Текст книги "Сайланма әсәрләр: 4 томда. 2 том"

 
Олы юлдан атлар чаба,
Безгә кала тузаны.
Алда гомер бардыр барын,
Сагындыра узганы.
 

– Әйдәле, улым, кушыл.

 
Олы юлдан атлар чаба…
 

Мусаның калын, күкрәк тавышына оныгының нечкә, чиста тавышы кушылгач, Сөнгатулланың күңеле тулды. Алар янына барып утырасы, җырга кушыласы килде – кыймады. Хәер, ихтимал, кушылмас иде, чөнки кызыксыну басты. Мусаның үз улына җыр өйрәтүен бүлдерү ярыймы соң! Качып тыңлау да әллә ничек әле. Ләкин махсус төстә тыңлап тормый ич, ирексездән тап булды.

Тукай атасын:

– Әти, әти, олы юл нәрсә ул? – дип бүлдерә.

– Олы юл… әнә аръяктагы асфальт юл шикелле зур юл инде. Еракка алып китә торган юл… Әйдә, яңадан…

– Әти, әти, асфальт юлдан машиналар гына җилдерә ич, атлар юлы бүтән.

– Бик борынгы җыр бу. Аны чыгарганда, асфальт юл да, машиналар да булмаган әле.

– Ә ни булган?

– Атлар булган… сугышлар булган… Дошман авылларны яндырган, шәһәрләрне җимергән… Әйдә, җырлыйбыз.

 
Олы юлдан атлар чаба,
Безгә кала тузаны.
 

Җыр бер мизгелгә текә ярлардан кире кайтарылган кайтаваз гына булып кала: Муса көйне югары күтәреп сузганнан соң тын алганда, Тукай, тагын түзмичә:

– Әти, әти, безгә ник тузаны гына кала? – дип сорый.

– Безгә түгел, улым. Тузан безнең бабайларга, бабайларның бабаларына калган… Ә бәхет, атлар шикелле, алар яныннан җилдереп кенә узып киткән. Бу җыр менә нәрсә турында. Бәхетне аны тотып алырга кирәк. Бөтен көчкә чабып барган атның ялыннан эләктереп алган шикелле. Белдеңме?

– Белдем. Ә бәхет нәрсә соң ул, әти?

– Бәхет? – дип кайтарып сорый Муса. Ничек җавап бирергә кирәклеген уйлаптыр инде. Кайтарып сораганда шулай итеп үз-үзеңнән дә сорыйсың. Ә үз-үзеңә җавапны кешеләргә бирәсенә караганда да төптәнрәк эзлисең. – Бәхет ул, Тукай, синең шикелле балалар авырмау… атаң-анаң булу… авыл булу… зират булу…

– Зират булу?

– Әйе, зират булу да бәхет. Зират юк икән, хәтер юк. Анда кемнәр күмелгәнен онытсаң, үзеңнең кем икәнеңне дә белмисең инде. Ә хәтер булмагач, үлгәннәр генә үле түгел, тереләр, исәннәр дә үле… Шуннан тагын… елга булу, юл булу… ашарга булу… Эшкә кемдер сине коллар шикелле куалап түгел, ә үз иркең белән бару, эшләгәнеңнең үзеңә дә икәнен белү. Бәхетнең очы-кырые юк инде аның, улым. Ә иң зур бәхет – үзеңнең бәхетле кеше икәнеңне белү. Ә моннан да зурысы, Тукай, бөтен кешеләрнең бәхетле икәнен күрү.

– Әти!

– Әү?

– Тагын бер бәхетне оныттың әле син.

– Кит әле! Йә?

– Бабайны. Әбине. Бабаң белән әбиең булу да бик яхшы. Бигрәк тә минекеләр шикелле булса.

Муса эндәшмәде. Ихтимал, кан тамырлары бүртеп торган көчле кулын малаеның иңенә куйгандыр. Сөнгатулла үзе дә шулай итәр иде. Ул йомшак җилгә каршы яр сукмагыннан түбән төшеп китте, артта Мусаның:

– Әйдә, кушыл, улым, – дигәнен һәм аның калын күкрәк тавышына оныгының нечкә чиста тавышы кушылганын ишетте.

 
Олы юлдан атлар чаба,
Безгә кала тузаны…
 

Җыр елга суында бөтенләйгә агып китмәсә, искән җилдә очмаса, таллар арасында адашып калмаса, күкләргә ашып юкка чыкмаса, тузан булып җиргә таралмаса, тракторын кабызып төнге кырга чыккач, улы белән оныгының җырлавына Сөнгатулла да кушылыр… Аның җыры күктә йолдыз атылгандай кыска инде кыскалыкка. Әмма бит ул йолдыз! Шул август төнендә мул атылган йолдызлар улы Муса белән оныгы Тукайның елга суында акмаган, искән җилдә очмаган, таллар арасында адашмаган, күккә ашып юкка чыкмаган, тузан булып таралмаган җыр-моңына төшеп чумдылар кебек.

Менә нинди кеше ул – аның улы Муса. Улына җыр өйрәткән ата үлгәч тә яши.

Ул аңа ни дияргә теләгән иде әле? Ачуланырга бугай. Әллә шатланасы микән? Ни арада нинди йорт-җир җиткереп кергән бит, малай актыгы! Аннан – йортның терәге Сөнгатулладан башка бит ул!

– Ник чакырдың, әти?

– Ник, ник!.. – диде ул аңа, ни әйтергә белмәгәч. «Бусы ник болай, тегесе ник тегеләй» дип бәйләнмәс, вакланмас бит инде. Шуңа күрә ул, тел төбен яшергән кебек: – Яхшы-ы-ы, – дип сузды.

