Текст книги "Кліч Ктулху (зборнік)"

Ньярлатхатэп

Ньярлатхатэп… Паўзучы хаос… Я апошні… Я прамаўляю да пустэчы, якая здольная чуць…

Не памятаю дакладна, калі ўсё гэта пачалося, – напэўна, некалькі месяцаў таму. Агульнае напружанне было жахлівым. Гэта быў час палітычных і сацыяльных узрушэнняў, і чалавецтва было ахопленае прадчуваннем пагрозы, спачатку глухой і невыразнай, але спакваля адчуванне небяспекі пашыралася і рабілася ўсёабдымным – небяспекі жудаснай, пякельнай, якая можа прымроіцца хіба ў жахлівых снах. Я помню, як людзі блукалі ў неспакоі, са збялелымі тварамі, і шапталі злавесныя прароцтвы, якія ніхто не асмельваўся вымавіць на поўны голас і ўсвядоміць іх сэнс. Цяжар недаравальнай віны прыгнятаў маю краіну – а з зорнай бездані дзьмуў ледзяны вецер, халодзячы душы простых смяротных, якія курчыліся ад жаху ў сваіх цёмных адасобленых сховішчах. І была пачварная змена ў порах году, і ўвосень надзвычай доўга трымалася ненатуральная гарачыня, і кожны з нас адчуваў, што свет – а магчыма, і ўвесь Сусвет – больш не падпарадкоўваецца волі старых багоў, пераходзячы пад уладу багоў іншых, невядомых.

І тады Ньярлатхатэп выйшаў з Егіпта. Хто ён такі, не ведаў ніводзін са смяротных, вядома было толькі, што ён старажытнай і высакароднай крыві і выглядае як фараон. Фелахі кленчылі, калі бачылі яго, хоць і не маглі растлумачыць прычыну гэтай пашаны. Казалі, быццам ён паўстаў з цемры дваццаці сямі стагоддзяў, каб прынесці людзям вестку з іншых, незямных, абшараў. Ньярлатхатэп, цемнатвары, станісты і велічны, вандраваў па краінах, якія лічыліся цывілізаванымі, і ўсюды набываў дзіўныя прылады са шкла і металу, ператвараючы іх у прылады яшчэ больш дзіўныя. Ён шмат казаў пра навукі, якія тлумачылі прыроду электрычнасці і чалавечай падсвядомасці, і тварыў цуды, і кожны, хто бачыў іх, сыходзіў агаломшаны, і слава Ньярлатхатэпа ўзрастала і грымела па ўсёй зямлі. Людзі дрыжалі перад імем ягоным, але прагнулі яго пабачыць. І там, дзе з’яўляўся Ньярлатхатэп, не было больш сну і спакою, і ноч раздзіралі немыя крыкі, бо тых, хто спаў, мучылі жахлівыя мроі. Начныя кашмары зрабіліся сапраўдным бедствам, і некаторыя мудрацы разважалі, ці не варта ўвогуле забараніць людзям спаць уначы, каб іх дзікі лямант не парушаў спакою гэтай блаславёнай часіны, калі бледная поўня глядзіцца ў смарагдава-чорнае люстра віроў пад мастамі, а высокія спічакі старажытных званіц спяць і мрояць у чарноцці нябёс.

Я памятаю, як Ньярлатхатэп прыйшоў у наш горад – вялізны, стары і жахлівы горад незлічоных злачынстваў. Мой сябар казаў мне пра яго і расказваў пра яго адкрыцці, нечувана натхняльныя і прывабныя, і я знемагаў ад спакусы далучыцца да гэтых дзівосных таямніц. Сябар папярэдзіў, што мяне чакае штосьці настолькі жудаснае і пачварнае, што нават я са сваёй хваравітай фантазіяй не ў стане ўявіць: відарысы, якія паўстаюць на сцяне ў прыцемненым пакоі, – прароцтвы, што немагчыма атрымаць ад ніводнага празорцы, апроч Ньярлатхатэпа, і што ў спакуслівым віраванні іскраў ён адбірае ў людзей тое, што яшчэ ніводная сіла не здольная была адабраць. І паўсюдна чуў я, быццам той, хто спазнаў Ньярлатхатэпа, сузірае відзежы, утоеныя ад недасведчаных.

У гэтую спякотную восень ішоў я скрозь ноч разам з узрушаным натоўпам, каб пабачыць Ньярлатхатэпа, скрозь душную ноч уверх па бясконцых прыступках, па лесвіцы, якая вяла ў прыцемнены пакой. І на сцяне паўсталі туманныя відзежы – постаці ў капелюшах, якія блукалі сярод руін, і лютыя жаўтлявыя абліччы, якія луналі па-над разбуранымі помнікамі. І я ўбачыў, як чалавецтва адчайна змагаецца з цемрай, з разбуральнымі хвалямі, што абрынаюцца з міжзорных абшараў, і віраць, кружаць, лютуюць наўкруг цьмянага астылага сонца. А потым іскры заскакалі ў дзіўным танцы вакол галоваў гледачоў, і валасы ва ўсіх усталі дыбарам, і цені, невымоўна пачварныя, зайшлі і паселі на чалавечых галовах. Я – мабыць, самы стрыманы і адукаваны з усіх – пачаў быў пратэставаць, бязладна мармычучы штосьці пра махлярства і статычную электрычнасць, але Ньярлатхатэп выгнаў нас прэч, пад зыбкія зоры, у волкую спякотную ноч, на спусцелыя вуліцы. І я голасна закрычаў, што мне не страшна, што мне ні на хвіліну не зрабілася страшна, і астатнія крычалі разам са мною, каб суцешыцца. І мы кляліся адно аднаму, што горад не змяніўся ні на каліва, што ён не загінуў. І нават калі святло пачало цьмянець, мы адно лаялі электрычную кампанію, і жартавалі, і смяяліся, нібы вар’яты.

