Текст книги "Күрэтиллибит таптал"

– Эн санааҕар Лаамыттан күрээн кэлэн баран кыһын ханна кыстаабыта буолуой?

– Ким билэр доҕоор. Бука ханна эмэ кытыы сиргэ, баҕар атын улууска кыстаабыта буолуо. Үчүгэй аҕайдык сууттаан, аны эргиллибэт сиригэр утаараргыт буоллар, абырыа этигит. Аны көммөт киһи.

– Ону суут быһаарыа.

– Оттон эн дьыаланы суут кытаанахтык дьүүллүүр гына оҥор ээ. Буруйа элбэх буоллаҕа дии.

– Буруйа, кырдьык, элбэх. Мин ону суут иннигэр ыраас мууска ууран биэриэхтээхпин.

– Кытаат. Түөкүнү уодьуганнаатаргын биһиги өттүбүтүттэн махталбыт улахан буолуо этэ. Куорат түрмэтигэр тутар гына тылгын тиэрдээр. Ханна эмэ көскө ыыттаххытына эмиэ күрээн кэлиэ. Кэлиэ да дьону халаабытынан барыа. Тугу да оҥорорун кэрэйбэт буолбут киһи.

– Соҕотох киһи диэтэххэ сүөһүнү уоран сиэбитэ элбэҕэ бэт ээ. Киниэхэ балыйтараары атыттар сииллэрэ буолаарай?

– Оннук да баар буолуо. Урут сахаҕа нэһилиэккэ сүөһүнү уоруу диэн биирдэ эмэтэ буолара. Биир эмэ уоруйах киһи баар буолара. Аны дьон кинини үтүктэн уораллар. Барыта кини сабыдыала. Киниэхэ көмөлөспүт, сылдьыспыт дьону эмиэ кытаанах дьүүлгэ туруоруҥ. Кэһэлтэ буолар гына. Дьон саһыарбата, кыттыспата эбитэ буоллар, кини да итинник кыайан сылдьыа суох этэ.

– Оннук. Эт эрэ, эһиги сахалар христианствоны, ол эбэтэр нуучча таҥаратын үөрэҕин ылыммыккыт сүүрбэччэ-отучча сыл буолбут буолуохтаах. Ол кэнниттэн туох эмэ уларыйыы буолла дуо? Холобур майгы-сигили өттүнэн дьон көннүлэр дуо?

– Ааппыт, кырдьык, уларыйда. Оттон майгы-сигили өттүнэн эттэххэ, – диэн баран Чоочо тохтуу түһэр. – Ким билэр. Арыычча-арыычча эрэ көммүт курдукпут. Дьон үксэ ыраах баар таҥара дьиэтигэр сылдьыбаттар даҕаны.

– Мин санаабар, дьон таҥара накаастыа диэн куттамматтар. Чолобууда суут буруйдуо диэн куттаналлар.

– Аҕабыыттар бу эн курдук сахалыы билэллэрэ эбитэ буоллар, үчүгэй буолуо этэ. Нуучча тылын ким да өйдөөбөт.

– Ити Манчаарыны куорат түрмэтигэр киллэрэн буорту гыннылар. Онно араас куһаҕан дьон бааллар. Түрмэ үөрэҕэ эдэр киһиэхэ наһаа буортулаах.

– Куоракка киирэ сылдьан буруйу оҥорон түбэспит этэ. Ити киһи аны көммөтө буолуо.

– Көнүөн да сөп.

– Ким билэр. Арай сааһырдаҕына хайыыр.

Сарсыарда Чоочо хоноһотугар биир мөһөөк солкуобайы биэрдэ. Таҥнан тахсыбытыгар, атаараары, батыһан таҕыста.

– Бараргар кэлэн хоноор. Хотуҥҥар кэһиибин ыытыам, – Чоочо сыарҕаҕа олорбут киһини кытта быраһаайдаһан илиитин биэрэр.

* * *

Сэтээтэл бырааба дьиэҕэ олорон биэс-алта хонук устатыгар өссө сүүрбэччэ киһини ыйытта. Сорохтор «билбэппит, көрбөтөхпүт» дииллэр. Оттон сорохтор Манчаарыны ханна көрбүттэрин кэпсииллэр буолан баран, бары «киниттэн куттанан тыллаабатахпыт» дииллэр. Сылдьыспыт да дьон Манчаары күүһүнэн күһэйэн илдьибитэ дэһэллэр. Ситэ кэпсээбэттэр.

Дьон ыйытыллан бүппүттэрин кэннэ сэтээтэл хас да хонукка анаан-минээн дьыаланы үөрэттэ. Түрмэҕэ хаайылла сытар дьон эппиэттэрин сирийэн аахта. Олору кытта атын дьон эппиэттэрин тэҥнээн көрдө.

