Текст книги "Аның исеме – Мәхәббәт / Имя ей Любовь"

– Чынык, Әдһәм, озакламый сиңа бүрәнә күтәрергә туры киләчәк.

– Мылтыкны шулай дисеңме?

– Бү-рә-нә. Безгә тиз арада сәвит йорты төзеп куярга туры киләчәк.

– Тукта әле, агай?! Ул ничәнче сәвит йорты булачак?

– Беренче! Чын власть кешесе бүтәннәр салган өйгә басып керергә тиеш түгел. Аңладыңмы? Бездә көч-куәт, дәрман җитәрлек. Үзебезнең бина булачак. Өмә ясап күтәрербез йә берәр ташландык йортны ныгытырбыз.

– Ә бу? – Әдһәм Рәсүл старшинаның өенә ымлады.

– Аның үз хуҗасы бар. Үзе карар.

– Ә тегеләр? – Әдһәм Алпарский киткән якка борылды.

– Мин монда властьта торганда, Фәйрүзәне берәү дә рәнҗетмәячәк. Берәү дә.

Өйгә кергәч, Шәйморат өске катка менәргә ашыкмады. Астагы бүлмәләрне карап йөрде. Шуларның берсендә Фәйрүзәне күреп калды. Ул тәрәзә төбендәге гөлләргә су сибә иде. Егет бүлмәгә керде. Фәйрүзә бер генә күтәрелеп карады да эшен дәвам итте.

– Синең өлкән әниең турында беләм. Ә бәләкәй әниең кая? Нишләп ул монда яшәми. Урта Азия, Төркия ягына чыгып киткән диючеләр бар…

– Кем алай ди? – Фәйрүзә ышанмаган шикелле сорап куйды.

– Алпарский үзе үк…

– Менә ничек! Аның шулай уйлавы начар түгел! Ярар, сиңа дөресен әйтәм, Шәйморат агай. Бәләкәй әнием үзенең дүрт баласы белән монда – Башкортстанда! Тик ерактарак. Нишләп алар ата-баба җирен ташлап китәргә тиеш? Ансат!

– Ни өчен авылдан киттеләр?

– Мин җибәрдем. Үзем! Туганнарымның киләчәген уйладым. Фамилияләрен, аталарының исемен үзгәртергә туры килде, нихәл итәсең… Аның каравы киләчәктә хәвеф янамас. Балаларга бит яшәргә кирәк!

– Ни өчен мондый кайгыртучанлык? – Шәйморат әле ишеткәннәреннән шаккаткан иде.

– Тансыкбаевлар токымыннан исән калган иң өлкәне хәзер мин. Бәләкәч туганнар өчен җаваплылыкны берәү дә өстемнән алып ташламаган. Күрмисеңмени, хәтта бу гөлләр дә яклавыма мохтаҗ. Мин киткәч, алар да корыячак. Ә әлегә яшәтәсе килә!

Аның бер гөл тирәсендә озаграк булышканын күреп, Шәйморат сорамыйча түзмәде:

– Монысы нинди гөл соң?

– Гөлҗимеш.

– Ничек инде гөлҗимеш? Урман тулы гөлҗимеш! Өйдә үсә торганнары да бармыни?

– Бәлки, гөлҗимеш тә түгелдер. Алып кайтканда, әтием шулай дигән иде инде… Ул кап-кара чәчәк ата.

– Кап-кара?

– Кояшта кызыл булып чагыла. Ә болай, чынлап та, кап-кара. Әтием аны өй артына утырткан иде. Бер ел үсте дә корды. Әтием вафатыннан соң шул урында бер төп үсеп чыкты. Казып алдым да өйгә утырттым. Ә ул үсте дә китте. Элеккечә эре кара чәчәк ата.

– Мондый гөлҗимеш турында ишеткәнем юк иде.

– Минем дә ишеткәнем юк иде.

– Әтиегезнең ни өчен нәкъ аңа исе китте икән?

Шәйморат гөлҗимешкә кулы белән кагылды. Шулчак янында торган Фәйрүзәнең хуш исен тойды. Хәтта башы әйләнеп китте.

– Мин беләм нәрсә өчен икәнен, – дип, Шәйморат сокланулы карашын кызга төбәде. – Бу гөлҗимештә бал тәме бар.

Карашлар очрашты. Бераз басып торганнан соң, Шәйморат кинәт борылды да башын иеп чыгып китте.

Сәгыйть абый малаен алып килгәндә, Фәйрүзә каядыр китәргә йөри иде. Арбада яткан Расихны күтәреп өйгә алып кергәч, «лазаретка» дип почмактагы бүлмәгә күрсәтте. Өске киемен салып, малай янына килеп басты. Тәне кызу, ут шикелле яна.

– Үлә инде, аңына килә алмый, – дип сыктады ата. – Ничәмә мәртәбә үтте бу кыргыны33
  Кыргын – үләт, эпидемия.


[Закрыть], афәте… Юк, безне бөтенләйгә калдырып китми? Әйләнә дә килә…

Фәйрүзә үзендә булган даруларга ябышты. Монда бернәрсә дә калмаган диярлек. Тимофеев хуторына барырга кирәк. Әтисенең белеше Степан фельдшерда һәрчак дару була. Кемне җибәрергә? Янда берәү дә юк лабаса! Таня өйдә! Аңа кушарга!

– Таня! – дип кычкырды Фәйрүзә.

Шатыр-шотыр килеп төшкән Таняга хәлне аңлатты. Тагын Сәгыйть абый чәбәләнергә кереште.

