дьиэтигэр сылдьан Манчаарыны уонна эйигин көрбүт. Валь протоколга оннук суруйбут.

– Сымыйа. Адьас сымыйа. Мин Манчаарыны кытта ханна да сылдьыбатаҕым. Ити Сыллыка ойоҕо – Үрүмэччи Үстүүнньүйэ – ааттаах этиһиик, тыллаах дьахтар. Уоһа чорбоҕор. Эн кинини олох итэҕэйимэ, – Бэбэһэ туран кэлэр. Сирэйин сурата тардыалаан, таныыта хамныыр.

– Манчаары бэйэтин көрдөрүүтэ эмиэ баар. Эйигин кытта Афанасий Сыллыкаҕа сылдыбытым диэбит. Ити икки ыалга иккиэннэригэр сылдьыспытыҥ дуо? Олор.

Бэбэһэ эмиэ саҥата суох тура түһэр. Кэннин хайыһан көрөн баран олоппоско олорор. Өрө тыынар.

– Кырдьык, биирдэ Сыллыкаҕа сылдьыбытым. Манчаары күүһүнэн илдьэ барбыта. Оттон Куртахха сылдьыспатаҕым.

– Куртахха сылдьыспытыҥ туһунан икки туоһу көрдөрүүтэ баар ээ.

– Таҥара баарына онно сылдьыбатаҕым, – Бэбэһэ кириэстэнэр.

– Сүрдээх таҥараһыт киһи быһыылааххын. Уонна маҥнай тоҕо мэлдьэстиҥ?

– Буруйданыам диэн куттаммытым.

– Оттон атын дьон сылдьыспыттарын кэпсээтиҥ дии. Буруйданыахтара диэн аһыммаккын дуо?

Бэбэһэ саҥарбат. Сэтээтэл кэтэһэн көрөн баран салгыы саҥарар:

– Эн Сыллыкаҕа сылдьыспыккын билинниҥ. Уонна түөкүнү билэ-билэҕин кинээскэ тыллаабатаххын. Онон суут иннигэр син биир буруйдааххын.

Эмискэ Бэбэһэ тобуктуу түһэр. Сиргэ тиийэ бокулуоннуур. Куолаһа уларыйбыт:

– Тойонуом, аһын. Буруйга-сэмэҕэ тиэрдимэ. Кыра оҕолордоохпун. Дьахтарым ыарыһах. Кырдьаҕас ийэлээхпин.

– Тур. Уоскуй. Мин соҕотоҕун сууттаабаппын. Сокуон тугу этэринэн дьүүллүөхтэрэ.

Бэбэһэ туран олоппоһугар олорор. Сиэбин хастан баран сэтээтэлгэ чугаһаан бүк тутуллубут харчыны уунар. Онтуката үс эрэ солкуобай быһыылаах. Атласов остуолу охсон баран «киэр буол» диэн бардьыгыныан баҕарда. Ол оннугар суруйа олорон «бүттүбүт, таҕыс» диэн эттэ. Бэбэһэ туран, бокулуоннуу-бокулуоннуу, ааны кэннинэн аһан тахсар.

Бэбэһэ тахсыбытын кэннэ Афанасий Дмитриев – Сыллыка диэн киһи хотун ойоҕо Устинья киирэн андаҕар ааҕылларын иһиттэ.

– Чэ, Манчаары туһунан тугу билэргин кэпсээ, – диэн сэтээтэл маҥнайгы боппуруоһун биэрэр.

– Манчаары түөкүн урут өрдөөҕүтэ биһигини халаабыта. Ол иһин сууттаммыта. Сүгүн сылдьыбат абааһы киһи этэ.

– Эн бу кэнники икки сылга кинини ханна көрбүккүн, тугу оҥорбутун кэпсээ, – сэтээтэл дьахтар кэпсээн эрдэҕинэ быһа түһэр.

– Ааспыт сайын дуо? Биирдэ Куртах Мэхээлэлээххэ суорат бүрүөһүнэ ыла барбытым. Дьиэлэригэр киирбитим ким да суох эбит. Кэтэһэн олоро түстүм. Онтон хаһан кэлэр дьону күүтэбин диэн, үгэххэ киирбитим, сыарҕа үрдүгэр оҥоһуллубут ороҥҥо Манчаары сытар эбит. Миигин көрөөт да ойон туран, тутан ылан күүһүлээтэ ээ, баҕайы.

