Текст книги "Дәверләр аһәңе"

Фирдәүсә ике көн саен, кайнар ризык пешереп, яшелчә салатлары әзерләп, җимеш сулары кайнатып, больницага килде, врач белән сөйләшеп, дефицит дарулар тапты. Ул килгән саен, Газизҗанның күзләре дымланды, һәм ул гел бер сүзне кабатлады:

– И Фирдәүсәкәем, синең бу игелекләреңне мин ничекләр генә кайтарырмын икән соң?!

Алай дигән саен, Фирдәүсә аны яратып кына тиргәде:

– Ничек оялмыйча шуны әйтә аласың, Газизҗан?! Кешенең кешегә мондый ярдәме дә тимәсә, ничек була ди ул?!

Шулай итеп, аларның икесен бергә бәйләгән яңа тормыш башланды.

Газизҗанны больницага салганның унынчы көнендә Фирдәүсә аның яныннан кайтып керде дә, ашап та тормастан, мендәр салып, диванга ятты. «Әллә арый башладым инде, Ходаем!» – дип уйлап куйды ул. Аның тормышы гомер буе сәгать кебек төгәл барды, иртән торды, ашады, эшкә китте, кич кайтты, аруның ни икәнен белмәде. Хәзер Газизҗанга тәмледән-тәмле, төрледән-төрле әйберләр хәстәрли, аларны алып барып ашата, врачлары, өлкән медсестрасы белән киңәшә, дарулар юллый, кыскасы, яшәүнең элеккеге тыныч кына агышына күпмедер борылмалар-сырылмалар, ашыгу-кабаланулар килеп керде. Ләкин болар гына арытырга тиеш түгел югыйсә.

Кинәт телефон шылтырады. Тагын Нәфисә генә була күрмәсен инде, дип уйлады ул трубканы алганда.

– Әйе.

– Исәнмесез, – диде ир кеше тавышы.

– Исәнмесез.

Тавыш бераз Зәбирнекенә тартымрак булса да, аныкы түгел иде.

– Сез Фирдәүсәме?

– Әйе.

– Мин Зәбирнең әтисе. Аның фатирыннан. Малаемның сезгә тапшырасы әйбере бар иде…

Фирдәүсә берни дә аңлый алмады.

– Зәбир үзе кайда соң?

– Зәбир… – Шылтыратучы тамак кыргандай итте, шаулатып сулыш алды. – Зәбир… үлде бит…

Фирдәүсә кычкырып җибәрде:

– Сез ни сөйлисез?!

Җавап урынына сорау ишетелде:

– Килә аласызмы соң?

Фирдәүсәнең башы берни эшләмәс булды.

– Без бит… мин бит әле аны беркөн генә күрдем!

Шактый озак тынлыктан соң Зәбирнең әтисе:

– Кичә җирләдек, – диде.

– Ни булды соң?

– Ни булсын инде хәзер. Инфаркт…

– Мин хәзер барып җитәм! – диде Фирдәүсә.

Трубканы куйгач, ул лапылдап диванга капланды һәм тавышсыз гына үксергә кереште, бөтенесен читкә куарга теләсә дә, Зәбирнең автобус тукталышында нәүмизләнеп китеп баруы, гөнаһсыз елмаеп кул болгавы күз алдыннан һич кенә дә җуелмады…

Зәбирнең иске стильдә эшләнгән бер бүлмәле кечкенә фатирына килеп кергәч, ул аның ни өчен үзен беркайчан да бирегә чакырмавын аңлады. Зәбирнең үз фатирын һәр елны әйбәтләп ремонтлап, буяп, обойлап торуын Фирдәүсә белә иде. Тик ниләр генә кыландырсаң да, әллә нинди асылташлар белән нәкышләсәң дә, бер бүлмә бер бүлмә ич инде ул! Зәбирнең әтисе төз-мәһабәт гәүдәле, көмештәй чал чәчле бер абзый булып чыкты. Аның терекөмештәй тере коңгырт күзләрендә, шома мөлаем йөзендә борчылу катыш сабырлык чагыла иде. Ул, ашыгып килеп, Фирдәүсә белән ике куллап күреште.

– Рәхим итегез, түргә узыгыз, аяк киемегезне салмагыз, үзем дә туфлидән йөрим, – диде ул, шул арада Әмирҗан исемле икәнлеген әйтеп, үзе белән таныштырып та алды.

Бүлмәнең ике стенасы идәннән түшәмгә кадәр китаплар белән шыплап тулган иде.

– Әйдәгез, чәй эчеп алыйк, – диде Әмирҗан, кухняга күрсәтеп.

– Рәхмәт, мин кузгалдым гына.

Фирдәүсә китап киштәләре уртасында шакмаклап калдырылган урындагы калын-калын папкаларга, кечкенә язу машинкасына бармаклары белән кагылып-кагылып алды.