– Ул тиклем җиргә барып әллә исән кайта марҗа кызы, әллә юк. Шуннан власть әһелен юк иткәннәр дип… Үлсә үлсен… Гомере бетсә, дару белән дә коткарып булмый инде…

– Бар, агай, чыгып тор! – дип кычкырды Фәйрүзә. – Тукта, сабыр ит! Агай, син бит туры юлны беләсең! Юлны күрсәтеп барырсың! Барыгыз! – Үзе җәһәт кенә кәгазь язып Таняга тоттырды.

Берничә сәгатьтән Сәгыйть абый дарулар кочаклап килеп керде. Укол алганнан соң, бала тынычлангандай булды. Шунда гына Фәйрүзә Таняның юклыгын исенә төшерде. Кайдалыгын белгәч, сәерсенеп тә, аптырап та иңбашын җыерды. Таня соңгы вакытта Андреевкага еш йөри башлады. Әле дә шул якка борылган икән. Ярар, монысында Фәйрүзәнең эше юк. Кич белән кыз бик шат кыяфәт белән кайтып керде. Фәйрүзә дә аны йончыган, әмма канәгать йөз белән каршы алды.

– Шәйморат агай Андреевкага барганыңны беләме соң?

– Какой чёрт! Кем ул миңа! Үзе белән беркайчан да алмый, янәсе, мин янда булганда, башкортлар аңа ышанмыйлар! Хәзер мин аңа отчёт биримме?

– Ул бит синең ирең!

– Ирем? – Таня күзен тасрайтып карап торды да шаркылдап көлеп җибәрде. – Син ничек беркатлы ул! Ир белән хатын арасында ирекле мөнәсәбәт булмый димени? Без нибары любовниклар!

Фәйрүзәнең кулындагы савыты төшеп китте.

– Ул ничек була? Шулай ярый димени?

– Ирекле мөнәсәбәт! Беркем берәүгә дәгъва белдерми! Әнә табигатькә кара, хәтта бөҗәкләр дә ирекле! Берәү дә азатлыкны бумый!

– Шулмы сез китергән бөек идея?!

– Йә инде, барышня, алай көйдереп карама! – Таня тагы да хахылдап көлде. – Син дөнья күргән укымышлы кеше. Авыл наданнарына караганда, ныграк аңлыйсың, Ырымбурның үзендә укыгансың, шулай бит?

– Безне гимназиядә андый нәрсәгә өйрәтмәделәр, иптәш!

– Ташла әле шул иронияңне! Баштарак шушы тәкәббер кыланышың ошамый торган иде, ә чынлыкта син – ничего. Маска кимә, кадерлем. Юк, мин хәтта Шаймуратка кияүгә дә чыгарга риза, тик менә ул нәрсәдәндер шикләнә! Ачыктан-ачык әйтәм. Ошамый ул миңа. Тыштан кызу, ләкин тиз кайта. Беркайчан да кинә сакламый. Дөресрәге, беркатлы ул.

– Беләм.

– Ничек беләсең? Каян беләсең?

Фәйрүзә җавап бирергә өлгермәде, капка шыгырдап ачылды. Кызлар икесе дә бердәй урам якка борылды.

– О-о-о! Семёнов иптәш арттан килеп тә җиткән! Аның соратниклары белән без бик мөһим заданиегә китәбез. Хуш булып тор, барышня! Сөйләшүне соңыннан дәвам итәрбез…

* * *

Каян килә бу моң? Ни галәмәт, ни гаҗәп? Өйгә керү белән, Шәйморат моң яңгыраган якка китте. Дәрес бүлмәсеннән ишетелә. Егет сак кына ишекне ачты. Әйе-әйе торба сыман нәрсәдән ургыла, янында – мөкиббән киткән Фәйрүзә.

– Бу нәрсә була?

Фәйрүзә башта сискәнде, килүченең кем икәнен күргәч, дусларча елмайды.

– Патефон.

– Менә нинди икән ул! – Шәйморатның патефонны якыннан беренче мәртәбә күрүе иде. Тәлинкәләрне тотып-тотып карады. – Шушыны балалар тыңлыймы?

– Уй! Исләре китә! Әйтерсең дөньяда шуннан да зур шатлык юк. Ачлыгы да, вабасы да, тифы да – бөтенесе дә онытыла. Шушында килеп, чынлап та, сәламәтләнеп китәләр төсле…

– Аларны тартып торган бер кеше бар бит монда. Белем эстим дип килгәннәре күбрәк булсын.

– Дәү әтием салдырган мәдрәсә дә бар иде. Юк, шуны да яндырдылар бит!

– Тиздән өр-яңа тормыш башланачак! Совет хөкүмәте хезмәтчән халык өчен киң мөмкинлекләр булдырырга тырыша. Мәскәү дә Башкортстан, башкорт халкы белән кызыксына. Безгә үзәктән яңадан-яңа кадрлар җибәреп тора. Коммунизм идеяләренә тугры, ышанычлы кешеләрен.

– Таня шул кадрларның берсеме?

– Нигә? Шулай дип әйтергә дә була. Ул хәтта алдарак йөри, бөтен җирдә доброволец! Холкы шундый.

– Яңа мәктәп алар кулына күчсә, нинди аң-белем таратырлар икән? Иман, намус, әхлакка алар ни рәвешле чакырачак? Мөгаллим бар булмышы белән шәкертләргә үрнәк булырга тиеш түгелме? Әллә нинди идеягә тугрылык кына таләп ителәчәкме?

– Тел төбеңне аңламыйм, сеңелкәш.

– Кызыл командирның любовницасы безнең кызларыбызга гаилә, мәхәббәт турында нәрсә сөйләр икән соң?

Тик торганда, Шәйморатның яңагына чаптылармыни! Шулай да үзен кулга алырга тырышты.

– Ә нишләп «любовница» дигәнгә ул тиклем басым ясап әйтергә кирәк?