Пэўна, чыясьці злая воля ішла ад зелянявага месяца, бо ўсе мы раптам зрабіліся залежнымі ад месячнага святла, і штосьці пацягнула нас наперад, прымусіўшы маршыраваць недарэчным строем. І хаця ўсе мы ведалі, куды рухаемся, мы не асмельваліся згадваць пра тое нават у думках. Зірнуўшы на ходнік, мы ўбачылі, што камяні бруку зніклі і замест іх рунее трава, а там, дзе калісьці хадзілі трамваі, цяпер іржавеюць рэйкі, ледзь прыкметныя ў буянні траваў. А потым мы заўважылі трамвайны вагон – самотны, без вокнаў, струхлелы, ён стаяў, амаль заваліўшыся набок. Потым мы паглядзелі на гарызонт і ўбачылі, што адна з трох вежаў над ракою знікла, а другая моцна абязвечаная, быццам згрызеная ля самай вяршыні. Мы падзяліліся на вузкія калоны, кожная з якіх рухалася ў сваім кірунку. Адна з калонаў раптоўна знікла ў алеі злева, і рэха данесла да нас вусцішныя енкі. Другая, заходзячыся вар’яцкім смехам, скіравалася да ўваходу ў тунэль метро, што чарнеў сярод пустазелля. Мая калона рушыла да адкрытай прасторы, і я адчуў холад – упершыню за гэтую спякотную восень. І выйшлі мы на цёмную верасовую пустку, і ўбачылі наўкол снягі, якія злавесна блішчалі ў месячным святле. У некранутых неспасціжных снягах была пракладзеная адзіная сцежка, і вяла яна толькі ў адным кірунку – да бездані, якая зеўрала апраметным чарноццем сярод зіхатліва-белых снягоў. Нашая калона здавалася вельмі вузкай, і я павольна, быццам трызнячы, крочыў да прорвы. Я марудзіў, бо чорная расколіна сярод снягоў, азораных зелянявым святлом поўні, выглядала жахліва, і мне чулася водгулле адчайнага ляманту, калі тыя, хто ішоў наперадзе, знікалі ў цемры, але на месцы стаяць я не мог. Нібы зачараваны, я, дрыжучы, цягнуўся сярод велічэзных сумётаў да сляпой бездані няўяўнага.

Толькі багі ў сваёй крыклівай разважнасці і маўклівым шаленстве могуць расказаць пра гэта. Жывы агідны цень курчыўся ў руках, што насамрэч не былі рукамі, і невідушча вірыў усцяж прывідных поўначаў згнілага Сусвету. У пустэчы плылі памерлыя планеты з трупнымі плямамі гарадоў. Магільныя вятры кіпцюрылі змярцвела-бледныя зоры, зацьмяваючы іхнае ззянне. У міжзорных абшарах луналі пачварныя хісткія цені велічэзных істот і паўставалі цьмяныя абрысы д’ябальскіх храмаў, якія ўзвышаліся на безназоўных уцёсах дзесьці ля падножжа сусветаў, сягаючы вяршынямі неспасціжных пустак па-за межамі святла і цемры. А над вірлівым могільнікам тых сусветаў разносіўся прыглушаны дакучлівы грукат барабанаў і вісклівае манатоннае выццё блюзнерскіх флейтаў. У цёмных зацішных пакоях па той бок Часу, пад агідны барабанны пошчак і енкі жалеек, кружыліся ў павольным, няўклюдным і бязглуздым танцы выродлівыя і змрочныя багі апошніх эпох, безгалосыя звар’яцелыя хімеры, чыя душа – паўзучы хаос Ньярлатхатэп.

Пераклала Уладзіслава Гурыновіч

Чужаніца

Барону беды сніліся ўначы,

І мучылі яго гасцей кашмары —

Вядзьмаркі, чэрці, чорныя іх чары

І чарвякі з магіл…

Кітс[9]9
  Джон Кітс (1795–1821) – адзін з найбуйнейшых ангельскіх рамантыкаў. Эпіграф узяты з апошняй страфы паэмы «Конадзень святой Агнэсы».