– Биредә докторлык диссертациясе материаллары. Быел ял алгач эшләп бетерәм, дигән иде. Язмыш ялның мәңгелеген әзерләгән икән…

– Аның миңа «авырыйм» дигәне булмады. Бер мәртәбә дә…

– Сезне борчыйсы килмәгәндер. – Әмирҗан, авыр сулап сулыш алгач, бераз тын торды. – Өченче ел беренче инфаркт аударган иде аны. Бик тиз аякка басты, хәлен әйбәт, диделәр. Без дә үткәндер дип йөрдек, артык борчылмадык. Эчми, тартмый, тәртипле яши, кабатланмас, дип уйладык. Инфаркт – мәкерле авыру бит ул. Берни сиздермичә көтеп торып, китереп суга. Эштән кайтканда урамда егылган. Тәүлек ярым дигәндә аңына килә алмыйча үлде. – Әмирҗан теләр-теләмәс кенә сөйләде, Фирдәүсә аның сүзләрен йотып барды, үзе акрын гына бүлмә буйлап атлады, һәр әйберне күзеннән үткәрде, кайберләрен сыйпап-сыйпап узды. – Ичмасам баласы калмады… Аңа охшатып карарга… Бик ярата идек без аны. Биш бала тәрбияләп үстердек. Арада иң игелеклесе, тырышы, басынкысы Зәбир булды. Без икебез дә – укытучылар, барысына да нәкъ педагогика фәне кушканча тәрбия бирдек, ә бишесе биш төрле. Без аңлап бетермәгән нәрсәләр бик күп әле адәм баласында… – Әмирҗан тынып калды.

– Кайда җирләдегез соң? – дип сорады Фирдәүсә.

– Үзебезгә алып кайттык. Яшел Үзәнгә…

– Белмәдем, барган булыр идем…

– Сезне ничә еллар теленнән төшермәде ул. Алып кайтып күрсәт әле, дигәч, без дуслар гына, алай ук якын мөнәсәбәттә түгел, дия иде. Шулай булгач, сезне борчырга кыенсындык. Бик тә күрәсебез килә иде үзегезне…

– Аның бит фәндә билгеле урыны, исеме бар. Зуррак фатир бирмәгәннәр…

– Йөрмәде, эштән бүтәнне белмәде. Мин әйткәч, гариза бирдем, дигән иде. Ун ел чамасы бугай инде аңа. Белмим, бирүе хактырмы. Әнә ике костюм-чалбары, ике пальто, бер курткасы, өч күлмәге бар. Ә үзе беркайчан да җыерылган, тапланган кием кимәде. Ерып йөргесез пычрактан кайтып керер, аяк киеме, чалбарлары чип-чиста булыр иде. Гомере буе кешеләргә кыенлык китерүдән курыкты…

Фирдәүсә сумкасыннан тартмалы конфет алып Әмирҗанга бирде.

– Кайткач, апа белән бергәләп чәй эчәрсез.

– Рәхмәт инде, мәшәкатьләнмәскә идегез…

Әмирҗан, бер-берсенә куелган папкаларның иң өстәгесен алып, бавын чиште, зур гына зәңгәр конвертны Фирдәүсәгә сузды. Ул ачык, эче кәгазьләр белән тутырылган, ә тышына түбәндәге сүзләр язылган иде: «Кем кулына эләксә дә, бу конверттагы хатларны, зинһар өчен, Фирдәүсәгә тапшыра күрегез. Зәбир». Әлеге сүзләр шактый төссезләнгән, димәк, ул күптән язылган булырга тиеш. Конвертны сумкасына салгач, Фирдәүсә китәргә әзерләнде.

– Мин машина белән. Бәлкем, сезне илтеп куяргадыр?

– Рәхмәт, хушыгыз.

Урамга чыккач, Фирдәүсә җан-фәрман өенә ашыкты, сумкадагы конверттан бөркелгән кайнарлык аның бәгырен көйдерде. Зәбирне һичкайчан бернигә өметләндермәсә дә, биш ел буе аңа исәп тотып яшәвен ул белмәде түгел, белде. Димәк, аның, яшәү мәгънәсе булган эшен төгәлли алмыйча, япа-ялгыз бу дөньядан китеп баруында Фирдәүсәнең дә күпмедер гаебе бар. Ул, иелеп тә тормыйча, туфлиләрен аягыннан селтәп кенә болгады да, өстәл янына килеп, конвертны шунда бушатты һәм ашыга-ашыга укырга кереште. Бу хатларның һәркайсы Фирдәүсәгә аталган һәм барысы да «җавап бирмәсәгез дә була» дигән сүзләр белән башлана иде. Фирдәүсә шул хатлар дөньясына чумды…

«…Бүген тагын сезнең белән сөйләшеп утырасым килә. Әнә сезнең серле күзләрегез миңа карап елмая. Язудан туктап, мин дә сезнең күзләрегезгә төбәләм һәм ирексездән елмаям, сез дәшмисез, мин дә берни әйтмим, ә шулай да йомшак, саф тавышыгызны ишетәм…»

«…Бу хатымны инфаркттан соң язам. Җиңдем бугай. Үлем куркыта икән. Дөньядан китү ул кадәр куркыныч түгел, уйлаган уйларыңны тормышка ашыра алмыйча китү аяныч…»

«…Мин Яшел Үзәндә бакчабызда йөрдем. Кояшка, агачларга, чәчәкләргә, кошларга сезнең исем белән дәштем, аларны сезнең куллар белән иркәләдем. Сез генә исән-сау булыгыз. Ничек ләззәтле дә, газаплы да бу көтү. Мин сезне үпкәләткәнмендер дә, күпмедер вакыттан бергә булырбыз шикелле тоела…»