Фәйрүзә иренен тешләде, сынаулы карап алды.

– Чөнки безнең якта әле ул сүзнең башкортчасы юк. Килер заман, сүзе дә табылыр. Килер заман, кызларыбыз ниндидер түрәләрнең любовницалары булулары турында мактанып сөйләшерләр. Килер заман, башкорт үз телендә укуны бәхетсезлек санар. Шул уйларны ерып чыга алмам сымак…

– Нишләп бөтенләй бушны сөйлисең?! Моны бүтән берәү булса, «коткы тарату» дип әйтәчәк! Без гегемон урыс халкының иң әйбәт сыйфатларын, мәдәни үрнәкләрен генә алачакбыз.

– Ләкин нинди сыйфат, нәрсә файдалы – моны сез хәл итмәячәксез. Әле дә чапкыннар килеп тора. Алар нәрсә куша, шул сезнең өчен хакыйкать булачак. Сезгә баш ватарга ирек куелмаячак, идеягә тугры иптәшләр!

Шәйморатның күзендә ачу уты кабынды. Кинәт кенә нәрсә дип җавап бирергә белмәгәч, йодрыклап тәрәзә төбенә сукты.

– Сүндер патефоныңны! – дип җикерде. Бүлмә эче тып-тын булгач, тешен кысып әйтеп куйды:

– Усал син.

Фәйрүзә җавап кайтармады.

– Юк, усал түгел, акыллы син. Бу телең аркасында һаман исән-сау йөрүең гаҗәп.

– Айбалта минем баш очында йөри, тик үңәчкә туры китерә генә алмый.

Шәйморат, кесәсенә кулын тыккан килеш, ишекле-түрле йөрергә кереште. Бераздан тәрәзә каршына килеп басты.

– Мин иртә ятим калдым. Кул арасына керерлек булгач, Калягинның күн заводына урнаштым. Шунда буын ныгыды, армиягә алындым. Фронтта революцион хәрәкәткә кушылдым. Бу юлга аңлы рәвештә килдем. – Шәйморат Фәйрүзәгә йөзе белән борылды. – Мине үз идеяләремнән кире дүндерер көч юк.

– Мин беләм.

– Сине дә.

– Мине дә.

Шәйморат чыгып китте.

Ул кире кайтканда, эңгер төшкән иде инде. Ихатада тагы патефон көе яңгырый. «Мин кайтуга әллә юри куйды инде!» Эчкә үтте. Юк, көй Әдһәмнең бүлмәсеннән ишетелә. Әллә тәлинкә куеп, икәүләшеп тыңлап утыралармы? Шәйморатның кинәт эче янып китте. Җан көченә ишекне этте дә атылып Әдһәм янына барып керде. Аның шулай ажгырып бәреп керүенә Әдһәм дә аптырап китте. Юк, бүлмәдә бүтән берәү дә күренми! Шәйморатның эченә җылы йөгерде. Шулай да каты гына эндәште:

– Нишләп утыруың?!

– Әй агай, менә тыңлыйм да уйланам…

– Күп уйлана башладың. Әлегә тиклем бер инициатива күрсәткәнең юк! Кушканны гына үтәргә син йомышчы малаймыни? Иртәгә Аргынбай, Галиәкбәр авылларына китәсең! Яшьләр синең кулда! Эшнең нәтиҗәсе кирәк! Җитте сиңа!..

Чыккач, күңелне үкенү тойгысы биләде. «Чамасызрак бәрелдем шикелле, шайтан алгыры. Фәйрүзәгә дә каты гына әйтелде…» Хәзер Шәйморат, кызны эзләп, бүлмәләр буйлап китте. Аны «лазарет»та барып тапты. Сәкедә авыру баланы кочаклап ятканын күргәч, гаҗәпләнүдән күзләре зур ачылып китте. Фәйрүзә егеткә борылып карады да пышылдап кына эндәште:

– Өши, нык өши… Әзрәк аруланып килә.

Шәйморат, үзенең кызу холкына үзе аптырагандай, баш чайкады да чыгып китте.

* * *

Ул үзенең эчендә ике тойгы көрәшкәнен белә. Бер тойгы революцион уяулык, сыйнфый дошманга аяусыз булуны таләп итә. Икенче тойгы беренчесен кире кага, сокланырга, яратырга чакыра. «Ул нинди изүче сыйныф вәкиле булсын? Әйт, кем аннан явызлык күргән? Бөтен авыл диярлек рәхмәтле ләбаса!» «Ярамый, синең тойгыларың бөек максатыңны вакламасын, югыйсә нәрсә өчен яшәгәнсең, нәрсә өчен көрәшкәнсең – барысы да пыран-заран килүе ихтимал. Алай гына түгел, син бит үзең дә башкаларны алга, яңа корылышка әйдәүче! Большевиклар партиясенең ышанычлы коралы!»

Яңа гына кантон комитетында булып кайтты. Нәкъ ул эш алып барган төбәктә крәстиәннәр оеша, яңа властька ышана бара. Моны басым ясап күрсәтте югарыдагы иптәшләр. Аларның җылы сүзе күңелдәге ышанычны ныгытты. Үзәктән кайтып барышлый Шәйморат үзенең Фәйрүзәгә бөтенләй битараф икәненә ышана иде. Хәтта күңеле нечкәргән чакларын исенә төшереп, аптырап баш чайкап куйды. Үкенгәндәй булды. Шулай итеп яңадан – көрәшкә! Ул ниткән күңел нечкәрүе? Себер ягында әнә нинди аяусыз көрәш бара. Ә ул? Ул, тфү… Бүген ул үзе яшәгән төбәктә Совет властен ныгытып кына дошманны җиңүгә лаеклы өлешен кертәчәк! Бүтән юл юк!