[Закрыть]

Няшчасны той чалавек, якому ўспаміны дзяцінства прыносяць адно страх і горыч. Няшчасны той, хто толькі азіраецца на доўгія гадзіны, праведзеныя ў вялікіх змрочных пакоях з цёмнымі цяжкімі шторамі і варожымі шэрагамі старадаўніх кніг, ды прыгадвае вячэрнія шпацыры сярод гіганцкіх, гратэскавых, аблытаных плюшчом дрэваў, якія моўчкі калышуць свае галіны. Вось такі лёс падарылі мне багі – мне, ашаломленаму, расчараванаму, пакінутаму, спустошанаму. Але я дзіўна спакойны і чапляюся з усяе моцы за гэтыя прыкрыя ўспаміны, як толькі памяць мая спрабуе перакуліцца на той бок.

Я не ведаю, дзе нарадзіўся, але той замак быў неймаверна стары і неймаверна жахлівы – з цёмнымі калідорамі і высокай столлю, на якой відаць былі адно цені ды павуцінне. Камяні ў здзічэлых калідорах заўсёды выглядалі непрыемна вільготнымі, усюды стаяў гідкі пах, быццам гэта смярдзелі мерцвякі з розных стагоддзяў. У замку пастаянна было цёмна, таму я часта запальваў свечкі і доўга глядзеў на муры, а на дварэ ніколі не было сонца, бо жахлівыя дрэвы ўздымаліся вышэй за самую высокую вежу. Але была адна чорная вежа, якая ўзнімалася над дрэвамі і глядзела ў невядомае мне неба. Яна была часткова разбураная, і падняцца на яе можна было толькі па сцяне, па голых цаглінах.

Я жыў у гэтым месцы гадамі, аднак час вымяраць не ўмеў. Нехта, напэўна, павінен быў задавальняць мае патрэбы, але я не магу прыгадаць аніводнага чалавека, акрамя мяне, аніводнае жывое істоты, за выключэннем пацукоў, кажаноў і павукоў. Думаю, што той, хто мяне даглядаў, быў вельмі стары, бо мае дзіцячыя ўспаміны пра жывога чалавека малявалі некага падобнага да мяне, але скукожанага, няўклюднага, як і сам замак. Косткі і шкілеты, што ляжалі там-сям у некаторых пакоях, асабліва ў лёхах, не ўяўляліся мне чымсьці надзвычайным ці страшным. Я асацыяваў іх са штодзённымі падзеямі, і для мяне яны былі больш натуральныя, чым каляровыя выявы людзей, якія я сустракаў у заплеснелых кнігах. Усяму, што я ведаю, я навучыўся з гэтых кніг. У мяне не было настаўніка, і я не памятаю, каб чуў чалавечы голас за ўсе гэтыя гады, нават свой уласны, бо хаця я і чытаў пра дар мовы, сам нават не спрабаваў прамаўляць. Не ведаў я і пра ўласны выгляд, бо ў замку не было люстраў, і таму інстынктыўна лічыў сябе падобным да аднаго з маладых людзей, малюнкі якіх бачыў у кнігах. Я быў упэўнены ў сваім маладым узросце, бо так няшмат памятаў.

Я часта выходзіў з замка, ляжаў на мяккім імху пад цёмнымі нямымі дрэвамі і гадзінамі марыў аб тым, пра што прачытаў у кнігах. Я ўяўляў сябе ў сонечным святле сярод вясёлага натоўпу, што віраваў за бясконцымі лясамі. Аднаго разу я паспрабаваў збегчы з лесу, але чым далей адыходзіў ад замка, тым больш цямнела і тым мацнейшым рабіўся страх, таму я хутка пабег назад, пакуль не згубіўся ў лабірынце чорнае цішыні.

Урэшце мне нічога не засталося, акрамя як марыць у бясконцым змроку і чакаць, хаця я і не ведаў, нашто чакаю. Аднойчы мая прага святла зрабілася настолькі неўтаймаванай, што я не мог болей заставацца ў спакоі і выцягнуў рукі да адзінае вежы, якая падымалася над лесам і глядзела ў невядомае мне неба. Неўзабаве я вырашыў падняцца на вежу, хаця, караскаючыся на яе, мог зваліцца: лепей убачыць неба і памерці, чым пражыць жыццё, не ведаючы нават, што такое дзень.

У вільготным змроку я падымаўся па старых каменных сходах, пакуль не дайшоў да месца, дзе яны абрываліся, пасля чаго асцярожна рухаўся па друзе ля самага мура. Гэты каменны мёртвы калодзеж быў гідкі і жахлівы – чорны, разбураны, усімі пакінуты, толькі кажаны бязгучна лёталі над галавой. Чым марудней я рухаўся, тым большаў жах: хаця я і падымаўся, цемра наверсе не рабілася меншай. На мяне наваліўся холад ад цвілі на мурах. Я здрыгануўся, падумаўшы, чаму не дайшоў да святла, – і пабаяўся паглядзець уніз. Мне падалося, што раптоўна надышла ноч. Я пацягнуўся рукой да вузкай байніцы, каб выглянуць вонкі і даведацца, наколькі высока падняўся, але нічога не атрымалася.