Атласов дьахтар кыбыстыбакка кэпсиирин иһигэр бэркиһии санаата. Саха дьахталлара сүрдээх килбик, кыбыстыгас буолан, итинник быһыыны кэпсээччилэрэ суох.

– Кинилэргэ сылдьан Манчаарыны кытта кими эмэ көрбүтүҥ дуо?

– Биирдэ Манчаары уонна Бэбэһэ Ыстапаан бааллара.

– Онно тугу кэпсэтэллэрэй?

– Бэбэһэ миигин үчүгэйдик ыллыыр диэн Манчаарыга кэпсээбитэ. Онтон миигин ыллаппыттара.

– Манчаары бэйэтэ Куртах Мэхээлэҕэ сылдьыбатаҕым, Сыллыкаҕа сылдьыбытым диэн суруйтарбыта. Бэбэһэ Ыстапаан эмиэ оннук этэр. Эн буоллаҕына Манчаарыны Куртахтаахха көрбүтүм диигин. Тоҕо сымыйалыыгын?

– Чахчы Куртахтаахха көрбүтүм.

– Оттон Бэбэһэ Манчаарыны кытта эһиэхэ сылдьыбыта дуо?

– Сылдьыбыта. Манчаарыны кытта кэлбитэ. Сүөгэй көрдөөн испиттэрэ. Кинилэри Куртахтаахха эмиэ көрбүтүм. Ырыа ыллаппыттара.

– Оттон эриҥ Манчаарыны кытта сылдьыбыта дуо?

– Суох сылдьыбатаҕа.

– Оттон Манчаары Сыллыка Охонооһой миигин кытта сылдьыспыта, кураахтаах ох саалаах этэ диир.

– Сымыйата. Мин эрим ханна эрэ илдьээри гыммытын барбатаҕа. Ол иһин кыыһыран тиэрэ анньан кэбиспитэ. Оттон ох саа, кырдьык, баара. Манчаары ылан тардыалаан көрөн баран «мөлтөх эбит» диэн ылбатаҕа.

– Өссө маннык боппуруос баар. Эн эттиҥ ээ, Манчаары өрдөөҕүтэ биһигини халаабыта диэн. Оннук киһини кытта тоҕо куомуннастыгыт?

– Биһи куомуннаспатахпыт.

– Сүөгэй иһэппиккин. Көрөн баран кинээскэ тыллаабатаххын. Ол куомуннаһыы буолбакка тугуй?

– Куттанан. Манчаары кимиэхэ эмэ кэпсиэххит да ситиһиэм, сэрэниҥ диэн куттаабыта. Абааһы киһи.

Дьахтар тахсыбытын кэннэ Егор Слободчиков киирэн тоҥхоҥнуур.

– Туохха кэллиҥ? – сэтээтэл суруйа олорон төбөтүн өндөтөн киирбит киһини көрөр.

– Тойонуом, эйигин аҕам ыҥыртарар. Кэлэн ыалдьыттаатын, хоннун диир.

– Чэ, сөп. Сарсын кэлээриҥ. Киэһэлик. Уонна ким кэллэ? Ыҥырыҥ.

* * *

Сарсыҥҥы күнүгэр дьахтар ыйытыллан баран тахсыбытын кэннэ, биир киһи сэрэммит курдук туттан, чөм-чөм үктэммэхтээн киирдэ. Атласов урут ханна эрэ көрбүт, чоҕулуйбут харахтаах, томтойбут сирэйдээх, тугунан эрэ күтэргэ маарынныыр киһи тоҥхоҥноото.

– Ким кэллиҥ? – диэн сэтээтэл ыйытар.

– Мин. Көнчөх диэммин, – киирбит киһи эмиэ тоҥхоҥнуур.

– Сүрэхтэммит ааккын эт.

– Уйбаан Сыыкап диэн.

– Мин эйигин ыҥырбатаҕым ээ, – сэтээтэл кумааҕыны ылан көрбөхтүүр.

– Мин бэйэм кэллим. Миигин билбэтиҥ дуо? Манчаары тутуллубутун кэннэ атын сиэппитим дии.

– Ээ, биллим. Туохха кэллиҥ?

– Көрө, атын сиэтэн истэхпинэ Манчаары тыаҕа таҥаһы кистээбитин туһунан эппитэ. Ону этэ кэллим.