Авыл Советы бинасына, ягъни мәрхүм старшинаның өенә, ул шундый уй-кичерешләр белән кайтып керде. Йортта Фәйрүзә генә күренә. Егет тавыш-тынсыз гына эчкә үтте. Хуҗабикә аның кергәнен сизми калды. Фәйрүзә билен буып торган юка гына күлмәктә башын кырын салып ихлас итеп чәчен тарый. Сокланулы карашын кыздан аера алмаган элекке краском туктады да калды. Күңелен тагы ниндидер якты, куанычлы тойгы били башлады. Тукта! Командир йомшарма, буынсызланма! Тизрәк үтеп кит бу тирәдән! Нәкъ шул мәлдә Фәйрүзә ялт итеп артына борылды. Күзләре тагы нурланып киткәндәй, йөзе шундый алсу, күрәсең, мунчадан чыгып кына килүе. Ул егеткә карап оялчан елмайды да җәһәт кенә йөзен яшерде. Шәйморат, абына-сөртенә, өскә менеп китте. «Вәт шайтан, вәт шайтан…»

– О кадерлем! Кайттыңдамыни? Мин сине бүген кайтыр дип уйламаган идем!

Монысы инде Татьянаның тавышы. Бәй, нишләп әле үзгәреп киткән? Күлмәк киеп алган бит! Шәйморат аны беренче мәртәбә күлмәктә күрүе. «Дөнья революциясе җиңми торып, өстемнән гимнастёрканы салмаячакмын» дигәнен бик яхшы хәтерли. Күлмәк кенә түгел, хәтта иңенә юка шәл япкан. Фәйрүзәнең шәле! Кешенеке булса да килешә үзенә!

Шәйморатның күтәренке кәефтә икәнен аңлап. Таня, кочагын җәеп, егеткә таба атлады, муеныннан кысып кочаклап алды. Шәйморат аны үзенә ныграк кысты. Шулчак Танядан егеткә генә таныш бал исе килеп бәрелде. Төхвәтов кызны читкә этеп җибәргәнен сизми дә калды. Таня шаккатып аңа төбәлде.

– Нишләп син кеше әйберен ябындың? А ну-ка салып ыргыт!

– Шушы шәлгә томырылып карап алганыңны күргәнем бар, кадерлекәем. Ә миндә ничек? Шәп бит! Килешә! Тик син генә килештерерлек итеп ярат! Мине!..

– Таня, шайтан алгыры! Синнән башка тагы кемне күргәнем бар!

– Тс-с… Шаяртам гына…

Тегенең шәлен салганын да көтеп тормыйча, Шәйморат үзе сыдырып тартып алды, атып бәрде. Шәл, йомшак кына тирбәлеп, утыргычка сарылды.

Шәйморат, Таняның изү төймәләрен ычкындыра-ычкындыра, караватка алып барып салды. Менә шулай! Танядан да якын, аны ныграк аңлаган кем бар дөньяда? Нигә ул һич юк белән баш катыра? Янындагы затның йөзе, сыны аңа иң якыны лабаса! Бил каешы хәтта күкрәк читлеген дә буа башлагандай тоелды. Шәйморат каешны салып ыргытырга калкынды, күзе ирексездән утыргычта яткан шәлгә төште. Шәл аннан көләме, әллә шелтәлиме? Бар дөнья тоныкланганда нигә шултикле балкып китте соң? Бөтен бүлмәдә берүзе, бер шәл! Шәйморат сикереп торып утырды.

– Таня, мин сиңа әйттем бит! Орынасы булма кеше әйберенә! Син нишләп гел миңа карышасың?!

– Тынычлан, дурак! Хәзер тышка атып бәрәм!

– Юк инде! Кешедән тартып ал да, хәзер атып бәрәмме?! Кагыласы булма! Кешенекенә тотынма!

Шәйморат шәлне алды да дөбер-шатыр аска төшеп китте.

Ике кулы белән башына ябышкан Таня караватта утырып калды.

– Моннан да ахмаграк адәмне күргәнем булмады! Инде ничә ай түшәккә якын да килми. Шуны үзе беләме, әллә бөтенләй иссезме? Ну кабахәт! Шәл, имеш!.. Кабахәт! Ай, кабахәт!

Шәйморат йөгереп төшкәндә, Фәйрүзә чәчен үреп тора иде. Егет якын килү белән, кинәт кенә туктады. Бер-берсенә карашып тордылар. Кызның ачык, ихлас йөзендә аптырау галәмәте хасил булды. Шәйморат ипләп кенә Фәйрүзәгә шәлен сузды. Аннан исенә килгәндәй, тиз генә ике куллап тотты да иңенә салды.

– Бу шәл сиңа килешә. Бүтән берәүгә дә бармый. – Борылып китә башлагач, янә тукталды. – Син… Син бит дөньяда берәү генә. Дөньяда берәү генә…

Ул тышка чыгып китте.

Шәйморат янында яткан көрәкне алды да кызу-кызу җир казырга кереште. Әдһәм утырган түмәреннән калкынмакчы иде, ләкин, тыны кысылып, кире утырды.

– Шәйморат агай, нишләвең бу?

– Соң менә бит багана авып ята! Кире утыртып, капкасын рәтләргә кирәк. Ни пычагыма буш чакта тик утырырга?

– Мин бит… Минем хәл белән, агай…

– Утыр, хәбәреңне сөйлә! Тик агаеңнан көлүеңне ташла!

– Ну, үзеңдә көч бар да соң, агай!

Ул арада өйдән Фәйрүзә килеп чыкты.

– Нәрсә эшлисез ул? – дип, ни өчендер, Әдһәмнән сорады.