І раптам, пасля бясконцага вусцішнага пад’ёму ў абсалютнай цемры і адчайнай небяспецы, я адчуў, як галава мая дакранулася да нечага цвёрдага, і зразумеў, што дайшоў да даху або да перагародкі іншага паверха. Я падняў вольную руку і памацаў перагародку: яна была каменная. З паднятай рукой я паволі крочыў паўз мур, пакуль не адчуў, што перагародка заварушылася. Я піхнуў мацней абедзвюма рукамі, і каменны люк пачаў падымацца. Святла там не было, рука пасунулася вышэй, і я зразумеў, што мая вандроўка скончылася. Люк вёў на каменную пляцоўку, значна шырэйшую, чым ніз вежы. Гэта, напэўна, быў нейкі вялікі пакой для назірання. Я асцярожна пралез праз люк і паспрабаваў утрымаць яго паднятым, аднак ён з грукатам зачыніўся. Я без сілаў ляжаў на каменнай падлозе і слухаў дзіўнае рэха ад падзення люка, спадзеючыся, што яго можна будзе адкрыць, калі спатрэбіцца вяртацца.

Палічыўшы, што я на вялікай вышыні, над лесам, я паволі падняўся і пачаў шукаць вокны, каб першы раз у жыцці пабачыць неба, месяц і зоркі, пра якія так шмат чытаў. Але мяне чакала расчараванне: рукі ўсюды натыкаліся на вялікія мармуровыя паліцы з вялізнымі скрынямі. Якія жахлівыя таямніцы могуць хавацца ў гэтым пакоі, што знаходзіцца так высока над маім замкам? Раптам я намацаў дзверы з каменным парталам, на якім было выбітае нешта незразумелае. Дзверы аказаліся зачыненымі, аднак я адчуў прыліў вялікае моцы і, пацягнуўшы іх на сябе, расчыніў і спазнаў найвялікшы экстаз у жыцці: праз жалезныя краты свяціла поўня, вырываючы з цемры кароткія каменныя сходы, што вялі да кратаў. Нават у сваіх марах і відзежах, якія цяжка назваць успамінамі, я не бачыў нічога падобнага.

Я вырашыў, што гэта найвышэйшае месца замка, і пабег быў наверх па сходах, аднак раптам месяц схаваўся за хмарай, і я, спатыкнуўшыся, пайшоў павольней. Калі я падняўся да кратаў, было ўсё яшчэ вельмі цёмна. Я асцярожна крануў іх – незамкнутыя. Аднак адчыняў я іх вельмі павольна, бо баяўся ўпасці з такой вышыні. З-за хмары зноў вызірнуў месяц.

Нічога падобнага я не чакаў і таму не мог паверыць у тое, што ўбачыў. Нішто з таго, што здаралася са мной дагэтуль, нельга было параўнаць з тым, што я бачыў цяпер: усё было да жахлівага цудоўна. Відарыс быў просты і адначасова чароўны: вакол мяне распасціраліся не бясконцыя да млоснасці вяршыні дрэваў, што я бачыў з замка, а даліна з мармуровымі калонамі і руінамі. Непадалёк месцілася старажытная царква, і яе паўразбураны шпіль блішчэў у святле месяца.

Амаль непрытомны ад убачанага, я адчыніў браму і паволі выйшаў на сцежку белага жвіру, што кіравала ў двух напрамках. Розум працаваў хаатычна, але мая прага святла не змяншалася. Нават фантастычны краявід, што мяне ўразіў, не мог перабіць гэтае прагі. Я не ведаў, дый не задумваўся, было ўбачанае трызненнем вар’ята, сном або магіяй, а проста вырашыў любой цаной любавацца раскошай і красой навокал. Я не ведаў ані таго, кім або чым быў, ані таго, што мяне атачае, і марудна крочыў наперад, заўважаючы, што памяць пачала прыгадваць нешта, чаго я ведаць не мог. Я прайшоў пад аркай, пакінуўшы пліты і калоны ззаду, і апынуўся ў чыстым полі. Часам дарога была бачная, а часам хавалася ў траве, і толькі руіны падказвалі, што раней дзесьці тут быў гасцінец. Я нават пераплыў раку, дзе вялізныя заімшэлыя камяні нагадвалі, што калісьці тут быў мост.

Мінула, мабыць, дзве гадзіны, і я апынуўся ля таго, што, магчыма, было маёй мэтай – пакрытага плюшчом замка ў моцна зарослым парку, да болю знаёмага і адначасова абсалютна чужога. Я ўбачыў, што роў вакол замка поўны вады, а некалькі раней знаёмых мне вежаў стаяць разбураныя, затое да асноўнага будынка далучаныя новыя крылы. Але мяне найбольш цікавілі адчыненыя вокны: з іх лілося святло і чуліся гукі шумнае вечарыны. Падышоўшы да аднаго, я зазірнуў туды і ўбачыў дзіўна апранутых людзей, якія весяліліся і размаўлялі. Дагэтуль я ніколі не чуў чалавечага голасу, таму амаль не разумеў, пра што ідзе гаворка. Некаторыя твары чамусьці падаліся мне крыху знаёмымі, іншых я зусім не ведаў.