– Йорт-җирне әйтәсеңме?

Сөнгатулла:

– Аны да, – диде.

– Безгә синең таза-сау кайтып керүең кадерле, әти.

– Таза-сау дип… үзең бирешмә, улым. Хәзер ышаныч синдә. – Арттырыбрак мактады, ахрысы, ул: – Төпчек кайтканчы, – дип өстәде. – Син үзең дә башлы-күзле.

– Бөтенебез бер гаилә ич инде.

Сөнгатулла:

– Төпчек кайтканчы, – дип кабатлады. – Ул да башлы-күзле булыр. Озак тормас.

– Озак тормас… Син каулар идең. Мине дә тиз тоттың.

– Минем анда ни катнашым бар? – Сөнгатулла бер аяк астына, бер капка ягына карап алды. – Яхшы-ы, – диде ул тагын.

Сүз аның хакындамыни? Сүз бит алдагы яшәү хакында әле. Авыл кешесенең үз гомерендә ике олы мәшәкате бар: өйләнеп башка чыкканда, йорт җиткереп керү, тора-бара тагын берне салу – анысын гомер азагына кадәр исәпләп һәм бала-чагаларга гаилә корып, үз йортлары белән яши башлаганчы җитсен дигән чама белән. Шушы ике олы мәшәкатьнең бер ягында – кешенең дөньяга килүе, икенче ягында – дөньядан китүе. Бу – авыл кешесе тугач һәм үлгәнче кичә торган тормыш күпере. Күпер астында – гомер елгасы. Агып килә, агып китә. Кешенең эше кала; кылган эше шөһрәтле икән, исеме дә кала. Ә эш белән исем – синең дөньяда калдырган мирасың инде ул. Хәер, монысы сиңа түгел, монысы исәннәргә кирәк.

Чын егет икән – Муса менә нинди йорт җиткергән. Хәзер нык салалар инде – берәгәйле итеп. Ут-күз төшмәсә, гомерлек. Тынычлык кирәк, һәммәсе сыяр. Ә төпчек улы Фәрхад? Менә көзгә әйләнеп кайтыр. Ул да сыяр. Ә өйләнгәч? Төп нигез, төп йорт аныкы, төпчекнеке. Бусын ни Алла иңдермәгән, ни мулла кушмаган. Бусын халык борынгыдан һәм мәңгегә хәл итеп куйган. Сөнгатулланың нигезе бар, ә йорты? Төпчеккә атасыннан ни кала? Улы тәгаен авылга кайтам дип китте бит.

– Бу йорт-җирне Фәрхадка калдырып чыгуы авыр булыр инде сиңа, Муса.

Сөнгатулла улының үзенә әллә ничек итеп – җанының кеше күзе, кеше уе җитмәслек тирәнлегеннән карап куюыннан куркып китте. «Ә-ә! Аңлашылды!..» – дип уйлады ул, әлегә улының күңелендә ни ятканына анык төшенмәсә дә. Яңа салган йорт-җирне энесе Фәрхадка калдырырга Мусаның йөрәге җитмәс дигән шик күңелен тырнап узды.

– Кайтса, бик калдырыр идем әле, әти.

– Кайтыр, ник кайтмас икән? Кайтмый кая барсын! Башта армиядән. Аннары китеп торыр. Укуын дәвам итәргә. Тәмамлар. Менә аннан кайтыр. Бөтенләйгә. Агрономга укып бетергән башы белән базарда ит чабармы әллә? Безнең нәселдә андыйлар булганы юк… Синең муеныңа кайтып атланмас анысы, моннан аң бул, әйе… Колхоз өйләре бер урам әнәтерә. Унтугыз таш йорт.

– Тагын җидене салып яталар. Безгә дә шуларның берсен бирмәкчеләр иде. Рәхмәт дидем.

– Дөрес, нәрсә аны. Тәндә җан барында хәләл көч белән салган үз куышыңа ни җитә!.. Ә төп нигездә төпчек калырга тиеш. Бусы сиңа-миңа карамый аның.

Беравык тын тордылар.

– Кайтса… Кайтса, ике дә уйлап тормас идем, әти.

– «Иде» дип син… Тел очыңа төер чыккыры нәрсә! Тфү-тфү диген! Әйе! Фәрхад ул – баш бәясен белә торган егет. Күрәләтә утка кермәс! Хәер, безнең нәсел отчаянный инде ул… Җәренгәгә көрәшкә кем белән чыгасыңны уйла. Көрәш мәйданына салып, Фәрхад синең кабыргаларыңны санар әле ул, менә әйткән ие диярсең!

Сөнгатулла ишегалдын яңгыратып көлеп җибәрде. Онытылып көлсә дә, күз кырые белән тәрәзә пәрдәсенең күбәләк канатыдай ябылуын абайлады. Икенче тәрәзәгә дә кырын караш ташлады. Пыяласында кояш чагылганга, анысында ул-бу хәрәкәт сизелмәде. Тик шунысы тәгаен: Зөлхиҗә белән Мәрзыя аны карап торган. Нишли икән бу диптер инде. Нишләсен, көлә әле Сөнгатулла абзагыз! Йорт-җир янган дип, кара көеп утырырга монда… Кешесе ул түгел. Кем белә, Муса урынында үзе бил алышып ятса, бәлки, ул да, ут-күз чыкты дип, Сабан туе мәйданын чатыр чабып ташлап кайтмас, җиңгәнче шунда калыр һәм ахырдан, көйрәгән кисәүләр өстенә кайтып кергәч: «Дөньяда ут чыкканда, татар көрәшендә саф намустан да гаделрәк судья юк» дияр иде, ә? Тимершиннарның каны кайнаса кайнап күрсәтә инде ул! Кан кайнауга йөгән юк аңа.