– Ныгытырга кирәк, ди. Әнә төшкән киртәләрен кагып куймакчы.

Фәйрүзә, артына борылып карый-карый, кире өйгә кереп китте. Эшләп йөргән Шәйморатка һаман чолан тәрәзәсеннән күз салгалады. Киртәләрне кага башлаганын күргәч, эченә җылы керде. «Мәрхүм агайларым шикелле, уңган. Алар да әтиемә ияреп, эшкә ажгырып, кинәнеп ябыша торган иде… – Күзенә яшь җыелды. – Әй Ходаем, шушыңа тиклем старшина өенә кемнәр генә килеп китмәде, кемнәр генә аны җимерергә, ватарга тырышмады. Казыгын булса да, суырып-йолкып алып китә торганнар иде. Ярый әле, туган-тумача, изгелекле күршеләр ярдәмләшеп торды. Ә мондый ярдәм – беренче мәртәбә!» Фәйрүзә елмайды. «Ул агаемнарга охшаган…»

Ләкин нишләптер күз алдына утлы карашлы Касыйм килде дә басты. «Ул Касыймны хәтерләтә ләбаса…» Фәйрүзә сискәнде. Тагы чолан тәрәзәсенә якын килде. Юк, алар икесе ике төрле, төс-башлары да охшамаган. Шулай да ни өчен Касыймны искә төшергәндә, кинәт Шәйморат күз алдына килеп баса. Ә Шәйморат дигәндә, Касыйм турындагы хатирә йөрәкне сызып үтә? Фәйрүзә тамагына төелгән төерне йотты. Ә бит ике ир-егет арасында охшашлык бар. Шәйморат та Касыйм шикелле кызу. Үзләренә булган ышаныч, алдашмау… Болар – көчле шәхескә хас сыйфатлар, шул ук вакытта нәкъ шушы сыйфатлары андыйларны һәлакәткә ашыктыра. Аларны тыныч тормыш очраштырган булса, мөгаен, бер-берсенә ышанычлы дус, терәк булырлар иде. Ә бүгенге заманда… Фәйрүзә авыр итеп көрсенде.

Тегендә үз уена батып эшкә күмелгән Төхвәтов башын калкытты. Әдһәмгә карады.

– Мин хәзер нәрсә өчен яшәгәнемне беләм.

– Нәрсә өчен көрәшкәнемне диген, агай!

– Көрәшү?.. Юк, кем өчен яшәгәнемне беләм!..

– Әйдә, агай, менә бу багананы тотышыйм, югыйсә… Шулай да хикмәтле сүз әйттең! Тик артыгын ычкындырмый тор.

Бераздан лычма тирләгән Шәйморат өйгә килеп керде.

– Сылу, – диде ул карлыкканрак тавыш белән. – Абзар-кураңны да буш вакытта ныгытып куярбыз.

Үзе голт-голт су эчә башлады. Фәйрүзә баскан урыныннан кузгалмады.

– Юк-юк, ныгытырга кирәк, – диде моны үзенчә аңлаган Шәйморат . – Бу якларга солых мәңгегә килде. Инде җимермәбез. Инде дөньяны өр-яңадан төзербез.

Фәйрүзә җавап кайтармады.

– Син миңа ышанмыйсың шул, сылу. Ә мин ничек ышандырырга белмим.

– Мин сиңа ышанам ул, Шәйморат агай, – диде шулчак Фәйрүзә. – Башта алай түгел иде. Син бүтәннәргә охшамагансың. Икенчерәк… Үзеңә бер башкасың.

– Бу сүзең өчен рәхмәт, Фәйрүзә. Менә бит бөтен авыруларым кинәт кенә юкка чыкты да куйды! Шушы сүзеңнән кире кайтмавың өчен, әйт, нәрсә эшлим икән? – Шәйморат елмайды. – Юк, әйтмә, мин үзем беләм.

Өй янына берничә җайдак килеп туктагач, Фәйрүзәнең йөрәге өзелеп төшкәндәй булды. Ул гадәтенчә иске шәленә үрелде. Шул вакытта өстән тәрәзә аша Таня– ның:

– Семёнов! Кадерле дускаем минем! – дип кычкырган ачы тавышы ишетелде. Ныклабрак карагач, Фәйрүзә иң алда торган кешенең бу тирәдә урык-сурык сугылып китүче Семёнов икәнен таныды. Эчкә җылылык үтсә дә, барыбер ниндидер шик калды. Дистә чамасы коралланган кеше ияртеп, нишләп килеп чыкты икән бу якка? Шәйморат та, аның иптәшләре дә юк чак бит әле…

Ул да булмый, авызы колагына җиткән Татьяна өстән дөбер-шатыр килеп төште. Бер кулында – биштәр, икенчесендә – винтовка. Монысы ничек була икән?

– Хушлашабыз, кадерлем! – Таня бер кулын югары күтәрде. – Барышня, Питер большевикларының кайнар сәламен онытма! Мине иптәшләрем көтә! Озын юл көтә!

– Юл?!

– Без, бер төркем доброволецлар, Себерне ак гвардия интервентларыннан азат итәргә китәбез! Моннан соң да тукталмаячакбыз! Бәлки, Америкага барып җитәрбез. Ләкин бөтен дөнья пролетарийлары тантанасын күрмичә тукталмаячакбыз. Перманент революция – менә шул безнең максат!

Таня винтовкасын үпте дә чыгарга юнәлде.

– Тукта! – Фәйрүзә Таняның артыннан иярде. – Шәйморатны?..

– Үзе сайласын – йә сөрсегән авыл, йә безнең арттан – Себергә. Тик шуны бел: бөтен дөнья пролетарийлары революциясе җиңәчәк!