– Ханна кистээбитий?

– Мөҥүрүөн сиригэр. Төгүрүйбүт диэн алаас илин тыатыгар, улахан кураанах тиит таһыгар, көҥдөй маска кистээбит.

– Туох таҥаһы кистээбитий?

– Кыһыл сукуна тастаах, буобура истээх дьахтар соно уонна икки таарбаҕан саҕынньах. Олору ылаҥҥын уур диэтэ.

– Ону эн ылаҥҥын уурдуҥ дуу?

– Суох.

– Баран көрбүтүҥ дуо?

– Суох. Баҕар, сымыйанан эппитэ буолуо. Кырдьык да буоллаҕына, тоҕо ылан ууруохпунуй? Түбэстэхпинэ, аны миигин уорбалыахтара.

– Ону биһиэхэ тоҕо эрдэ эппэтэххиний?

– Кураанах буоллаҕына дьону таах эрэйдиэм дуо диэммин. Кырдьык буоллаҕына, аны миигин кыттыспыта буолуо диэн уорбалыахтара дии санаабытым. Ол иһин этэрим дуу, суоҕа дуу диэн, санаа бөҕөҕө түһэн бараммын, бу кэлэн эттим. Сахалыы билэр сэтээтэл тахсыбыт үһү диэн сураҕы истэммин.

– Мин эбитим буоллар маҥнай бэйэм баран көрүөх этим.

– Ону баран көрүөхпүн да айыыргыыбын. Ол кэриэтин үрдүк суукка тыллаабытым ордук.

– Мин эйиэхэ сорудах биэрэбин. Ол эппит сири кинээскэр эт. Баран көрүҥ. Өскөтүн таҥас баар буоллаҕына манна аҕалаар. Сүтүктээх дьон булан ылыахтара. Бакаа бүттүбүт. Тахсан эт, ким кэлбит киирдин.

Таһыттан эмиэ ыҥырыллыбатах дьахтар киирэн кириэстэнэр, тоҥхоҥнуур. Сэтээтэл ыйыта да илигинэ саҥарбытынан барда:

– Саас киэһэ дьиэбитигэр олордохпутуна, суккун сонноох киһи киирэн, хаамаайы киһибин, дьиэҕитигэр хонноруҥ диэн эттэ. Ону…

– Маҥнай ааккын эт. Ким диэҥҥиний? – сэтээтэл дьахтары ситэ этиппэккэ быһа түһэр.

– Хотууһа ойоҕо Балааҕыйа диэммин, – дьахтар килэрийбит торбос сонноох, сутуруолаах, дьадаҥы дьүдьэх көрүҥнээх.

– Эриҥ сүрэхтээх аатын эт.

– Эрим сүрэхтэммит аата Киргиэлэй. Киргиэлэй Былатыанап диэн.

– Ону?

– Ону оттон хоннордубут. Сарсыарда туран «мин Манчаарыбын, кимиэхэ да этимэҥ» диэн баран барбыта.

– Биирдэ эрэ сылдыбыта дуо?

– Үс хонон баран эмиэ кэлбитэ уонна биэс-алта хоммута.

– Онно тугу кэпсиирэй?

– Ханна баай дьон баалларын ыйыталаспыта уонна суол ыйдарбыта.

– Эһиэхэ тугу эмэ аҕалара дуо?

– Эт аҕалбыта.

– Ол биэс-алта хоноругар наар эһиэхэ олорбута дуо?

– Ханна эрэ баран кэлэрэ.

– Эриҥ кинини кытары сылдьыспыта дуо?

– Суох. Сылдьыспатаҕа.

– Уонна хайа ыалга хонорун туһунан кэпсиирэ дуо?

– Суох. Кэпсээбэт этэ.

– Эти эрэ аҕалбыта дуо?

– Үс солкуобайы биэрбитэ. Тойонуом, биһиги буруйбут суох. Ылымаары гыммыппытын күүһүнэн биэрбитэ, – дьахтар ытыһын түгэҕэр суулуу туппут харчытын сэтээтэлгэ биэрээри уунар.

– Суох ылбаппын. Бэйэҕит туһаныҥ. Ыраахтааҕы суолун төлөөҥ. Ол ордук буолуо, – сэтээтэл хараҕынан имнэнэн баран ымайар.