– Яхшы, Муса, – диде ул.

– Их, әти! – дип, Муса көрәк кадәрле учларын нык тезләренә берьюлы сукты да аягына торып басты. – Бәла ялгызы йөрми икән шул!..

– Аяк астында ятмый диген.

Муса баскыч төбенә төшеп, сандалларын кияргә иелгән иде, аңа күтәрелеп карады.

– Бәла аяк астында ятмый диген, дөресрәк булыр, – дип кабатлады Сөнгатулла. – Минем хәлне бәла дип санарга ашыкмый тор, яме?

Муса кулына алган кырык алтылы сандалиен баскычка ташлады, аның калай каптырмасы зыңлап куйды.

– Минем авыруны, – дип елмайды Сөнгатулла. – Янгын да… Үткән эшкә салават… Ничава!..

Муса сандалиларын аңа аркан борылып, баскан килеш аягына элде дә, каптырмаларын эләктереп тә тормастан, урамга юнәлде, кече капканы ачар алдыннан каядыр читкәрәк карап:

– Әти, мин эшкә төшим инде, эш күп чак, – диде. – Кичен сөйләшеп утырырбыз.

– Ярый, ярый, – дип, ул Мусаның урам буенча бөтенләй икенче якка – су буена төшеп китүен бакча рәшәткәләре аша карап калды.

Яр биек, текә. Биек, текә яр читендә Сөнгатулла үзен кечерәеп калгандай тоя. Зур таш кантары янындагы кырмыска ише генә итеп. Кырмысканың зур таш кантары өстендә алай да, болай да йөргәне шикелле, Сөнгатулланың уйлары да биек, текә яр тирәсендә алай да, болай да йөри, айкала, актарыла, бер күтәрелә, бер төшә.

«Бу яр ишелгәннән ишелә, дугаланганнан дугалана, кая барып чыкмас икән? – дип уйлый ул бөтенләй башка нәрсә турында. – Ярга ишелсә дә ярый, урын җитәрлек. Адәм баласының гына яры чикле ул. Соңгы яры – кабер».

«Хәер, кеше башы чыдаса чыдый инде. Яра өстенә яра өстәлә… Әле тән ярасы, әле җан ярасы…»

Уйларын кем беләндер уртаклашасы килә иде аның.

Муса: «Әти, мин эшкә төшим инде, эш күп чак», – дип чыгып киткәч, җылы нигез ташына утырган килеш калган Сөнгатулла беркавым нишләргә белмичә торды. Капка күләгәсенә, шундагы бүрәнә-әхрәткә (бәлки, Муса эскәмия дә ясап куйгандыр инде) чыгып утырасы килде. Тик базмады. Кешеләр узар, һәркайсы хәл-әхвәл сорашыр, кабат-кабат сөйләргә күңеле тартмады. Капка төбе кичен тансык ул. Ул торды, бушаган чалбарын күтәрде, ике атлауга ук чалбары тагын билдән түбән шуды, ул билдә түгел, оча сөягенә ярашып кына тора иде инде. «Яңа каеш кирәк». Яргаланганга күрә, элеккесен бумаган, больницада киенгәндә Мәрзыяның сумкасына тыккан иде. «Шуны тагып торасы инде», – дип уйласа да, әлегә өйгә кермәде. Зөлхиҗә белән кызының сөйләшәсе бардыр, комачауламаска булды. Мәрзыя кеше күңеленә сизгер, җай белә, артыгын сөйләп, әнкәсен куркытмас, шәт. Сөнгатулла мал-туар чәчкән йомычкалар өемен сәнәк белән җыештырды, исләре ишегалдына таралды. «Йомычка мунча тамызлыгына тамаша инде», – дип уйлады ул. Имән бүкәнгә каптырып куелган балтаны алып карады. Мусаның кулы барган: балта җайлы утырган, чөйләнгән, уч төбе сапка җайлы ята. Баш бармагының тырнагын ышкып, үткерлеген тикшерде, канәгать калды. Аннары капка түбәсенең аркылы тотнагына эленгән чалгыга күзе төште, аны да алып селтәп карады – ипле иде. Бөгелҗәсе шомырт та, тал да түгел, элмәдән ясалган, озакка чыдар. Чалгының сугылуы да шәп – тамчы да калҗаймаган. Эченә тагын җылы йөгерде: «Яши белер малай!» Чалгысы да тугызлы. Муса каерып бер селтәнсә, дөнья тикле җирне кырып ала инде. Үзенең дә үләнне кыеп-кыеп чабулары исенә төште.

Хәзер алай итәргә дәрманы җитмәстер. Шунысы сагындырыр инде, хәерсез.

Сагындырыр дип… кыймылдарлык чама бардыр әле анысы. Бәлки, нәфсене басып керергәдер? Сукмактан менешли койма буенда кычыткан, алабута шәйләп калган иде, шуны ега торсаң да юаныч.

Шул уй белән бакчага таба атламакчы иде, исенә төшеп, олы капканың җепсәсенә әйләнеп карады – янавыч шунда, күнегелгән төштә, кул астындагы урынында икән. Муса бусын да искәргән. «Булдыклының булуы шунда күренә».

Тагын риза калып, ул: «Барысын да минемчә итәргә теләгән», – дип уйлады.