– Шәйморат белән хушлашмый да китеп барсаң үкенерсең бит!

– Беләсеңме мин нәрсә өчен үкенәм, барышня? Шушы төпкелдә череп ятканым өчен! Ничего, бу ерунда! Ул хатаны төзәтеп була! Тагы да менә нәрсәгә үкенәм: иртәрәк туып, француз революциясендә катнаша алмаганым өчен! Немец пролетариаты белән маёвкаларда катнаша алмаганым өчен! Аның каравы бөтен революцион гомерем алда! Мин, Африкага барып җитеп, надан негр крәстиәнен бөек идея белән рухландырачагыма, аларда революцион аң уята алачагыма ышанам! Менә минем киләчәгем. Минем стихиям! Ә тыныч тормыш төзим дигән акыллы сылтау табып, мещанлыкка батканнардан җирәнәм! Шуны да онытма: синнән дә шәп революционер чыгар иде. Уйла, барышня. Әле соң түгел…

Семёнов атыннан төште. Татьяна Дубинина белән кочаклашып үбештеләр. Татьяна да атына атланды. Кызылармеецларның бәләкәй генә отряды «Интернационал»ны җырлап авылдан чыгып китте.

Шәйморат гадәтенчә кич соң гына кайтты. Фәйрүзә яңалыкны әйтер өчен каршы чыкты.

– Таня китте.

– Китте? Кая китте?

Фәйрүзә аңлаткач, егетнең күзе маңгаена менде. Тыңлап бетергәннән соң, бернәрсә дә эндәшмәде. Уйланып басып торды, әкрен генә икенче катка күтәрелде. Ике-өч минут үттеме-юкмы, өстә нәрсәгәдер җенләнеп, дөбер-шатыр килергә кереште. Бу кыланышына шаккатып ни уйларга белми торганда, үзе дөбердәп килеп тә төште.

– Шайтан алгыры!.. Ах, шайтан алгыры! Алып киткән бит, каһәрең! Күпме әйттем мин аңа, кеше әйберенә тимә дип!.. Күпме әйттем!

– Нәрсәне алган?

– Браунинг! Фронттагы каһарманлык өчен бирелде бит ул! Алай-болай гына түгел! Сорап карады, бирмәгән идем! Тәки алып киткән, шайтан алгыры! Шайтан гына алгыры!

Шәйморат, сөйләнә-сөйләнә кызып, ишекле-түрле йөрергә тотынды. Аңа карап, Фәйрүзә тавыш-тынсыз гына көлде. Хәтта күзеннән яшь чыкты.

Таня киткәнгә дә шактый вакыт узды. Шәйморат белән Әдһәм үз эшләренә чумды. Питер кызын искә төшерүче дә булмады шикелле. Чамасыз акырып сөйләшеп, шатыр-шотыр йөргән кыз киткәч, өйдә тыныч булып калды. Әдһәм генә берничә мәртәбә телгә алды: «Ай, бәхетледер ул хәзер! Бер көтү ир өстеннән командовать итеп, аларны революция эшенә рухландырып йөридер. Себердә җир тагы да иркенрәк бит!»

Төш вакытында Шәйморат бер үзе генә кайтып керде. Күрәсең, Әдһәм бүтән берәр эш белән чыгып киткәндер. Власть әһеле чоланда нәрсәнедер дөбердәтеп аударып җибәргәч, Фәйрүзә чыкмыйча булдыра алмады.

– Нәрсә булды?

– Ах, шайтан алгыры… Су дип нәрсәнедер түктем…

– Ярма бит! Хәзер көтеп тор. – Ул егеткә әйрән алып чыгып бирде. Шәйморат аякларын аерып басты да рәхәтләнеп, уртлап әйрән эчәргә кереште. Кинәт Касыйм искә килеп төште. Кәләшенең кулыннан кинәнеп кымыз эчкәннәре бар иде бит… Нинди бәхетле чаклар! Кыз үзе дә сизми елмайды.

– Син әллә миңа карап елмаясың…

Фәйрүзә үзен гаепле тойды, ашыгып җавап бирде:

– Касыймны искә төшердем дә… Нәкъ шушы урында торып тулы чүмечне эчеп бетергән иде.

– Әйрәнме?

– Кымыз.

– Кымыз… Касыйм… Мин бит Касыйм түгел! – Шәйморат борылып та карамый чүмечне кире сузды.

– Шундый яратмый әйттең, Шәйморат агай. Гүя күреп белгән дошманың…

– Юк, минем аны күргәнем булмады. Дөрес, ишеткәнем бар. Яугир буларак, аңа каршы бернәрсә дә әйтмим. Хәтта очрашкан булсак, гәпләшер сүз дә табылыр иде. Ләкин мин үземне икенчеләр белән чагыштырганны яратмыйм!

Фәйрүзә башын түбән иеп эчкә юнәлде.

– Сылу!

Кыз борылып карады.

– Сусыным канмаган икән шул! – Егет чүмечне алды да әйрәнне бетергәнче эчеп куйды. – Мин үземнең өлешне берәүгә дә бирмим! Менә дөнья яктырып киткәндәй булды. Таня әйтмешли, революционермы без, контрреволюционермы, һәрберебез үзебезне хаклы дип исәплибез. Үпкәләмә миңа.

– Таняның ни катнашы? – дип сорамый булдыра алмады Фәйрүзә.

– Ничек ни катнашы? Ул бит кызык фикерләр әйтеп куя торган иде.

– Ә көрәштәшләре белән хушлашмый да чыгып китте. Кызык фикерләрен тыңлар өчен, бер дә артыннан ияреп китмәдең бит әле.

– Тукта, Фәйрүзә сылу, нишләп сөмсерең коелды? Әллә аны искә алу бер дә ошамады…

Фәйрүзә тотлыкты.