Я ўвайшоў праз адчыненыя шкляныя дзверы ў ярка асветлены пакой, пераступіўшы тым самым праз сваё адзінае добрае перажыванне, каб абрынуцца ў прадонне найпакутнейшага адчаю. Кашмар пачаўся амаль адразу, бо не паспеў я ўвайсці, як у зале адбылося нешта жахлівае. Усе прысутныя пачалі лямантаваць, твары іх крывіліся грымасамі страху. У паніцы яны пабеглі з пакоя, некалькі чалавек знепрытомнелі, упалі на падлогу, і іх давялося цягнуць да выхаду. Многія закрывалі вочы рукамі, беглі наўслеп, пераварочвалі мэблю, натыкаліся на сцены і з цяжкасцю знаходзілі дзверы.

Гэта быў агульны шок. Я стаяў у ярка асветленым пакоі адзін, ашаломлены, слухаючы крыкі, што паволі знікалі ўдалечыні, і дрыжаў, спрабуючы здагадацца, што ж такое жахлівае знаходзіцца побач. На першы погляд пакой падаваўся абсалютна пустым, але калі я накіраваўся да аднаго з альковаў, то пачуў, быццам там нехта ёсць – хтосьці рушыў праз залатую арку дзвярэй, што вялі да іншага пакоя, вельмі падобнага да гэтага. Падыходзячы да аркі, я ўсё мацней адчуваў прысутнасць гэтае істоты, а потым, выдаўшы першы і апошні ў маім жыцці гук – пудлівае крактанне, якое напалохала мяне не менш за тое, што яго выклікала, – я ў поўны рост убачыў жудасную, неапісальную, страхотную пачвару, якая адным сваім выглядам ператварыла вясёлы натоўп у статак напалоханых уцекачоў.

Я не ў стане нават расказаць, як яна выглядала, бо гэта была мяшанка з усяго бруднага, жахлівага, непагляднага, ненармальнага ды пачварнага, сумесь гніення, старызны і распаду, агідны прывід непатрэбшчыны, гідкае стварэнне, якое ніколі не мусіла з’явіцца на зямлі. Гэта было нешта не з гэтага свету, аднак я з жахам убачыў у яго згнілых рысах падабенства да чалавечае істоты і разам з тым здзек з чалавека, а ў яго цвілым вобліку – нейкую невымоўную якасць, якая спалохала мяне яшчэ больш.

Мяне амаль спаралізавала, хаця я нават не вельмі ўдала паспрабаваў біцца з гэтым страхоццем. Але я не здолеў разбіць чорныя чары безгалосага кашмару, што трымалі мяне пры монстры. Мае вочы не маглі адарвацца ад бязбровых шклопадобных шароў, якія неадрыўна глядзелі на мяне не міргаючы. Дзякуй Богу, пасля першага шоку мае зрэнкі заслаў нейкі змрок, і я не мог дакладна бачыць пачвару. Я паспрабаваў узняць руку, каб цалкам засланіць вочы, аднак быў настолькі ўражаны, што рука не слухалася. Праз гэта я страціў раўнавагу і вымушаны быў зрабіць некалькі крокаў наперад, каб не ўпасці. Я адчуў страшную блізкасць монстра, мне нават падалося, што я чую ягонае дыханне. Я амаль звар’яцеў, але здолеў выставіць наперад руку, каб адпіхнуць пачвару, якая была так блізка, – і ў гэты момант, самы жудасны момант майго жыцця, мае пальцы дакрануліся да халоднай лапы монстра, што схаваўся пад залачонай аркай.

Я не закрычаў, але закрычалі ўсе вурдалакі, якія падарожнічаюць з начным ветрам, і на мяне быццам снегавая лавіна абрынуліся ўспаміны маёй душы. Вокамгненна я ўспомніў, што адбывалася за страхалюдным замкам і змрочнымі дрэвамі, згадаў крыху зменены будынак, у якім цяпер знаходзіўся, аднак самым жахлівым было тое, што я пазнаў вусцішны прывід, які стаяў перада мной. Я адхапіў ад яго свае запэцканыя пальцы.

У сусвеце ёсць лек на ўсе хваробы, і лек гэты – забыццё. У надзвычайным жаху таго імгнення я забыўся, што ж так напалохала мяне, і выбух чорных успамінаў расплыўся ў хаосе самых розных уяўленняў. У сне я паімчаў з гэтага жудаснага месца і бег моўчкі пад святлом месяца. Калі я дасягнуў пакоя, з якога наверх вялі сходы, то аказалася, што каменны люк зрушыць немагчыма, аднак гэта мяне не спалохала, бо я ненавідзеў страхалюдны замак і яго змрочныя дрэвы. Цяпер я лётаю з сябрамі-вурдалакамі на начных вятрах, а днём гуляю ў катакомбах Нефрэн-Ка ў нікому не вядомай даліне Гадота ля Ніла. Я ведаю, што святло не для мяне, хіба што святло месяца над грабніцамі Ментухатэпа, не для мяне і весялосць, хіба толькі святы Нітокрыса пад вялікімі пірамідамі, аднак у маёй новай дзікай свабодзе я амаль рады жорсткасці адчужэння.