Кычыткан картайган, алабута орлыкланган инде. Алай да чабып киптерсәң, мал-туарга ярыйсы. Ул аларны җайлап кына егып чыкты, койма буе чистарып калды.

Бәрәңгене тирән сызганнар, ләкин анда-санда кызыл таплар кыймылдаша – колорадо коңгызлары. Үләт кыргырлары дисәң, үләтләре юк, ахрысы, ул хәшәрәтләрнең. Үрчеделәр дә соң! Бәла!

– Иманыгызны алам әле мин сезнең! – диде ул.

Керосинга чүпләп дөмектермәсәң, һични алмый каһәр төшкән нәрсәләрне. Каян килеп чыкканнардыр. Каза инде бер! Бәрәңгене уттан хәтәр корытучы хәшәрәтләрдән ул җирәнә, аларны күралмый иде. Тере бөҗәккә дә охшамаганнар бит, дуңгыз танаулар. Әйтерсең лә эчләре телевизорныкы ише электрон белән тулы.

– Курск дугасы ясыйм әле мин сезгә, – диде ул. – Маршал Жуков юк югын, әмма җир тазалыгы дигәндә, крестьян кулына туплар, танклар кирәкми. Мин сезне хәйләкәрлек белән алдырам. – Аннары ул әкрен генә: – Уйларга кирәк, – диде.

Кортлар кара җиргә, яшел бәрәңге яфракларына тамган кан тамчыларын хәтерләтә иде.

Шуннан нишләде? Сөнгатулла аягына басты, бозау янына килеп, аның муен астын кашып торды.

Шуннан соң, сукмак буендагы кычыткан белән алабутаны чапкач, ул яңа зиратны – чардуганнары затлы, агачлары яшь булган, зиннәтле истәлек ташлары куелган (исән туганнарының – хәленә, үлгәннәрнең кадеренә карап инде) каберләрне күзеннән кичерде: ул югында артмаганнармы? Артмаганнарын күргәч, күңеле сөенде. Шул ук вакытта ахыргы кабернең кемнеке икәнен барлаудан тыела алмады. Урман каравылчысы булып торган Зариф Зәетовныкы – яхшы кеше иде, мәрхүм. Шуны ачыклаганда, Сөнгатулла үз тәне тоярдай, үз аңы иңләрдәй дөньядагы барлык хәсрәтне, барлык тавышны бер генә мизгелгә туктатып торырга теләгән шикелле булды. Ул җан сызуы төсендә үтеп киткән бу теләгенең каян килгәнен тәгаенләп өлгермәде, тик Зариф Зәетов янәшәсендә үзе ятачагын ачык күрде инде. Әлегә аның «ятуым ихтимал гына әле» дип үз уена карышасы килде. Әйе, анда кемнедер аннан алда җирләп өлгермәгәннәр. Өлгермәгәннәр икән – яхшы. Әйе, Зариф Зәетов янәшәсендә ятарга була. Яхшы кеше. Яхшы. Ах, әлбәттә, әлбәттә, яхшы кеше иде…

Һәммәсенә дә җавап шушы иде. Яңа зиратта, анысыннан кычытканлы канау белән генә аерылган иске зиратта, ничә гасыр буена җыелган каберләрдә, алар өстендәге карт каеннар, наратлар, мүк баскан ташларда, өч алфавит алмаштырган, ә иманын алмаштырмаган халыкның ул ташларга үз телендә язган исемнәр, еллар, дога юллары, ядкяр сүзләре – боларның барысы да җавап. Барысы да. Җавап.

Аның каравы күзеңдә соңгы ышаныч нуры сүнгәнче каның белән тәнең буенча аккан һәммә сорау синеке. Яшәү – иң зур сорау. Иң зур сораудан да зуррак җавап юк.

Ул, койманың рәшәткә башына тотынып, карашын иске зиратның түренә – каеннар куерак булган урынга күчерде. Ул тарафтагы агачлар кырык-кырык биш еллыклар. Анда үткән сугыш чорында һәм сугыш тынгач үлгәннәр җирләнгән. Күбесенең йә бура, йә такта чардуганнары таралып черегән инде. Агач утыртылганнарында йә агачлары, таш куелганнарында йә ташлары тора. Әнә теге кара тап ни-нәрсә тагын? Каян килгән? Моңарчы юк иде ул. Иртә таңнан алып төнгә чаклы, хәтта төнлә дә җәен димсең, кышын димсең, көзенме, язынмы, үз өе яныннан кайда нинди тап, төс, шәүлә күренгәнне Сөнгатулла яхшы белә, бу аның канына сеңгән. Болар гынамы соң, тавышларны, авазларны да. Кайдан нинди җил искәндә агач ябалдашлары ничек бөгелә, күләгәләр нинди озынлыкта булганда вакыт күпме – барысын да белә. Әйе, анда бу кара тап юк иде. Ни икән ул? Каеннарның кояш нурлары яктырткан толымнары астында, ак кәүсәләре арасында каралып тора.

Кызыксыну басты. Шул тирәләрдән әйләнеп кайтасы да килде. Иске зиратка күптәннән аяк басканы, әнкәсе каберен байтактан зиярәт кылганы юк. Элегрәк, мал-туар асрау авырга килгәндә, зират үләнен бүлгәләп чабалар, кайбер чакны аңа да тигәне бар, яки карт-корылар үз пайларын чабып бирүне сорый, ул баш тартмый, тыңлый иде. Хәзер зиратны ялгыз, булышчысыз пенсионерлар, әле дә җомга намазына йөргән картлар гына бүлешеп чаба. Алар моны савапка саный. Зиратны чистарту ич. Авыл Советына акчасын түлиләр, шул керем исәбенә үзләре үк зиратның коймасын төзек тоталар. Ә быел үләнне чапмаганнар икән әле. Чәчәкләр җетелеген җуйган, кәлшә үләннәренең орлыклары җитешеп, зиратны саргылт-яшел төскә керткән инде.