– Мин болай гына.

– Мин дә Касыйм турында болай гына. Гафу ит!

Шәйморат чүмечне тоттырды да хәйләкәр елмайды. Фәйрүзә күз кырые белән бер генә карап алды да тизрәк өйгә кереп китте.

Шәйморатның аты урман эчендәге беленер-беленмәс кенә яткан сукмак буйлап бара. Урман һавасы шундый саф, күкрәк тутырып сулыйсың, шул вакытта үзеңә көч-куәт өстәлгәнне тоясың. Ә кошлар сайравы? Бөтенесе бергә күңелгә искиткеч ләззәт бирә. Хәтта шушы тирәдә өзлексез яулар үткәненә, ачлык-кырылыш булганына ышанмыйсың… Бәлки, чынлап та, илдә тынычлык урнашкандыр? Ни өчен бүген Шәйморат табигать матурлыгына игътибар итте соң? Дөрес, элек тә күргәне бар иде, ләкин болай сокланырга теләге дә, вакыты да булмады. Ә бүген күңел үзеннән-үзе куана! Шәйморат атын урман эченәрәк тартты. Һо, бу тирәне гөлҗимеш бакчасы дип атарга була! Авыл тирәсендә гөлҗимешләр чәчәген күптән койган, монда исә балкышып утыралар! Чәчәкләре нинди эре! Ал-кызыл чәчәкләр революция төсе. Бөтен илне ялмаячак чын төс! Шәйморатның кәефе тагы да күтәрелде. Ул шау чәчәк белән капланган куак янына килеп басты. Куе бер ботагын ипләп кенә сындырды. Шуннан атын авыл ягына борды.

Өйгә кергәч, туп-туры Фәйрүзә янына юнәлде.

– Әссәламегаләйкем, бөтенесе дә иминдер бит? – диде, ботак тоткан кулын аркасына яшерде.

Фәйрүзә кулындагы китабын куйды да егеткә карап оялчан елмайды. Шәйморат нурлы күзләрдән рәхәтлек, куаныч кичерде. Бернәрсә дә аңламыймы Фәйрүзә? Аңламаганга гына салышамы? Касыймның урынын биләр берәү дә юк, диме икән? Нәрсәләр кичерә, нинди уйлар дәрьясында яши? Аның һич тә начар кеше түгеллегенә ышанмыймы? Ни өчен гел читкәрәк тайпылырга тырыша? Яшь бит ул. Шундый яшь! Бөтен халыкны ялмаган хәвефтән кем саклар да кем яклар? Шәйморат аның мәхәббәтенә лаек түгелмени?..

– Бу матур чәчәк – җәй бүләге! – Шәйморат күзен Фәйрүзәдән аера алмаган килеш, кадерле гөлҗимеш ботагын аңа таба сузды. Аптырап китте сылукай. Көтмәгән бүләк бит… Ләкин сокланулы караш түгел. Шәйморат кулына карады. Бәй, балкып торган чәчәкләре кая булган, шайтан алгыры! Яфраклы ботак торып тора, имеш… Фәйрүзә ул арада «бүләк»не алды.

– Рәхмәт! Син әйткәнчә булсын, Шәйморат агай.

Егет аптырап аяк астына күз салды. Эре таҗлар идәнгә сибелгән! Тиктормас шаян малай шикелле шулай нык болгап торды микәнни? Аркасына суккалаган иде шул дулкынланудан…

– Шайтан! Минем берәүгә чәчәк бүләк иткән юк иде!..

– Ә минем берәүдән дә чәчәк алганым юк иде…

Икесе дә елмайды.

– Менә бу гөлҗимештә, чынлап та, бал тәме бар, – диде Фәйрүзә.

– Ә нигә монысында?

– Чөнки ул урманда, иректә, үз асылында үсә. Матур бүләк…

Бу сүзләр күңелгә бал булып тамды.

– Менә шушы өйдә кемгәдер бүләк бирермен дигән уй башка да килмәгән иде.

– Ә мин алырмын дип…

Фәйрүзә башын иде дә чыгу ягына ашыкты.

– Фәйрүзә!

Кыз сискәнде. Шулчак егет аны ике терсәгеннән җиңел генә күтәреп алды да таҗлар өстенә бастырды.

– Мин сине кәләшлеккә сорыйм! Хәләлең булырга рөхсәт ит!

Фәйрүзә коелып төште.

– Юк-юк… Ул бит… Ничек инде?.. – Тагы нәрсәдер диде. Аннан соң, иңендәге яулыгын башына япты да тизрәк ишеккә таба атлады.

– Мин сине ашыктырмыйм, Фәйрүзә. Тик шуны бел: күпме кирәк, шулкадәре көтәчәкмен… Ут-суны кичкән, дөнья күргән кеше мин, буш вәгъдәләр бирмим. Бары бер нәрсәне генә хәтереңдә тот: исән чагымда сиңа тырнак очы белән дә кагылган кеше булмаячак.

Фәйрүзә кинәт тукталды. Бераздан аның җай гына әйткән сүзләре ишетелде.

– Мин аның шулай икәнен беләм.

Шәйморат тамагындагы төерне йотты. Фәйрүзә әкрен генә егеткә таба борылды.

– Теге вакытта Алпарский әфәндене син бит ашыктырып алып чыгып киттең, «ярлы-ябагай күрергә килгән», дип. Шундый куанып тышка атылды… Чынында, син аларны үзең җыеп алып килгәнсең.

– Кем әйтте моны?