«…Ник сезне яраттым икән? Белмим. Янымда үзләре акыллы, үзләре яшь, үзләре бай, үзләре чибәр кызлар бөтерелә. Кайберләре өчен кемнәрдер тәкъдим ясый, өйләнешергә кодалый. Ә күңелемне сездән аерып ала алмыйм. Юк, ялгыш яздым, аерылырга теләмим! Шуңа күрә сезнең кебек кистереп җавап бирәм: «Мин өйләнмәячәкмен!» Нигә икәнен әйтимме? Хатын-кызлар бездән курка. Мин тормышта исем-акылым китмәле бер әйбер күзәтәм: хатын-кызларның ирләргә каршы, ирләрнең хатын-кызларга каршы бәрелешүе бара. Валлаһи! Табигать тарафыннан бер-берсен яратырга, үзара аерылгысыз итеп яратылган ике төр бер-берсеннән аерыла бара! Бу бит – табигатькә каршы чыгу. Ә моның азагы һәлакәт белән генә бетә…»

«…Әгәр киләчәктә без мәңге бергә булсак, бу хатларны сезгә тапшырырга кирәк түгелме икән, дигән уйга килдем әле. Алар безнең рәсми тора башлавыбызга кадәр күп еллар алдан минем сезнең белән яшәвемне раслаучы дәлил ләбаса! Кызык булыр иде сезгә аларны укуы… Бәлкем, кыюлыгым җитсә, тотармын да хәзер үк тапшырырмын мин аларны. Юк, моны һич тә эшләргә ярамый, ул чакта сез миннән «бу исәр икән» дип көлүегез, ул гына да түгел, бөтенләй йөз чөерүегез ихтимал…»

Хатларны ул төне буе укыды, берсен башлады, икенчесен ташлады, ашау-эчүен онытты, йокысы качты. Өстәл өсте, сервант аллары, диван-урындыклар хатлар белән тулды. Алар, Зәбир тавышы белән сөйләп, аның тынычлыгын алдылар. Зәбирнең берничә генә көн элек язган иң соңгы хаты да килеп чыкты…

«…Хәтерлисезме автобус тукталышында очрашуыбызны? Сез, авылдашымны больницага озаттым, дидегез. Беләсезме, шуннан соң миңа нидер булды. Көне буе студентларга лекцияләр укыйм, кабаланып кайтам да диссертациямә тотынам. Фикерләрем язгы ташу бозлары кебек бер-берсен ашыктыра-куалый агыла… Минем беркайчан да бу кадәр эшләгәнем юк иде. Дүрт-биш көн эчендә мин ике айлык эшемне тәгәрәттем дә ташладым. Рәхмәт сезгә! Бу яз миңа бәрәкәте белән килер, ахрысы…»

Тагын мәхәббәт хисләре…

Биш ел буе Зәбир, суга батучы ярдәм сорагандай, аңа ялварган, илергән. Фирдәүсә аңардан йөз чөерде. Югыйсә ул бит Зәбирне теләде, аны ошатты, аңа тартылды… Фирдәүсә сәгатенә карады. Иртәнге алты тулып кына килә иде әле. Ул Зәбирнең телефонын җыйды. Әтисе шунда ук трубканы алды:

– Әйе.

– Хәерле иртә, Әмирҗан абый, – диде Фирдәүсә. – Иртүк борчуым өчен гафу итегез. Сез дә минем кебек үк йокламагансыздыр дип уйлыйм…

Әмирҗанның өзгәләнгән тавышы ишетелде:

– Нинди йокы ди ул!

– Минем аның каберен күрәсем килә.

– Сигезләрдә кузгалырмын дип торам. Әгәр теләсәгез, рәхим итегез.

– Бүген бит – ял көне. Мин сезнең белән китәм алайса.

– Адресыгызны бирсәгез, кереп алырмын.

Фирдәүсә аңа адресын әйтте. Күчтәнәчкә нәрсәдер пешерергә аның вакыты да, хәле дә юк иде. Ул базардан өчпочмаклар, конфетлар алу белән канәгатьләнде.

Зәбирнең әнисе юка гәүдәле, сак кына хәрәкәтләнүчән, гел дымланып торучы күзле апа иде. Ул Фирдәүсәне күрү белән кочып алды, күкрәгенә кысып, аркасыннан сөйде, бернинди тавыш-тын чыгармыйча елады. Зәбирнең кабере бүген генә җирләнгән кебек венокларга, чәчәкләргә күмелгән иде. Эшләгән урыныннан бер автобус тулы халык килгән, Зәбир рәсеме уелган кара мәрмәр кабер ташы да – алар истәлеге…

Зираттан кайткач, Мәдинә апа белән Фирдәүсә өстәл әзерләп, өчпочмакларны кайнарлап табынга куйгач, тәмләп чәй эчәргә керештеләр.

– Карт, сизәсеңме? – дип сорады.

– Сизмәгән кая! – дип җавап бирде тегесе. – Таныш өчпочмак, таныш тәм…

– Әллә ят тәм бармы? – диде Фирдәүсә, борчылып.

– Ят тәм түгел, таныш тәм, – диде Мәдинә апа, елмаеп. – Сез пешергән өчпочмакларны күп мәртәбәләр алып кайтты бит безгә Зәбиребез. Мактый-мактый ашый идек…

Фирдәүсә, ни әйтергә белмичә, капкан ризыгын чәйнәүдән туктап калды. Аның беркайчан да Зәбир артыннан өчпочмак җибәргәне юк иде. Ул арада Әмирҗан абый сүзгә кушылды:

– Безнең рәхмәтләрне җиткерә идеме ул сезгә?

– Әйе-әйе, – диде Фирдәүсә, көч-хәл белән телен әйләндереп.

– Безнең сыерны бетергәнебезгә бер генә ел әле. Кайткан саен, Зәбир сезгә дип каймак алып китә, Фирдәүсә бик яратты, рәхмәтләр укыды, дия торган иде.