Койма буйлап, үз сукмагыннан су буена таба төшкәндә, яр читеннән яңа зиратка кергәндә һәм иске зират канавын аркылы чыккач, инде түмгәкләр хәлендә генә калган исемсез каберләргә басмаска тырышып атлаганда, теге кара тап ак кәүсәләргә әле күмелә, әле тагын күренә, гүя качышлы уйный иде. Инде аңа туры юнәлешкә төшеп барганда ул күздән югалмады, үзе үк аңа якыная башлады кебек. Зурайганнан-зурайды, рәвеше үзгәрде, турайды, почмакланды. Сөнгатулла сагайды, чөнки аның яңа кабер ташы икәнен таныды. Тик менә ташы гына яңа микән, кабере дә яңа микән? Хәер, алар авылында таш яңарту дигән нәрсә юк; бу эш – гореф-гадәткә сыймый торган фигыль, әүвәлдән тыелган, ә халык гөнаһ санаган хәл. Хорафат, әлбәттә. Заманалар үзгәрде, тормыш бөтен, көн итүе җиңел, борынгы гадәтләрне санга сукмыйча, яңартулары да бар. Тик, ай-һай, ул моңа ышанмады. Бүтән халыкларда бу – гадәти нәрсә. Алай гына түгел, сөякләрен казып, башка урынга күчереп җирләү дә бар. Ә бездә – шикле.

Тәмам якынайды. Таш астында кызыл балчыклы яңа кабер иде. Нигә сугыш заманында, сугыштан кайтып, авыр яраларыннан вафат булганнар тирәсенә җирләделәр икән соң?

Таш зур, кап-кара, көзгедәй шома, ялтыравык. Килеп җитәрәк, чүкеп уелган тонык язуын, сурәтен, өске уң почмактагы йолдыз рәсемен шәйли төште. Чардуганы да кара, дүрт кырлы, нык, авыр тимердән, дүрт баганасы башында җиз шарлар.

Туктады, күзен кысып, сурәткә карады.

Һәм таш артындагы каеннарның яшел чуклары, зиратның яшел үләннәре кара көеп килде…

Сөнгатулла бозауның сыртына суккалады, шулай итеп, әллә аны сөйде, әллә уйларыннан арынырга теләп, үзен тынычландырды. Аннары чиләкне алып, борылышны әйләнеп узды да сөзәк ярдан су читенә төште, чиләгенә су тутыргач, өскә менде. Чиләк авыр, җиргә тарта иде, әллә ничә тапкыр кулыннан кулына күчерде.

– Эч, – диде ул, чиләкне бозау алдына куйгач.

Бозау эчмәде, ипи кисәкләрен, бәрәңге, кыяр кабыкларын ашарга кереште.

– Аударма, – диде Сөнгатулла һәм яр читенә барып басты. Башта ераклыкка, аннары су агымына, бөтерчекләренә, өстә йөзгән чүп-чарга, бака ефәкләренә, сайлыктагы җете яшел үсемлекләргә карап торды, һәм шунда борылыш елдан-ел ашалып ишелә барса да, елга ярының артык киңәймәгәненә төшенде. Елга үз ярларын үзе төзәтә икән; бирге яктан ишелеп киңәйсә, аргы яктан язгы ташуда утырып калган ләм, ком белән күмелеп тарая икән.

Кешеләрнең тормыш ярлары да шулай түгелмени?

Шулай. Әйе, шулай.

«Бәлане бәла төзәтә, яраны – яра» дигән сәер уена сискәнеп, ул иген басулары өстеннән еракка, урманга карады.

– Ничек, ничек? – дип сорады ул үз-үзеннән һәм «Бәлане бәла төзәтә, яраны – яра» дигән уен кабат яңартты. Чыннан да, чираттагы бәлане зуррагы каплый, иске яраны яңасы оныттыра шул. Әнә авырый иде – йорт-җире янды. Инде авырый гына иде, йорт-җире генә янган булган, ә аларның икесен дә иске зираттагы кара гранит ташы аның тәненнән, күңеленнән куптарып алды да яңа авыр кайгы иңдерде. Ә бәлки бәлагә – бәла, ярага яра өстәлә барадыр ул? Юк. Гранит таш барыннан да авыррак, кара көйгән каен чуклары һәм зират үләннәре барлык кайгылардан да карарак.

Шулай булгач, Сөнгатулла кебек хәлдәге кешеләргә нишләргә кала соң? Кара көяргәме, җиргә иңәргәме? Юк икән, бирге яктан ишелгән яр аргы яктан туларга тиеш икән. Кешеләр, Сөнгатулла кебек, нинди генә хәлләрдә калмасын, нинди генә бәлаләргә дучар булмасын, нинди генә яралар алмасын, аларның тормыш яры бөтен торырга тиеш икән.

Анда, зиратта, яшәү ярыннан ишелеп төшә язган Сөнгатулланы соңгы мәлендә бер көч тотып калды. Ишелә башлаган яр кисәген үлән тамырлары шулай тотадыр.

– Матурмы?

Күз алдын кара ялкын баскан Сөнгатулла ишетмәде дә кебек.

– Ничек дим, бабай, матурмы?