Онно көрдөххө, Манчаары кинилиин сылдьыспыт дьон аатын кырдьыгынан кэпсээбэт эбит. Аны ыйытыллыбыт дьон көрдөрүүлэрэ эмиэ атын-атын. Сорохтор буолбут түбэлтэни ханарытан кэпсииллэр. Саамай кырдьыгынан Филиппов Роман – Обун көрдөрбүт. Онтон үгүстэрин кэпсээннэрэ халбархай.

Манчаары бэйэтэ үчүгэйдик саныыр дьонун аатын эппэт, кистиир буолан дьыала бутуурдаах. Холобур, Куртах Мэхээлэни олох билбэт киһим диэбитэ. Эмис нэһилиэгэр олорор Павел Новиков – Бакыыһа баайга уонна Дүпсүҥҥэ сылдьыспыт дьонун аатын эмиэ кистээбит. Атын, олох суох дьон аатын ааттаабыт. Уопсайынан, сорох сырыылара кыайан чуолкайдамматылар. Бары буруйдарын чэпчэтэ сатыыр, мэлдьэһэр буоланнар дьыаланы бутуйаллар. Ол эрээри, туоһулар көрдөрүүлэрин тэҥнээн көрөн, ырытан, силиэстийэни түмүктүүргэ сөп буолла.

Дьыала түмүгүн үрүҥэр таһааран, көннөрөн суруйан, дьэ бүтэрдэ. Ону сүрүн өттүн сахалыы тылбаастаатахха маннык буолла:

1. Василий Федоров – Манчаарыны сыылкаттан күрээн кэлбитин, хас да төгүллээн дьону халаабытын, таһыйбытын, сүөһүнү уоран өлөрбүтүн, оту уоттаабытын, дьахтары күрэппитин, күүһүлээбитин иһин сокуон хомуурун 15-с томун 124, 675, 680, 681 ыстатыйаларын пууннарыгар сөп түбэһиннэрэн, Дьокуускай куоракка публичнай миэстэҕэ оруосканан таһыйарга, сүүһүгэр уонна иэдэһигэр штемпель бэлиэтин түһэрэн баран сыылкаҕа ыытарга.

2. Василий Федоров – Манчаарыга кыттыспыт дьону Сибирь инородецтарыгар сыһыаннаах хомуур сокуонун 2-с томун 3048 ыстатыйатын пууннарыгар олоҕуран уурарга:

Устин Стрекаловскайы уонна Иван Степановы – Ньылыгы Баатаҕай сахаларын халааһыҥҥа кыттыспыттарын иһин – Стрекаловскайы, буруйа улаханынан, публичнай миэстэҕэ таһыйыы кэнниттэн хаатырҕа үлэтигэр ыытарга. Иван Степановы, күһэйии күүһүнэн сылдьыспытынан уонна биллэрбэтэҕин иһин, публичнай миэстэҕэ таһыйыы кэнниттэн нэһилиэгэр хаалларарга.

3. Михаил Ильин – Тараҕай – Манчаары дьону халааһыныгар хаста да сылдьыспыт актыыбынай көмөлөһөөччү буолбутунан буруйа улахан. Ол эрээри Манчаарыны кытта сылдьыспыт уонна сибээстэспит дьону силиэстийэҕэ этэн биэрбитинэн уонна ол этиитэ кырдьыга дакаастаммытынан буруйун чэпчэтэргэ. Сокуон хомуурун 2-с томун 683-с ыстатыйатынан публичнай миэстэҕэ таһыйарга. Ол кэнниттэн нэһилиэгэр хаалларан туран, кинээс көрүүтүгэр, кэтэбилгэ сырытыннарарга.

4. Архип уонна Федор Яковлевтар, Сенька – Семен Антонов, Степан Стручков – Бэбэһэ, Михаил Титов – Куртах, Михаил Дулов – Чурку, Дмитрий Старостин – Топпооску Манчаарыны кытта күһэллэн сылдьыспыттар, биллэрбэтэхтэр. Барыларын публичнай миэстэҕэ таһыйарга. Ол кэнниттэн нэһилиэктэригэр хаалларан кэтэбилгэ сырытыннарарга.

5. Роман Филиппов – Обун Стручков Семен – Бэбэһэ албыныгар түбэһэн, Манчаарыны кытта күһэллэн сылдьыспытынан, түрмэ хаайыытыгар олордорго.

6. Григорий Платонов уонна Семен Никифоров диэн дьон Манчаарыны дьиэлэригэр хоннорбуттар. Кэлин кимин билэн баран кинээстэригэр тыллаабатахтар. Ол буруйдарыгар иккиэннэрин түрмэ хаайыытыгар олордорго.