– Әйе шул, каймагыгызның тәме әле дә телемдә.

Бусы хак, Фирдәүсәнең каймакны чыннан да мактый-мактый ашаганы булды. Ул чакта алар якынаебрак киткәннәр, Зәбир, әниләр җибәрде дип, каймак алып килгән, бергәләп чәй эчкәннәр иде… Аның бөтен барлыгын авыр кичерешләр торган саен ныграк басты. Үзенең бу изге җаннар каршында утырырга хакы юклыгын аңлап, ул кайтырга кузгалды. Әмирҗан абый электричкага озатып куярга теләсә дә, ул катгый төстә баш тартты, кырыгын үткәргәндә, минем исемнән өләшерсез, дип, хәерлек акча бирде.

– Булдыра алсагыз, килгәләгез, – диде Мәдинә апа. – Безнең өчен сез кызыбыз кебек якын бит инде…

Алар капка төбендә елашып озатып калдылар. Фирдәүсә башын аска игән хәлдә үзенең миһербансыз дөньясына ашыкты… Зәбир аны яраткан. Ә Фирдәүсәнең кеме бар соң? Юк бит. Үзен тәрбияләгән, саклаган, бер генә мәртәбә бирелә торган гомер елгасы тормыш ярлары уртасыннан тын гына аккан да аккан. Яраткан кеше дә юк, балалар да юк… Кеше болай китәргә тиеш түгелдер лә җир йөзеннән. Анысы да ерак йөрми бит инде хәзер…

4

Газизҗанның хәле күзгә күренеп яхшырды, авыртулар-сызланулар бетте диярлек. Соңгы анализларны, рентген сурәтләрен тикшереп, врачлар хәлнең яхшыруы дарулар тәэсирендә туган вакытлы күренеш, операциясез мөмкин түгел, дигән нәтиҗәгә килделәр. Газизҗанның ризалыгы белән аны алдагы атнага операциягә әзерләргә керештеләр. Һәр көнне система куйдылар, йөрәген яздырдылар, үпкә-бавырларын, бөерләрен, ашказанын тикшерделәр. Ялдан соң операция ясаячак хирург аның белән тагын бик озак сөйләште, эчләрен баскалап карады. Элек үткәргән авырулары хакында җентекләп сорашты.

Бу сөйләшүдән соң ике көн вакыт үтте. Йөрәген кабат яздырдылар, Газизҗан электрокардиограмма нәтиҗәләре белән тагын терапевтта булды. Икенче көнне көндез ашамаска куштылар. Кичен яшь кенә шәфкать туташы аны клизма куярга чакырды. Газизҗан баш тартты. Кыз дежур врачка йөгерде. Врач кереп, иртәгә операциягә икәнен аңлатты, тиргәде, аннары үгетләде, хезмәткә яраксызлык кәгазе дә бирмичә куып кайтарабыз, дип куркытты, әмма Газизҗан нык торды. Икенче көнне аның янына дулкынланган хирург иртүк үзе керде. Газизҗан операциядән катгый рәвештә баш тартты. Хирургның, әгәр операция ясалмаса, авыруыгыз тагын да азарга, ракка әверелергә мөмкин дип кисәтүләре дә Газизҗанны сындыра алмады. Бер сәгать үттеме-юкмы, борчылып Фирдәүсә дә килеп җитте.

– Башта риза идең бит. Ни булды? – дип төпченде ул.

– Бераз йөреп карыйм әле.

– Ул-бу булыр, дип куркасыңмыни?

Газизҗан көлемсерәгәндәй итеп куйды.

– Нәрсәдән куркыйм мин? Тумасаң, үлем дә булмас иде. Тугач, мәҗбүри инде ул. Мин аңа әзер…

Фирдәүсә аның бу сүзләренең хаклыгына ышанды. Газизҗанның больницага килгәндә дә, дәваланган чорда да, менә хәзер дә күзләрендәге ирләрчә сабырлыкка, үз-үзенә ышануына, салмак хәрәкәтләренә сокланып туймады ул.

– Әллә бик сагындыңмы?

– Һи, Фирдәүсә! Кемне сагыныйм соң мин анда?..

– Нишләп кире уйладың соң?

– Мужыт болай үтәр…

– Үтмәячәк, ди бит хирургың.

– Үтмәсә, күз күрер…

Шул ук көнне төштән соң аны больницадан чыгардылар. Сәгать өчләрдә ул Фирдәүсә белән бергә чатнап торган кояшлы урамга аяк басты. Алар иң элек район үзәгенә иртәгә иртән китүче автобуска билет алдылар. Газизҗанга бүген кунудан башка чара калмады. Кайтып ашап-эчкәннән соң, Фирдәүсә аны «Сәламәтлек комплексы»на алып китте. Газизҗан парлана-парлана өч сәгать буе мунча керде, дөньяга яңа тугандай чистарынып, җиңеләеп чыкты. Фирдәүсә аны табын әзерләп көтеп тора иде. Ашыкмыйча-кабаланмыйча тәмләп кенә ашый-эчә башладылар.

– Мин сиңа нинди генә рәхмәтләр әйтсәм дә аз инде, – диде Газизҗан, үзенең тойгыларын ничек белдерергә белмичә. – Алган даруларың өчен, соңрак булса да, акча салырмын…

– Салырсың, әгәр мине рәнҗетергә теләсәң, – диде Фирдәүсә ничектер төксе генә.

– Мин бит сиңа беркем түгел.

– Ялгышасың, Газизҗан. Хәзер инде син миңа бу дөньяда иң якын кеше.