Ул тагын эндәшә алмады әле.

– Бабай, дим, бабакай!

Ул җиң очын тотып тарткалаганга кымшанмыйча, фәкать башын бора төшеп кенә карады – янына оныгы килеп баскан икән.

– Тукай… – диде Сөнгатулла, тик үз тавышын үзе ишетмәде. – Тукай улым, – диде ул, бу юлы телен көчкә әйләндереп.

– Бу – абый һәйкәле, – диде малай.

– Аныкы, – диде Сөнгатулла. Ул аның кулын капшап тотты, беләкләре сеңерле, җылы кул.

– Матурмы соң?

– Әйбәт һәйкәл, – диде Сөнгатулла аның ни хакында әйткәнен, ни белән горурланганын аңлап.

– Абый үзе дә әйбәт.

– Әйбәт иде.

– Герой!

– Герой икән шул.

– Аны ак тартмага салып апкайттылар.

– Аккадыр. Бик еракта иде бит. – Сөнгатулланың «җәһәннәмдә» дип тә өстисе килде, тик оныгы җәһәннәмнең ни икәнен белми иде. Белер әле.

– Әти ул тартманы ачмакчые.

– Соң?

– Майор абый ачтырмады. Кызыл ситсыга төрделәр.

– Ул ак тартманы кайчан алып кайттылар?

– Сиңа ап… оп… апир…

– Миңа операция ясагандамыни?

– Шул көнне. Ник кайтмадың?

– Әйтмәделәр.

Малай уң кулын йодрыклап селкеде:

– У-у, әшәке кешеләр! Әйеме?

– Юк, әйбәт кешеләр! Мине җылар дип әйтмәгәннәр. Тәгаен шулай.

– И-и, менә әби җылады ул! Көне буе, төне буе, тагын көне буе, тагын төне буе. Аннары да. Гел елады. Яңгыр шикелле.

– Тагын кем елады?

– Күп еладылар инде. Әйтеп бетерерлек түгел.

– Шуннан?

– Ә мин еламадым. Пионерлар да.

– Молодец!

– Ә! Тагын солдатлар да еламады әле.

– Ник икән?

– Алар автоматтан атты. Өч мәртәбә. Залп белән, бабай. Бөтен каргаларның коты очты! Майор абый да атты. Аның пистолеты бар икән. Ә минем пистолетым аныкыннан зуррак. Матуррак та.

– Шулай, улым. Синеке зуррак. Матуррак та.

– Ә кемнеке яхшырак? Минекеме, аныкымы?

– Синеке.

– Ник?

– Синеке атмый.

– Атмый торганы яхшыракмыни?

– Атмый торганы шул.

– Ә ник майор абый алышмады? Мин давай алмаштырабыз дигән ием.

– Алдалыйсы килмәгәндер. Синеке яхшырак ич.

– Абыйның автоматы булган микән?

– Булгандыр. Анда коралсыз ярамый.

– Аңа кирәк түгел ич инде. Ник миңа апкайтып бирмәделәр икән?

– Бирерләр әле. Зур үскәч. Зур үскәч, бер ир-егеткә дә мылтык тоттырмый калмыйлар. Андыйлар сирәк була.

– Ә мин үскәнче бетсә?

– Корал бетсә, бу бик яхшы, улым. Синең пистолетың бар ич инде.

– Бабай, ә, бабай! – дип, Тукай ике тапкыр аның кулын тартып куйды.

– Әү, улым, әү.

– Минеке яхшырак булгач, ник солдатларга да шундыйны бирмиләр?

Сөнгатулла оныгының бу соравына җавап бирә алмады. Алай да ул аңа түгел, ә үз-үзенә җавап биреп:

– Әгәр бар солдатка синеке шикелле мылтык өләшеп чыксалар, минем төпчек улым, ә синең абыең Фәрхадны үтереп җиргә күммәсләр иде, – диде.

– Абый үлдемени, бабай?

Сөнгатулла тагын җавап бирмәде.

– Геройлар да үләмени?

– Геройлар үлми, ә һәлак була, Тукай. Алар иң алдан һәлак булалар.

– Аның каравы безнең абыйныкы шикелле һәйкәл авылда беркемдә юк. Яхшы бит, әйеме, бабай?

– Бик яхшы, улым. Безгә генә булсын, шулай бит? – Ул оныгына нәкъ моның кебек һәйкәлләрнең башка җирләрдә дә бар дип ишеткәнен әйтмәде.

– Теге майор абый безгә яңадан килде. Ә әти аңа башка вакытта килергә кушты.

– Ник икән, белмисеңме соң? – дип, кызыксынмыйча гына сорады Сөнгатулла. Ул район хәрби комиссариатындагы майорның нигә тагын килгәнен әзме-күпме чамалый иде.

– Әти аңарга син кайткач килерсең дип әйтте.

– Минем кирәгем калмаган инде, эш эшләнгән, – диде Сөнгатулла, ияге белән кабер ташына ымлап.

– Ә Фәрхад абыйга йолдыз бирәсе булганнар. Алтын, ди! Хәзер аны синең кулга бирәселәр икән. Аласыңмы, бабай?

– Алмый кая барасың инде?

– Әти майор абыйга ни за шту алмыйм диде. Нәрсә диде әле? Хәзер, хәзер… – Сөнгатулла оныгының кашын җыерып, исенә төшергәнен көтеп торды. – Ә! Фәрхадны герой итеп мин үстермәдем, әтигә бирерсез, диде. Сиңа була инде, белдеңме?

– Белдем. Әйе, аны мин үстердем, улым.