Бо хаця забыццё супакоіла мяне, я заўсёды буду памятаць, што я – чужаніца. Я чужы гэтаму стагоддзю і кожнаму, хто пакуль што чалавек. Я ведаю гэта з таго імгнення, калі выцягнуў руку насустрач жахлівай пачвары ўнутры залачонае аркі – выцягнуў руку і адчуў холад цвёрдае паверхні адпаліраванага люстра.[10]10
  Упершыню гэты пераклад быў надрукаваны ў часопісе «Крыніца», № 9 (69), 2001 г.


[Закрыть]

Пераклаў Алесь Кудраўцаў

Музыка Эрыха Цана

Я надзвычай рупліва вывучаў мапы горада, аднак так і не адшукаў на іх вуліцу д’Асэй. Ведаючы, што назвы могуць мяняцца, я даследаваў не толькі сучасныя, але і старажытныя карты. Занурыўшыся ў даўніну, я наведаў кожны стары квартал, незалежна ад ягонай назвы, у спадзяванні выявіць штосьці хаця б аддалена падобнае да вуліцы д’Асэй. Але нягледзячы на ўсе высілкі, не без сораму мушу прызнаць, што так і не здолеў знайсці ні дом, ні вуліцу, ні нават мясцовасць, дзе апошнія месяцы бяздольнага свайго жыцця я, студэнт факультэта метафізікі, слухаў музыку Эрыха Цана.

Гэткі разлад памяці мяне зусім не здзіўляе, бо за час, што я пражыў на вуліцы д’Асэй, маё здароўе, як фізічнае, так і душэўнае, было сур’ёзна падарванае, і цяпер я не ў стане ўспомніць амаль нікога са сваіх нешматлікіх знаёмых, якія ў мяне там з’явіліся. Значна больш мяне бянтэжыць тое, што я не магу знайсці саму вуліцу, хаця была яна ўсяго за паўгадзіны хады ад універсітэта і вылучалася шэрагам асаблівасцяў, якія, аднойчы пабачыўшы, наўрад ці забудзеш. І ўсё ж, здаецца, пра яе не ведае ніводная жывая душа.

Вуліца д’Асэй размяшчалася па той бок масіўнага, складзенага з чорнага каменю моста, што ўзвышаўся па-над цёмнай ракой, акаймаванай складскімі будынкамі са стромымі цаглянымі сценамі і памутнелымі вокнамі. Набярэжная ўвесь час была ахутаная змрокам, быццам дым прылеглых фабрык назаўсёды зрабіў яе недасягальнай для сонечнага святла. Ад самой ракі ішоў асаблівы, ні на што не падобны смурод, які, дарэчы, таксама мог бы зрабіцца падказкай у маіх пошуках, бо гэты пах я пазнаў бы імгненна. За мостам ляжалі вузкія брукаваныя вулачкі з агароджамі, а над імі падымаўся ўзгорак – спадзісты ў пачатку, ён паступова ператвараўся ў стромую скалу, ля вяршыні якой месцілася вуліца д’Асэй.

Мне ніколі яшчэ не страчалася такая вузкая і стромкая вуліца. Гэта быў сапраўдны ўцёс, недасягальны для ўсіх відаў транспарту: ходнікі на ёй час ад часу ператвараліся ў стромыя лесвіцы, а ў самым канцы ўздымалася велічэзная сцяна, аплеценая плюшчом. Дарожнае пакрыццё тут было даволі няроўным – то каменныя пліты, то брук, а часам проста голая зямля, дзе там-сям прабівалася зелянява-шэрая расліннасць. Высокія, са спічастымі дахамі дамы былі неймаверна старыя і небяспечна касіліся назад, наперад ці ўбок. Дзе-нідзе будынкі, што стаялі на супрацьлеглых баках вуліцы, ледзь не валіліся адзін на адзін, амаль сутыкаючыся сценамі і ўтвараючы нешта падобнае да арак, пад якімі панавалі вечныя прыцемкі. Некаторыя дамы злучаліся паміж сабой масткамі, перакінутымі па-над вуліцай.

Аднак найбольш мяне ўражвалі жыхары д’Асэй. Спачатку я думаў, што такія адчуванні ўва мне выклікала іх надзвычайная маўклівасць і стрыманасць, але пазней прыйшоў да іншай высновы: рэч у тым, што ўсе яны былі вельмі старыя. Не магу растлумачыць, чаму я вырашыў пасяліцца менавіта на гэтай вуліцы, але здаецца, я быў крыху не ў сабе, калі пераехаў сюды. Праз недахоп грошай мне давялося змяніць безліч пакойчыкаў у жабрацкіх кварталах, пакуль нарэшце я не натрапіў на хісткі, струхлелы дом на вуліцы д’Асэй, якім валодаў разбіты паралюшам стары на імя Бландо. Дом гэты быў трэцім з канца вуліцы і самым высокім з тутэйшых будынкаў.