Газизҗан бу сүзләрнең шаярып кына әйтелгәнме-юкмы икәнен белү өчен аның күзләренә туп-туры карады. Фирдәүсә бик җитди иде.

– Син бит бик зур әйбер әйттең. Ничек инде алай?..

– Терелүеңне шулкадәр нык теләдем мин синең… Үзем биредә торсам да, җаным гел синең белән булды. Ай, ничек тырыштым сине терелтергә! Ә хәзер иң кадерле бердәнбер кешемә әверелдең.

Озак утырдылар алар. Фирдәүсә Газизҗанга беренче көндәге кебек зал ягына урын җәйде, ул кереп яткач, өстәлләрне җыештырды. Газизҗанны йокы алмады, аның йөрәге нәрсәгәдер ашкынды, ул Фирдәүсәнең һәр адымын тыңлап ятты. Әнә ул ваннада коенып чыкты, утны сүндерде, үз ягына урын җәеп ятты. Газизҗан йөрәгенең ник ашкынуын аңлады: ул аңа тартыла, Фирдәүсә аны көтәдер кебек иде. Ул берни уйламады, инде күптән сөйләшенгән, хәл ителгәндәй, аның бүлмәсенә атлады. Ишек яңагына сөялде дә:

– Фирдәүсә, мин ялгызым ята алмыйм, – дип пышылдады.

Фирдәүсә бер сүз дә дәшмәде. Газизҗан тагын беркадәр басып торды да аның караваты янына килде, акрын гына одеялын күтәреп, янәшә ятты, аны кочагына алды һәм Фирдәүсәнең җиңелчә генә калтыранучы гәүдәсеннән уттай кайнарлык бәрелүен тойды. Бу кайнарлык аны ялкынга чорнап әллә кая атты… Газизҗан аның тәүге мәртәбә ир кеше белән булуын аңлады… Фирдәүсә гомере буе җаны-тәне белән теләгән нәрсәнең ни икәнен татыды, күпме генә тырышса да, кичерешләрен тыя алмыйча ыңгырашты, ләкин бу – авыртудан гына ыңгырашу түгел иде; ул елады, әмма бу – кайнар ләззәт дулкыныннан бәреп чыккан күз яшьләре иде… Ул хатын-кыз үз гомерендә бер генә мәртәбә тәвәккәлли ала торган коточкыч җаваплы адымга тәвәккәлләде, бу адым аның өчен тормышка якынаюга таба ясалган тантаналы гамәл иде…

Алар төне буе йокламадылар.

Фирдәүсәнең иртән бөтен тәненә күрелмәгән көч-куәт иңеп торды, ә күңеле шатлыктан каядыр талпына, очына иде, аның беркайчан да мондый илаһи халәт кичергәне юк иде. Юынып, киенеп алгач ашарга утырдылар, әмма яңа танышкан кыз белән егет кебек, бер-берсенә карарга кыймадылар.

– Син миңа ачуланмыйсыңмы? – диде Газизҗан.

– Мин сиңа рәхмәт кенә укыйм, – диде Фирдәүсә.

– Син нигә кияүгә чыкмадың?

– Белмим… бәлкем, мин үземне син күргән газаплардан йолып калганмындыр…

– Без нигә элегрәк очрашмадык икән?

– Язмыш шулай кушкандыр…

– Ничек кинәт кенә синең кадерле кешеңә әверелдем икән соң мин?

– Үзем дә белмим… Син тормышыңны сөйләгәч, миңа әллә ни булды…

– Миңа да…

– Димәк, язмыш безне юкка гына очраштырмаган, – дип нәтиҗә ясады Фирдәүсә. Аннары өстәл аша үрелеп, Газизҗанның кулын тотты. – Күзләремә кара әле. Әнә шулай… Хәзер әйтәчәк сүзләремнең ни дәрәҗәдә ихлас икәнлеген син күзләремнән күрергә тиеш. Ә әйтәсе нәрсәм шул: син бу фатирга үз йортыңа кайткан кебек килеп урнаша аласың. Мәңгегә. – Фирдәүсә кулына ипи тотты. – Ипи белән ант итәм! Аңла: сиңа һич тә тагылырга теләмим. Ирем бул, димим. Әгәр җаның тынычлык таба алса – яшә, бер бүлмә үзеңә…

Аның сүзләре Газизҗанның башына барып җитә алмады, алар шатлыклы да, куркыныч та, өметле дә, өметсез дә иде. Әйтерсең лә Газизҗан ниндидер әкият тыңлый һәм шул әкияттәге мең үлемне кичеп бәхетен тапкан төп каһарманга әверелеп бара… Әмма тормышта чынга ашкан бер генә әкият тә юк. Шуңа күрә аның мие, күпме генә тырышса да, әле генә ишеткәннәрне чынбарлык буларак кабул итә алмады. Фирдәүсә аның эчке халәтен үтәли күреп торды.

– Мин сине бернигә дә мәҗбүриләмим, – диде ул, өстәп. – Казан ошамаса, кайтып китә аласың. Ял ит, сәламәтлегеңне ныгыт.

Газизҗан, акрын гына торып, аның янына килде һәм, ике битеннән йомшак кына учлары белән тотып, иреннәреннән кат-кат үпте.

– Рәхмәт, Фирдәүсә… – Күзләренең дымлануын күрсәтмәс өчен, ул читкә борылды.

Ашап, җыенып, инде фатирдан чыгып китәбез дигәндә, Газизҗан тукталды да:

– Ә мин тотам да киләм бит, Фирдәүсә. Валлаһи киләм!