– Әби дә бит!

– Әйе, ул да. Икебез үстердек.

– Син ул майор абыйны чакырт, йолдызны ал. Ә миңа тагарга бирерсеңме? Ә, бабакай? Бирерсеңме?

– Бирермен.

– Ипидер диген.

– Ипидер, Тукай.

Шушында Сөнгатулла түзмәде, бөтен җаны белән ыңгырашып, еламаска тырышып еларга тотынды. Аның җилкәсе калтыравыннан малайның да кулы, иңбашы дерелдәде.

– Җылама, бабай. Бабай, дим, бабакай, җылама.

– Нишлим соң, улым? Җыламыйча, җырлыйммыни тагын?

– Әйе, бабай, лутчы җырлыйк.

– Җырлый беләсеңме соң син?

– Белми ди сиңа – беләм!

Зираттагы тирән тынлыкта малайның нечкә чиста тавышы бәләкәй генә булып ишетелде. Киң кырдагы ялгыз тургай тавышы кебек кенә.

 
Олы юлдан атлар уза,
Безгә кала тузаны…
 

– Кушыл, бабай, – дип, малай яңадан башлады:

 
Олы юлдан…
 

Сөнгатулла, оныгы җаена төшеп:

 
Атлар уза, –
 

дип кушыла. Әмма җырның:

 
Безгә кала тузаны, –
 

дигәнен малай тагын ялгызы гына җырлый.

– Ник туктадың? – дип сорый ул.

«Тузаны гына кала шул», – дип уйлый Сөнгатулла һәм бите буйлап тәгәрәп төшкән күз яшьләрен оныгына күрсәтмәскә тырышып, пинжәгенең җиң очы белән сөртеп ала.

Ул, ярым пышылдап, җырның:

 
Алда гомер бардыр барын, –
 

дигән урынын җырлаганда, малай тын гына торды, ә бабасының көйне югары күтәреп сузганнан соң тынын алганда, көтәргә түземе бетеп, ялгызы:

 
Сагындыра узганы-ы-ы… –
 

дип сузды. Ләкин кабатланып җырлана торган соңгы ике юлны алар кабатлап бергә җырлап бетерде:

 
Алда гомер бардыр барын,
Сагындыра узганы-ы.
 

Малайның алда гомере барлыгын бар, әмма узганы сагындырмый иде әле. Ә Сөнгатулланың алда гомере бардырмы-юктырмы, тик узганы сагындыра иде инде.

– Минем монда икәнне каян белдең? – дип сорады Сөнгатулла оныгыннан.

– Мин су коена идем. Су буена әти төште. Сине карап торырга кушты. Мин карап тордым да артыңнан килдем – шул.

«Муса менә ни өчен эше ягына китмәгән булган икән бая».

– Атаң тагын нәрсә диде?

– Димәде.

Оныгы аның кулыннан тагын тартты:

– Кайтыйк инде, бабай, – диде Тукай.

– Кайтыйк, – дип килеште Сөнгатулла.

Һәм алар килгән эздән кайтырга борылдылар. Алда – бабасының кендегенә җитеп килгән таза, чиста, кояшта янган, кашы-чәче уңган, аягына сандаллар, өстенә зәңгәр күлмәк, кыска чалбар кигән малай. Артыннан бабасы бара. Ул иркенәеп калган чалбарын бүтән күтәрми иде инде. Куллары тезенә җиткәнче бөкрәйгән. Ул эсседән качып үләнгә поскан, әмма алар узганда күче белән күтәрелгән озынборыннарны һәм әрсез бөгәлчәннәрне оныгының муенына, күлмәгенә кундырмаска тырышып атлады.

Һәр адымы саен ул кое бушлыгына баскандай булды. Мусага: «Йорт-җирне Фәрхадка калдырып, башка чыгуы авыр булыр инде сиңа», – дип әйтүенә каршы аның: «Кайтса, бик бирер идем әле, әти», – дигәнен исенә төшерде. Аның мәгънәсе ниндилеген, барлык хәсрәте, афәте нидә икәнен ишегалдында белмәвен үзенең бәхетле чагы дип санарга гына калды инде. Тик аны кире кайтарып булмый шул инде. Кешенең бәхетле чаклары артта гына икән. Башына төшмәсә, кеше алда үзен ни көтәсен, дөрестән дә, белми икән…

Аяк астында үлән кыштырдый; кунарга чамалап, тирәләрендә бөгәлчәннәр, кигәвеннәр оча. Оныгының муены тирләгән, үзе бер дә бабасына борылып карамый, ул Сөнгатулланы сүзсез әйдәп бара кебек.

Ул төпчек улы Фәрхадны соңгы юлга озата алмады. Фәрхад та аны озата алмый иде инде. Аның каравы хәзергә Сөнгатулла үз оныгы Тукайга ияреп бара иде әле.

Ул – Сөнгатулла – бирге яктан аерылган, әмма ишелеп төшкәнче үлән тамырлары белән бар көченә туфракка ябышкан яр кисәге, ә оныгы аргы якны тутырып килүче яңа яр кебек бугай.

Яр читенә үк килеп басса да, керәшәләр аннан курыкмый инде. Аның кошлардан «Кошлар, балаларыгыз егылып төшкәндә сез елыйсызмы?» дип сорыйсы килде. «Ә мин?» Монысын ул ачыкламады. «Балаларыгыз оя корганда шатланып көлә беләсезме соң сез, кошлар?» Бусына Сөнгатулла «Ә мин?» димә– де. Гомеренең узган кадәресендә елаган да, көлгән дә инде. Ә ал– дагысында? Елар, көләр чаклары булыр микән? Чын яшәү артта түгел, гел алда кала микән соң әллә? Әллә яшәү, алдан килгән чабышкы ат сыман, язмышка уздырмыйча гел алдан чаба микән, ә? Сөнгатулла әлегә моны белми әле. Һәм моннан соң да беләчәк түгелдер инде. Әйе, зур сораудан да зуррак җавап юк.