Я пасяліўся ў пакоі на пятым паверсе, дзе больш ніхто не жыў, дый ва ўсім доме пастаяльцаў было вельмі няшмат. У першую ж ноч пасля пераезду я пачуў дзівосную музыку, якая даносілася з высокай мансарды ў мяне над галавой. Назаўтра я распытаў старога Бландо, і той растлумачыў, што гэта музыка Эрыха Цана – прынамсі, такім імем той падпісаўся. Гэты стары музыка родам з Нямеччыны, нямы і дзівакаваты, працуе ў аркестры аднаго таннага тэатрыка і штоночы, вярнуўшыся дадому, грае на сваёй віёле, сказаў мне Бландо. Менавіта таму ён выбраў гэты ізаляваны пакой у мансардзе з дахавым акенцам – адзінае месца, адкуль можна любавацца краявідам па той бок высачэзнай сцяны, у якую ўпіралася вуліца.

Цяпер я чуў музыку Цана кожную ноч, і хаця яе гукі часам не давалі заснуць, я быў проста зачараваны іх дзіўнаватай прыгажосцю. Даволі слаба цямячы ў мастацтве, я тым не менш гатовы быў прысягнуць, што ніколі раней мне не даводзілася чуць нічога падобнага, і ўрэшце прыйшоў да высновы, што па суседстве са мною жыве выбітны кампазітар, геній вельмі арыгінальнага складу. Чым даўжэй я слухаў яго мелодыі, тым больш зачароўваўся, і праз тыдзень вырашыў пагутарыць са старым музыкам.

Аднойчы ўвечары, калі Эрых Цан вяртаўся з тэатра, я спыніў яго ў калідоры і сказаў, што даўно хачу пазнаёміцца з ім і буду вельмі ўдзячны, калі ён дазволіць мне завітаць да яго і паслухаць музыку. З выгляду гэта быў маленькі, худы, сутулаваты чалавек у патрапанай вопратцы, з блакітнымі вачыма, трохі гратэскавым, як у сатыра, абліччам і амаль лысай галавой. Спачатку ён паставіўся да мяне з яўнай варожасцю і асцярогай, але потым, бачачы маю добразычлівасць, крыху памякчэў. Ён неахвотна махнуў рукой, даючы знак ісці за ім, і мы разам рушылі па цёмнай і хісткай лесвіцы з рыплівымі прыступкамі, што вяла на мансарду. На гарышчы размяшчаліся два пакоі з вастракутнай столлю – стары музыка займаў той, што знаходзіўся з заходняга боку і выходзіў акурат да сцяны, якой завяршалася вуліца. Памяшканне было даволі прасторным і здавалася нават большым праз надзвычайную беднасць і занядбанасць. З мэблі тут стаялі толькі вузкі жалезны ложак, бруднаваты рукамыйнік, маленькі столік, важкая кніжная шафа, металічны пюпітр і тры старасвецкія крэслы. Нотныя сшыткі бязладна валяліся па падлозе. Сцены былі абшытыя голымі дошкамі, якія, пэўна, ніколі не ведалі тынкоўкі, а паўсюдныя пыл і павуцінне прымушалі сумнявацца, што ў гэтым пакоі хтосьці жыве. Пэўна, эстэтычныя пачуцці Эрыха Цана ляжалі далёка за межамі традыцыйных уяўленняў на гэты конт.

Жэстам запрасіўшы мяне сесці, нямы музыка замкнуў дзверы на цяжкую драўляную засаўку і запаліў яшчэ адну свечку ў дадатак да той, што прынёс з сабою. Затым выцягнуў віёлу з пабітага моллю футляра і ўладкаваўся на адным з крэслаў, якое выглядала найменш расхістаным з усіх. Пюпітрам ён не карыстаўся і граў па памяці, больш чым на гадзіну заваражыўшы мяне мелодыямі, падобных да якіх я не чуў ніколі ў жыцці і якія, відаць, былі яго ўласнымі. Мне, чалавеку, не абазнанаму ў музыцы, апісаць іх даволі складана. Гэта былі свайго роду фугі з паўтаральнымі пасажамі, поўныя чароўнай прыгажосці, аднак яны не мелі нічога агульнага з той дзівотнай музыкай, што начамі даносілася з мансарды.

Мелодыі, якія мне штоночы даводзілася чуць, неадчэпна круціліся ў памяці, я нават часам няўмела напяваў альбо насвістваў іх самому сабе, і калі музыка адклаў нарэшце смык, я папрасіў яго сыграць яшчэ, гэтым разам які-небудзь з тых матываў, што запомніліся мне. Але варта мне было загаварыць аб гэтым, як яго маршчакаваты, завостраны, нібы ў сатыра, твар страціў выраз ціхамірнага спакою, з якім ён граў дагэтуль, і на абліччы старога музыкі зноў адлюстравалася дзіўнаватая сумесь гневу і страху, якую я заўважыў, калі мы толькі сустрэліся. Палічыўшы гэта звычайным старэчым дзівацтвам, я пачаў яго ўгаворваць і, спадзеючыся залагодзіць, паспрабаваў нават насвістаць некаторыя мелодыі, пачутыя напярэдадні ноччу. Аднак доўжылася гэта ўсяго некалькі імгненняў, бо калі нямы музыка расчуў знаёмыя матывы, ягоны твар раптам пакутліва скрывіўся, і стары рэзка выцягнуў да мяне руку, каб заціснуць мне рот сваёй халоднай кашчавай далонню. Гэты эксцэнтрычны ўчынак пацягнуў за сабой наступныя. Прымусіўшы мяне замаўчаць, музыка кінуў спалоханы позірк у бок завешанага дахавага акенца, быццам баючыся чыйгосьці ўварвання звонку, што было больш чым абсурдна: мансарда размяшчалася так высока, што прабрацца туды з даху якогасьці з прылеглых дамоў было папросту немагчыма, а да таго ж ягонае акенца было адзіным на ўсю вуліцу, з якога можна было ўбачыць панараму горада паўзверх сцяны, што вянчала вяршыню ўзгорка. Прынамсі, так мне гаварыў гаспадар дома.