Дьахтар ону көрөн ымах гынна. Бокулуоннаата.

Догдоҥо чаччыыната Ларион Захаров диэн киһи киирэн, ыйытыллан бүтүүтүн саҕана, Чоочо уола Чүүнү Дьөгүөр кэллэ. Сэтээтэл, кини атын сыарҕатыгар олорсон, Чоочоҕо хоно барда.

* * *

Аллаах ат атара сэлиинэн айаннаан дьигиһитэн, Чоочо баай тэлгэһэтигэр тиийэн хорус гына тохтоото. Атласов дьиэҕэ киирбитигэр, Чоочо ытыктабыллаах ыалдьыты үрүҥ эһэ тириитэ сабыылаах бастыҥ олбоххо олордор. Үөрэ-көтө кэпсэтэр. Кэргэн дьахтар улахан остуолга ас тардар.

– Дьэ, дьыала-куолу хайдаҕый? Хас киһини ыйыттыҥ? – Чоочо маҥнайгы үрүүмпэни испиттэрин кэннэ ыйытар.

– Уонча киһини ыйыттым, – сэтээтэл курупчаакы алаадьытын биилкэнэн анньан ылар.

– Мин оҕолорбуттан саҕалаан ыйыппыккын дьиибэргии санаатым.

– Дьыалаҕа Манчаары көрдөрүүтэ баар. Лаамыттан күрээн кэлэн баран эн уолгар, Егор Слободчиковка, кыстаабытым диэн эппит.

– Адьас ууну таһытар. Миэхэ, уолбар өстөнөн кэпсээтэҕэ. Ама, ону итэҕэйбит үһүгүөт.

– Мин итэҕэйбэппин. Только буруйдаах киһи көрдөрүүтэ хайаан да бэрэбиэркэлэниэхтээх. Ол аата кырдьыгы этэр дуу, сымыйаны дуу диэн быһаарыллыахтаах.

– Өстөнөн сорбун сордоото. Кур от бөҕөбүн уоттаата. Сүөһү бөҕөбүн өлөрдө. Бэйэм утуйар уум уйманыйда. Күнүстэри-түүннэри харабыллаах олордум.

– Эйигин аймаҕа дииллэр ээ.

– Ээ, ырааҕынан, үйэ-хайа аймахтыыбыт. Ити кими батан харса хадаар киһи үөскээбитэ эбитэ буолла? Аҕата Быттааны Сүөдэр сытыары сымнаҕас майгылаах киһи этэ. Эбэтэ Дыраах эмээхсин көннөрү тыллаах эрэ этэ. Ол дьонтон туохха да баппатах абааһы киһи үөскээтэ. Оҕо эрдэҕиттэн миэхэ өстүйбүтэ.

– Туохтан сылтаан эйиэхэ өстүйбүтэй?

– Аҕата уол кыратыгар өлбүтэ. Ийэтэ аҥардас хаалбытын кэннэ аһынаммын, ырааҕынан да буоллар аймаҕым диэн, сыл аайы саас отунан көмөлөһөрүм. Уол уон түөртээҕэр эбитэ буолуо, өҥ сайын ийэтин көрсөммүн, уолуҥ улаатта, оту элбэҕи оттооҥ диэбитим. Ону сүрэҕэлдьээн оттообокко гынан баран, нөҥүө саас, эмиэ кэлэн от умналаабыттарыгар үүрэн ыыппытым. Уол онтон өстүйэн, уулаах биэлэри айа ырбатын чаачар саатыгар уган баран, искэ ытыалаабыта. Оннук баламат киһи этэ, оҕо эрдэҕиттэн. Туттаран ылан таһыйтарбытым.

– Баҕар бэйэҥ кыыллаабытыҥ буолаарай?

– Кыыллаан диэн… Кинээс буолан олордохпуна, сылгыны уоран баран этин оттуур сирин таһыгар баар өтөх умуһаҕар кистээбитин булан тыллаабыттара. Онно таһыйтарбытым. Сибииккэҕэ хаайбытым. Ол былыр-былыргыттан биһиэхэ олохсуйбут үгэс. Урут буруйу оҥорбут уолаттары таһыйаллара да, ким да кини курдук түөкүн буолан барбатаҕа. Хата кимнээҕэр сыһыйаллара, көрсүөрэллэрэ.