7. Иван Зыков – Көнчөх, Манчаарыны кытта сылдьыспыта чопчу дакаастамматар даҕаны, Егор Охлопков диэн киһиттэн уоруллубут сиэр аты миинэ сылдьан түбэспит. Дьиэтигэр дьэҥдьиир оҥорбут дьоҥҥо утарыласпыт. Федор Петров диэн урут өлүгэ тыаҕа көстүбүт киһи таҥаһын куоракка киллэрэн атыылаабыт. Нэһилиэк уопсастыбатыгар кутталлаах киһи диэн урут Земскэй суукка үҥсүү киирэн турар. Онон сокуон хомуурун 2-с томун 1057 ыстатыйатын 5-с пуунугар олоҕуран Камчаткаҕа сыылкаҕа ыытарга.

8. Григорий Сивцев, Гермоген Васильев, кини ойоҕо Мария, Михаил Кривогорницын Манчаарыга кымыс, арыы, сүөгэй биэрбиттэрэ дакаастанна. Эмиэ кимиэхэ да тыллаабатахтар. Ол буруйдарыгар кытаанах быыгабар биэрэргэ.

9. Михаил Титов – Куртах ойоҕо Пелагея Егорова, Степан Стручков ойоҕо Варвара Яковлева эрдэрэ Манчаарыны кытта сибээстээхтэрин билэ-билэ тыллаабатахтар. Ол иһин иккиэннэрин родовой общиналарыгар таһыйарга.

10. Манчаары халааһыныгар түбэспит дьон: Капитон Слепцов – Кусах, Александр Колесов, Михаил Бурнашев – Тутука, Ларион Захаров, Павел Новиков – Бакыса, Яков Павлов – Даркы, Иван Сивцев, Федор Сивцев, Николай Хазаров, Архип Федоров туһаларыгар сокуон хомуурун 684-с ыстатыйатынан уурарга:

– Халанан баран көстүбүт малларын төннөрөргө.

– Сүппүт малларын харчытыгар таһааран баран, Манчаарыны кытта сылдьыспыт дьонтон төлөтөргө…

Сэтээтэл силиэстийэ түмүгүн суруйан бүтэрэн, тиһэх туочуканы туруоран, дьыала паапкатын сабан баран, саҥата суох сыҥаах баттанан олордо. Сокуон саамай сымнаҕас пууннарынан туһаммытын, бука, үрдүкү тойоттор сөбүлээбэттэрэ буолуо. Атласов эмиэ сахаларга сымнаабыт диэхтэрэ. Окружной суут дьүүлэ кытаанах. Манчаарыны кытары сылдьыспыт дьону барыларын ыраах көскө ыыталыыра буолуо.

Сэтээтэл, үгүс киһи хабыллыбыт иирбэ-таарба дьыаланы силиэстийэлээн дьэ бүтэрбит киһи быһыытынан, туран тыыллаҥнаата уонна чэй иһэ таһаараа дьиэҕэ таҕыста.

Дьыаланы силиэстийэлээн бүтэрдэ буолан баран, үлэтин түмүгүттэн оччо астыммат. Туох буолбутун үчүгэйдик иҥэн-тоҥон үөрэппэтэ. Бэл Манчаары кыһын ханна кыстаабыта чуолкайдаммата. Сайыҥҥы сырыыларыгар даҕаны, ыпсыыта кыаллыбатах түгэннэрэ бааллар.

Окружной суут ыйытыллыбыт туоһулар эппиэттэринэн муҥурданыа. Бириигэбэр ааҕыллан дьыала сабыллыа. Бириэмэ ыгым, бииргэм тиэтэл буолан иһэр.

Ол эрээри Манчаары дьыалата олус улахан. Сокуону тутуһар, айыыны-буруйу оҥорбот, кэнэн, килбик сахаларга хаһан да буолбатах түбэлтэ. Онон, бука, дьыала тардыллара, Иркутскайынан эргийэрэ буолуо. Үсүһүн силиэстийэ ыыттараллар дуу, хайыыллар дуу?

Айымньы тылыгар хос быһаарыы

¹ Сыма – сайын хатырык эркиннээх кыракый оҥкучахха хаһааныллыбыт балык.

² Лаамы – Охотскай муора.

³ Сибиэ – үрдүк атахтаах балык хатарар остуол.

⁴ Сэрии – арыттаах адарай мас.

⁵ Симиир – убаҕас аһы кутарга аналлаах хаппахтаах суптугур иһит, тириинэн, туоһунан эбэтэр маһынан оҥоһуллар.

⁶ Хончоҕор – ыстакаан.

⁷ Сибииккэ – нэһилиэк ородобуойугар тутуллубут кыараҕас хаайыы.

⁸ Көбүөр – сири тириинэн оҥоһуллубут синньигэс моойдоох култаҕар кымыс иһитэ. Акка ыҥырдан илдьэ сылдьарга аналлаах.

⁹ Тоҥ күөс быстыҥа – биир чаас.

¹⁰ Хандаа – куобах туһаҕын тэптиргэтэ.

¹¹ Солох – саха мыылата. Талах эбэтэр мас күлүн оргутан оҥоһуллар.