– Әдһәм. Шуның өчен рәхмәт сиңа, Шәйморат агай. Тик… – Фәйрүзә идәнгә төбәлеп нәрсә турындадыр бик нык уйланды. Әйтергәме-юкмы, дип тә икеләнде бугай. Аннан соң, анык кына карарга килмичә, чыгар якка юнәлде.

– Әйтеп бетер, сылу! Ни турында сорыйсың килә, мин җавап бирермен.

Фәйрүзә, күзен зур ачып, аңа төбәлде.

– Нишләп син безнең авылга марҗа белән килеп төштең? Нәрсә ул синең өчен гөнаһ?

Мондый сорауны көтмәгән иде Шәйморат. Аңа бер сүз белән генә җавап биреп булмый лабаса! Төхвәтов тиз генә җавап бирмәгәч, кыз сүзен дәвам итте:

– Минем аңым кабул итмәгән һәм мин аңлый алмаган гамәлләрең бар, әнә шулардан куркам.

– Курыкма, тагы сора. Дөрес, сиңа җавап бирер өчен, бәлки, бөтен тормыш юлын сөйләргә кирәк булыр. Балачактан диярлек күн заводында эшләгәнемне әйткән идем берчак. Читкә җиңел тормыш эзләп чыгып китмәдем шул. Нужа йөртте мине, ятимлек. Менә шулай урыс арасында егет кырына кердем. Аннан – солдат тормышы, революция. Таня да шул заманда килеп керде тормышыма. Ярсу, гарасатлы заманда. Ләкин чынын әйтәм, мин мәхәббәтнең барлыгын белми идем. Һәм белмәс тә идем… Элегрәк, үсмер чакмы, канлы алышлар мәлендәме, сине бер генә мәртәбә күргән булсам, тау-таш актарыр, дөнья җимерер идем, әмма сине килеп тапкан булыр идем! Таняга да, башкасына да хәзер ачуым юк минем.

– Ни өчен?..

– Шушы урау бормалы юл, шушы язмыш мине Ырысбайга алып килгәне өчен. Башка тарафларга китеп адашмаганым өчен. Ырысбай мине дә үзгәртте. Әле генә «Ышанам сиңа, агай» дигән идең дә ул… Юк, барыбер ышанып бетмисең шул. Бермәл… Син мине аңларсың, чынлап та ышанырсың. Мин ул көнне көтәчәкмен. Үткәннәргә – салават. Ләкин сине рәнҗетмәс өчен, әйт, мин нәрсә эшләргә тиеш?

Җавап урынына Фәйрүзә елмайды. Ә бит беренче күргән вакытларында ук Шәйморат аңа ошаган иде. Ырысбайдан күпме гаскәр, күпме яу үтте. Авыл таланды, яндырылды. Шәйморат үлем уты белән килмәде. Ярлыларга, ятимнәргә азмы-күпмедер ярдәм дә ителә башлады. Шәйморат авылда чакта монда бернинди дә басмачылар бәреп кермәс кебек. Шундый ышаныч ныгый… Әгәр дә Шәйморат китсә, власть монда үзенең яңа кешеләрен куячак. Аларның Шәйморат кебек булмасы билгеле. Шәйморат… Аның күңелен сугыш үтермәгән. Фәйрүзәнең шушы уйларын абыйлары белсә, нәрсә диярләр иде икән? Нәрсә дияр иде дәү әтисе? Аны иманлылар исәбенә кертер идеме?

Соңгы вакытта Фәйрүзә Шәйморатның күзенә чалынмаска тырыша. Капма-каршылыклы уйлар чолганышында яши ул. Үткән белән бүгенге, киләчәк белән хәтер көрәшә төсле. Шәйморатның тәкъдимен кабул итсә, нинди киләчәк көтә аны? Бу фикердәшләре юлыннан, үз идеяләреннән баш тарту түгелме? Абыйлары, аның дуслары, иң мөһиме, Касыйм алып барган көрәшкә хыянәт булмасмы? Шәймораттан баш тартса, алда нинди язмыш көтә? Фәйрүзә күзен йома да күңеленә эндәшә: «Кайда яктылык, кайда яна өмет уты?»

Шәйморат. Кыз сискәнеп күзен ача. Ул үзенең күптән бер куласа эчендә яшәгәнен белә. Шәйморат Фәйрүзәгә шуннан чыгу юлын күрсәткән сыман. Әллә бу буш хыял, өмет кенәме? Старшина кызы юл чатында япа-ялгыз басып тора. Әгәр Касыйм исән булса, менә шушындый икеле-микеле уйлар туар идемени? Сөйгәне исән булса, алдына кыялар, тау-таш ишелеп төшсә дә кайтып җитәр иде! Киләчәккә өмет сүнде дигәндә генә, менә тагы бер очкын кабынды…

Ләкин Шәйморатның үз иткән партиясе «сыйнфыйлык»ка шул зур мәгънә бирә. Хәтта иң изге хис-тойгылардан – туганлык, кардәшлек, иманнан баш тартырга өнди түгелме? Шәйморат боларны тулысынча кабул итмәгән хәлдә дә үз партиясе тәртибенә буйсынырга тиеш. Күңелдә балкыган нур тагын сүнде. Юл чаты. Кая җылытыр учак? Чын яктылык өчен сабыр итәргә кирәк. Бүтән юл юк.

Дөньялар һаман тынычланып китми. Йә бер, йә икенче авылда атыш тавышлары яңгырый. Һаман кешеләр үлә. Ятимнәр күбәя. Соңгы вакытта Фәйрүзә дә Шәйморатны сирәк күрә. Егетнең кайтып күренгәне юк диярлек. Ачлык, таркаулык сәбәптер инде, урманда юлбасарлык итүчеләр артты. Көпә-көндез килеп адәм талап китәләр. Менә шуларны аулый да инде Шәйморат үзенең кешеләре белән.