– Ныклап уйла, Газизҗан. Минем фикерем үзгәрмәс.

Алар автовокзалга нәкъ вакытына килеп җиттеләр. Автобуска утырту башлангач, өч-дүрт кенә адым читкәрәк баскан килеш кул биреп саубуллаштылар.

– Фирдәүсә, быел Сабантуйга кайт әле. Шунда ныклап сөйләшер идек.

– Вәгъдә бирә алмыйм. Хәзерге дөнья әллә нинди бит…

– Ә син вәгъдә биреп торма. Кайт кына.

– Тырышырмын, – диде Фирдәүсә, елмаеп.

Газизҗан автобуска утыргач, Фирдәүсә тагын аның тәрәзә аша өзелеп караучы күз карашына тап булды. Ләкин ул хәзер кызганыч түгел, иреннәренә моңсу елмаю эленгән иде… Икесе дә бер-берсенә кул болгадылар – аерылдылар…

5

Газизҗан сәер хәл кичерде, үзен үзе аңламады. Казанны чыкканчы ул, күзләре ачык булса да, берни дә күрмәде. Йортлар, урамнар, бакчалар, аллы-гөлле язулар – бөтенесе аңа төрле яклап җил кебек ышкылып артка йөгерделәр, әмма ул аларны күрмәде. Күңеле нишләптер моңа кадәр беркайчан ашкынмаганча ашкынды, йөрәге ярсыганнан-ярсый барды. Уйлары Фирдәүсәдә, ул әйткән, икесенең дә тормышын астын өскә китерерлек сүзләрдә иде. Аның ничә көннәр буе больницага килеп йөрүләрен, кыйммәтле дарулар ташуларын, врачлар белән гел сөйләшеп торуларын һәм бергә кунуларын ул бер-бер артлы күз алдыннан үткәрде. Әйе, алар бу дөньяда икесе бергә булырга тиеш, бер-берсе өчен яратылганнардыр. Язмыш нишләп шаярган соң? Ник башта ук якынайтмаган да ник башта ук бергә кушмаган? Соң булса да уң булсын, хәзер Газизҗан ничә еллар күтәреп йөргән хурлыктан котылачак. Ир кеше ич ул. Бәлкем, операция дә ясатыр, җиңелрәк эше дә табылыр. Ә авылда калса, пенсиягә барып җитә алмаячак ул.

Казаннан чыккач, автобус бүтән дөньяга килеп керде, һәм Газизҗан, тәрәзәдән чыгып китәрдәй булып, шунда төбәлде. Астан күтәрелүче аксыл пар ерактагы яшел уҗымнарны, күкшелләнеп торучы тауларны, урманнарны шатлык бөркүче кояш нурларыннан яшерергә азаплана… Кар астыннан каралып чыккан басулар өрфиядәй ак челтәрле бишектә тирбәлгән сабый бала кебек изрәп-җәелеп яталар. Алар әле уянмаган, аларның өсләрендә җылы, якты кояш, битләреннән йомшак язгы җил сыйпый, буразналарыннан күзләрне чагылдырып көмеш гөрләвекләр йөгерә. Газизҗан, бармак сыярлык кына шудырып, автобусның тәрәзә пыяласын ачты, һәм үтә дә сагындырган куе һава аны өтеп алды, күзләрен, колакларын томалады, бөтен таныш исләре-тәмнәре белән авыз-борынына тулып, бугазыннан алды… Газизҗанның күзләре, корбанын сизгән кыргый җәнлекнеке төсле хәтәр елтырап, алан-йолан сикерергә тотындылар, борын яфраклары дерелдәп киерелде. Мендәрендә таралып йоклап ятучы сабыйның сулышыннан нинди тәмле исләр килсә, җирнең шундый исләр белән укмашкан язгы сулышы Газизҗанның борынын рәхәт итеп кытыклады… Ул бу гүзәл манзараны больницаның кәфен төсле дүрт стенасына кадалып талчыккан күзләре белән бәбәкләре сызлаганчы суырды, озын юл буе бөтен барлыгы белән комсызлана-комсызлана йотып кайтты…

Кояш кызарып баеп килгәндә, Газизҗан автобустан төшеп калды. Ул әйберләрен үзләренә борылган басу юлына куйды һәм тирән итеп, бөтен күкрәген тутырып сулыш алды. Аннан челтерәп агып ятучы язгы суны сикереп кенә чыкты да үзе көз көне сөргән басуга кереп җиргә иелде. Кипшерә башлаган туфрак исеннән йөрәге тагын ашкынып тибәргә тотынды. Газизҗан уң кулының бармакларын балчыкка батырды, бер уч туфрак алып, аны бармаклары белән баскалады, ярмалану дәрәҗәсен чамалады, кире урынына салды, яңадан өстән генә сыпырып, корырагын алды, учында тоткан килеш яңагына терәде. Туфрак тегермән мөшкәсеннән аккан он кебек җылы, әнкәсенең кулы кебек йомшак иде. Ул үзенә бертөрле рәхәт җиңеләеп юлга чыкты һәм җәһәт-җәһәт авылга таба атлады. Менә бит ап-ак кар ятканда чыгып киткән иде, насыйп булгач, үз аяклары белән яз көне кайтып килә. Теге иске эскерт урынында көл өеме генә калган. Яндырганнар икән бичаракайны, әле күптән түгелдер, ыскырт ачы көек исе ерактан ук бәрелеп тора…