Прасачыўшы за позіркам старога, я згадаў словы Бландо і раптам адчуў безразважнае жаданне вызірнуць у акенца і палюбавацца з галавакружнай вышыні морам гарадскіх агнёў і залітых месячным святлом дахаў на схіле ўзгорка – краявідам, схаваным ад вачэй усіх, хто жыў на вуліцы д’Асэй, акрамя гэтага дзівакаватага музыкі. Я падышоў да акна і хацеў быў адхінуць несамавітага выгляду фіранкі, але нямы старац раптам кінуўся да мяне і з неўтаймаванай лютасцю, якая перасягала ўсе яго папярэднія ўспышкі гневу, аберуч учапіўся мне ў вопратку і пацягнуў да выхаду, шматзначна ківаючы галавой у бок дзвярэй. Такі выбрык мяне абурыў, і я загадаў яму неадкладна адпусціць мяне, дадаўшы, што я і без таго збіраюся сыходзіць. Ён паслабіў хватку і, бачачы маю прыкрасць і крыўду, трохі ўтаймаваў свой гнеў. Ягоныя пальцы зноў сціснуліся вакол маёй рукі, але гэтым разам неяк больш па-сяброўску, і ён пацягнуў мяне да крэсла. Прымусіўшы мяне сесці, ён з нейкім тужлівым выглядам схіліўся над загрувашчаным сталом і алоўкам накрэмзаў запіску на дрэннай французскай.

У запісцы, якую ён падаў мне, была просьба дараваць яму і праявіць памяркоўнасць. Цан пісаў, што ён вельмі стары і самотны, пакутуе на прыступы страху і нервовы разлад, звязаны з музыкай і некаторымі іншымі рэчамі. Яго вельмі ўсцешыла, што я завітаў сюды, каб паслухаць ягоную музыку, і ён спадзяецца, што я буду наведвацца і надалей, нягледзячы на яго дзівацтвы. Што ж да тых дзіўных мелодый, то ён не ў стане граць іх на публіцы і не можа трываць, калі гэта робіць хтосьці іншы; апроч гэтага, ён не дазваляе нікому дакранацца да рэчаў у ягоным пакоі. Да нашай сённяшняй сустрэчы ён нават не падазраваў, што я мог пачуць яго музыку, і цяпер ён просіць мяне звярнуцца да Бландо, каб той даў мне жыллё паверхам ніжэй, дзе гукі віёлы не будуць мне замінаць. Розніцу ў арэнднай плаце ён гатовы кампенсаваць.

Расшыфраваўшчы гэтую жахлівую французскую, я пачаў больш паблажліва ставіцца да старога дзівака. Ён, як і я сам, пакутаваў на фізічныя і нервовыя хваробы, а мае заняткі метафізікай навучылі мяне добраму стаўленню да людзей. У цішыні, якая запанавала ў пакоі, з боку дахавага акенца раптам пачуўся слабы гук – пэўна, на начным ветры аканіца зарыпела, і я невядома ад чаго скалануўся, гэтак жа, як і стары Цан. Дачытаўшы запіску, я паціснуў руку гаспадару пакоя, і мы развіталіся амаль сябрамі. На наступны дзень Бландо даў мне даражэйшы пакой на трэцім паверсе паміж апартаментамі састарэлага ліхвяра і паважнага драпіроўшчыка. На чацвёртым паверсе жыльцоў наогул не было.

Неўзабаве я зразумеў, што памыліўся ў той вечар, калі Эрых Цан угаворваў мяне з’ехаць з пятага паверха: ён не надта даражыў маёй кампаніяй і ніколі не запрашаў да сябе, а калі я ўсё ж прыходзіў, Цан выглядаў знерваваным і граў без натхнення. Я заўсёды наведваўся да яго ў начны час, бо ўдзень ён спаў і нікому не адчыняў. Мая сімпатыя да яго не вырасла, аднак пакой на мансардзе і дзівотная музыка па-ранейшаму вабілі. Мне чамусьці карцела вызірнуць з дахавага акенца і убачыць паўзверх сцяны бліскучыя дахі дамоў ды спічакі храмаў, што месціліся на схіле ўзгорка. Аднойчы я падняўся на мансарду, калі Цан быў у тэатры, але дзверы былі замкнутыя.