Аның уйлары бетте. Тирә-якта кошлар гына чыркылдаша. Ләкин Сөнгатулла аларны аңламый иде.

– Яхшы, – диде ул, кичен Муса белән икәүләп капка төбендәге эскәмиягә чыгып утыргач. Кичен барысы бергә тавык ашы ашап, коймак белән сөтле чәй эчтеләр. Эскәмия дүрт баганалы капканың ачылмый торган ягы турысында, бетон баганалы, утыргычы урталай ярып ышкыланган имән бүрәнә.

– Нәрсәне әйтәсең?

– Нәрсәне дип… Шуннан калганнарын.

«Шуннан» дигәннең ни икәне болай да аңлашыла инде – табында бөтенесен сөйләштеләр: Фәрхад ничек һәлак булган, ничек җирләгәннәр, ничек зурлаганнар.

– Бәби дә көтәсез икән…

– Әйе, әти, – дип, Муса көрән туфлиенең очын капшаган булды.

– Яхшы. Малай булсын.

– Мәйсәрә кыз көтә.

– Кирәк, кирәк. Югыйсә бер бала – ярты бала ул.

Беравык дәшми утырдылар. Урамнан бая кайткан авыл көтүе исе таралып бетмәгән иде әле.

– Ниятең изге иде, Муса.

– Кайсысы?

– Кайтса, йорт-җирне…

Муса тирән итеп сулады да, тынын чыгарганда:

– Һәй, әти! – диде. Һәм бу хакта сөйләшергә теләмәгәнен, хәзергә сөйләшүдән мәгънә юклыгын, ләкин хәсрәт юшкыннары күңел төбенә утырып беткәч, әле, һичшиксез, кайта-кайта сөйләшергә туры киләчәген белдереп: – Урак та җитә-ә, – диде.

Капкадан Тукай чыкты. Атасының очкыннар тишкәләгән брезент пинжәген кигән. Пинжәкнең итәге җиргә тигән, җиңнәре салынып тора. Ул, шуңа чумып һәм аягын бөкләп, атасы белән бабасы уртасына кереп утырды.

– Ник моны кидең? – дип сорады Сөнгатулла. – Җылы ич.

– Шуны да белмисең, бабай! Озынборыннар тешләмәскә ул.

– Акылың алтын икән! – диде Сөнгатулла.

– Үзе белә ул. Ә, улым? – дип, Муса пинжәк башлыгын улының башына кайтарып салды.

– Су коенасыңмы соң? – дип сорады Сөнгатулла.

– Каз тәне чыкканчы, бабай!

– Кысла тешләмиме соң?

– Хәзер аларның эзе дә җук.

– Ник икән?

– Качып беткәннәр.

– Сездән куркыпмы?

– Бездән сиңа! Су ярамый аларга.

– Сезгә ярыймы?

– Безгә чуртым да булмый. Кыслаларга ярамый.

– Кызык икән!

– Кызык ди, бар! Суга өстәге комплекстан дуңгыз б…гы агып төшкәнгә ул, белдеңме?

– Кем әйтте?

– Кем булсын – әти. Ул бит нарутный кантруль. Предкә штраф чәпәттерде. Әйеме, әти? Шул кирәк, икенче агызмас.

– Хәзер акмыймы соң инде?

– Акмаган кая, бабай, хужырак!

– Акмас, – диде Муса. – «Чаян»нан килгән корреспондент язып чыкты инде. Вилдан Сәлмәновичның кесәсендә тагын җилләр уйный инде. Бу юлы – бер айлык эш хакы.

– Ә балык… балык бармы соң?

– Балык дөнья! Ә тотучы җук.

– Ник?

– Тамак тук – шуңа, – диде Муса, улы өчен җавап биреп. – Олылар – тамак тукка, бала-чага ялкау.

– Балык кибеттә дә пачкы. Алучы да җук. Алмагач, дуңгызларга гына ашаталар.

Сөнгатулла монысын белә иде.

– Ашыйлармы соң? – дип сорады ул, Тукайны сөйләштерер өчен.

– Ашамас алар! Сыптыралар гына, абжурлар.

Бабасы белән атасы кычкырып көлде, Тукай әле берсенә, әле икенчесенә карады, тик йөзләрен күрмәде: брезент пинжәк башлыгыннан аның борын очы гына чыгып тора иде.

Урам буйлап күрше Хамматның кайтып килгәнен алар тын гына көттеләр. Сөнгатулла аның ягына карамаска тырышты.

– Утырамсыз? – диде Хаммат, килеп җиткәч. Исәнлек-саулык сорашмады. Иртән генә күрешкәнмени.

– Кайттыңмы, күрше? – дип, Сөнгатулла белән кул биреп күреште.

– Болай соңарып каян киләсең әле? – дип сорады Сөнгатулла. Бераз кыймылдап, аңа утыр дигән ым бирде.

– Идарәдән, корт чаккыры!

Капка ачып япкан тавыш ишетелде. Каршы йорттан Идрис чыккан икән. Машина-трактор таптап, үлән заты калмаган урамнан ул туктый-туктый, җирдән нидер карый-карый килде.