Аккүк күренүгә, Газизҗанның адымнары салмакланды, ахырда ул туктап калды, йөрәге тагын ярсып тибәргә кереште. Ни генә булмасын, бу аның туган авылы, тормышының агы да, күге дә шушында иде. Шушы Аккүк урамының кайнар туфрагында, бәбкә үләннәрендә тәгәрәп үсте, шунда гөрләвекләр ярды, инешендә чупырдады, аяк-кулларын чебиләтте, укыды, егет булды, өйләнде, макталды һәм сүгелде, дөньясын онытып көлде һәм ачы күз яшьләрен тамызды, булдыра алганча кешеләр өчен хәләл күкрәк көчен салды, кайнар тирен түкте. Бу авыл, бу җирләр күпмедер аныкы иде, шул ук вакытта үзе дә күпмедер авылныкы иде. Газизҗан киләчәктә кайда гына яшәсә дә, гомере тулаем диярлек шушында калачак иде… Ул, үзе дә сизмәстән, нишләптер зиратка атлады. Анда кар әле шактый иде. Тып-тын сагышта оеп утыручы наратлар, тирәкләр, усаклар, каеннар… Агачтан, тимердән ясалган чардуганнар, язулы кабер ташлары… Менә әнисенең кабере… Гади тимер рәшәткә, яшел буявы да уңып бетә язган. Аның уртасында ялгыз миләш. Янәшәдәге затлы рәшәткәләр, чардуганнар янында мескен инде. Исемен дә, туган-үлгән елын да дюралюминийга чокып үзе язган иде Газизҗан. Анысы да зур түгел, мунча тәрәзәсеннән кайтышрак кына. Ул авыр сулап куйды. Әллә ни рәхәт күрсәтә алмады инде ул әнисенә. Эчеп-тузып та борчымады, йорт-ихатаны да төзек тотты. Тик менә гаилә коргач, әнисенә тынгы бетте, Газизҗан уртада бәргәләнде. Һаҗәр артык чиста, артык пөхтә. Ә алар әнисе белән андый тәртипкә өйрәнмәгән, аларның аңа вакытлары юк иде. Элек крестьян ничек яшәгән – алар да шулай көн күрделәр, тузан-балчыктан бик курыкмадылар, гомер-гомергә бозауларны, бәрәннәрне өйдә тоттылар, сыерны өйгә алып кереп саудылар, бәрәннәрне өйдә имезделәр… Өйләнгәч, Һаҗәр таләбе белән Газизҗан мал өе салырга мәҗбүр булды, мунчаны да яңартты.

Кояшның агачлар арасыннан сыгылып керүче кызгылт нурлары Газизҗанның күңелендә аңлата алмый торган әллә нинди тойгылар уятты. Җаныңны картайтасың килсә, кояш баеганда зиратка бар икән. Әйтерсең лә фани дөнья белән бакый дөньяның кыл уртасында торасың. Тирә-юнеңдә бераз серле, шомлы тынлык, һәр агач төбеннән, һәр кабер ташы артыннан тавыш-тынсыз гына әрвахлар күтәрелер төсле. Инде әнисенең биредә йоклавына да уналты ел икән. Әнисе рәнҗеп киткәндер Газизҗанга. «Улым, мин сиңа бәхил», – дип әйтте әйтүен авырып яткан чагында. Тик аның күңелендә ни булганын каян беләсең? Бәлкем, ул Газизҗанның болай да талкынган җанын талкымыйм, агарган чәчләрен тагын да агартмыйм, дип кенә әйткәндер? Тыныч кына яши алмадылар шул. Дөрес, Һаҗәргә ул аның ризалыгы белән өйләнде. Әнисе баштан ук хуплады, уңган, диде, җитез, диде, алып кайт, улым, диде. Һаҗәр чыннан да шундый булды. Тик аларның әнисе белән бер яклары туры килмәде. Төгәлрәк әйткәндә, туры килде: аларның икесенең дә дары кебек дертләп кабына торган кызу холкы тормышны бозды да куйды. Һаҗәр әнисеннән, әнисе Һаҗәрдән зарлана, ә Газизҗан икесенең уртасында бәргәләнә. Аерым-аерым да, икесе белән бергә дә сөйләшеп, тиргәп карады – тынычлык урнашмады. Ахырда, ярты ел яшәгәч бугай, күпмедер тынычландыра алды ул аларны. Кышның бер салкын көнендә Газизҗанны басуга черемә чыгарырга куйдылар. Төшлеккә теше тешкә тимичә туңып кайтса, ашарга пешмәгән, Һаҗәр белән әнисе пыр тузып талашып яталар. Газизҗан суына башлаган самавырдан агызып чәй эчте – болар һаман талашалар. Базны ачты да акрын гына:

– Марш икегез дә базга! – диде.

Әнисе, аңа ялварулы күзләре белән карап:

– Улым… – дия башлаган иде, Газизҗан:

– Әнкәй, кушканны үтә! – дип, каты гына эндәшүгә, әнисе базга төшеп китте.

Һаҗәр исә:

– Син нишләмәкче буласың, оятсыз?! – дип чәпчи башлауга, Газизҗан аны кулыннан эләктереп, баз авызына тартты. Һаҗәр ничек төшеп киткәнен дә сизмәде. Базның авызын ябып, йөзле кадак белән кагып куйды. Һаҗәрнең дөнья күтәреп елаганы, янаганы ишетелде. Ул аңа колак салмады, киенде дә, өйне тыштан бикләп, эшкә китте. Кич тракторын куеп кайткач, баз капкачын ачты да:

– Әгәр тагын тавышлансагыз, көн дә шушы булачак, – диде һәм абзарга мал-туар карарга чыгып китте. Керсә, хәйран калды. Мичкә ягылган, әнисе бәрәңге тәкәсенә тыш җәя, Һаҗәр бәрәңге турап ята. Шул көннән соң алар майлаган кебек булганнар иде дә, малай тугач, тагын ызгыша башладылар.

Өй эче бала-чага белән тулса, талашка урын калмас, дип хыялланган Газизҗанның өмете акланмады. Ун түгел, ике бала да булмады. Һаҗәр нидер мәтәштердеме – шайтан белсен. Ул үзе дә бүтән бала дип кыстамады, чөнки яшәүнең киләчәге томанлы иде… Әнисе мәрхүмә үләр алдыннан гына әйтте: шушы бердәнбер малайларын да күкрәгем үсә дип юньләп имезмәгән икән Һаҗәр.

Газизҗан әнисенең каберенә караган килеш басып тора бирде. Базга салган өчен дә, башкасы өчен дә гаепле иде ул аның каршында. Әгәр әнисе исән булса, менә хәзер аңа беркем дә кирәк булмас, аның белән ул иске мунчада яшәргә дә бишкуллап риза булыр, аның өчен җанын ярып бирер, борыны белән боз, карыны белән кар ярыр иде…

Зираттан ул, башын күтәрмичә, бөкрәеп, куырылып чыкты. Шул хәлендә авыр адымнар белән кайтып кергәндә, җыелган суларның кайсын сикереп, кайсын чәчтереп аңа таба үрле-кырлы чабучы Иркә күренде. Газизҗан сумкасын куярга да өлгермәде, эт, ых-ых килеп, аның өстенә ыргылды, юеш борыны белән авырттырып, яңакларына төртте, арт аякларына баскан килеш туктаусыз сикерде, шатлыктан шыңшыды, әллә ничә мәртәбә хуҗасының битен ялады, юеш тәпиләре белән аның киемнәрен чылатып бетерде. Газизҗан Иркәне башыннан, сыртыннан сыпырды, аның йөрәгенең еш-еш тибүен ишетте, ыхылдаулы җылы сулышы колагына кергәч, тәннәре чемердәп китте, күзенә яшь тыгылды. Этнең шатлыгының иге-чиге юк иде. Сумкасыннан алып, Газизҗан аңа бер-бер артлы ике пәрәмәч каптырды. Әмма Иркә аларны яньчештергәләп йотты да тагын сикергәләргә, куанычыннан бәргәләнергә тотынды. Газизҗан сумкасын алып атларга керешкәч кенә, эт алга атлады, урам тутырып өрә-өрә, аның кайтканын хәбәр итте, күпмедер арадан кире борылып килде, өстенә сикерде, кулларын ялады, йөзен күрергә теләп, Газизҗанның күкрәгенә аяклары белән таянды. Җан бит, өзелеп көткән, юксынган бичара. Өстен пычратып бетерсә дә, Газизҗан ачуланып эндәшеп аның куанычына күләгә төшерәсе килмәде. «Ярар инде, ярар, күрдем инде көткәнеңне, йөрәгең ярыла бит», – дип сөйләнде ул, этне йомшак кына читкә этә-этә атлап.

Һаҗәр ишегалдында зур улакта башак болгатып маташа иде. Ул гәүдәсен турайтты, маңгаена төшкән чәчләрен кул сырты белән сыпыргач елмаеп:

– Кайттыңмыни, югалган кеше? – диде.

– Кайттым әле, – диде Газизҗан.

Ул кырык яшенә Газизҗан бүләк иткән алсу кофтасы белән тәненә сыланып биленең сыгылмалылыгын күрсәтеп торучы зәңгәр трико кигән иде. Башакка салган кайнар суның парыннан хатынының йөзе елтырап тора, чиядәй иреннәреннән, очкынланып янучы күзләреннән дәрт ташый.

– Чәчемне рәтләп кенә куй әле, – диде ул, аңа терәлердәй якын килеп.

Газизҗан аның тәненең кайнарлыгын тойды, тирләгән маңгаена ябышкан чәчләрен яулык астына керткәндә, хатынын умырып кочаклыйсы, үбәсе килде, әмма бу түгәрәк битләрне, бу елмаючы иреннәрне тагын башка берәүнең үбүе, бу нәфис гәүдәдәге ташып торган кайнар дәртнең тагын башка берәүгә бирелүе күз алдына килде, һәм соңгы вакытларда әле бер мәртәбә дә сиздермәгән эче чәнчешеп куйды, әле бая гына туган нигезенә якынайган саен күңелендә арта барган җылылык юып алгандай юкка чыкты.

– Дәваланып беттеңме инде? – Һаҗәр күз карашы белән аны баштанаяк капшады.

– Беттем, – диде Газизҗан теләр-теләмәс кенә.

Иркә, һаман тынычлана алмыйча, аларның әле берсенә, әле икенчесенә атылды, Газизҗанның өстенә үк сикерсә дә, Һаҗәрнең аякларына сырпаланудан узмады.

– Кит әле, ялагай, өсне пычратасың!

Һаҗәр ачуланып эндәшкәч, Иркә корсагы белән җиргә тия язып чүкте дә, «берүк, сукма» дигәндәй, артына борылып күзен кыса-кыса читкәрәк китте һәм, башын кыегайтып, аларның сүзен аңлагандай, әле берсенә, әле икенчесенә карады.