Текст книги "Бөртектән – көшел (җыентык)"

Сагынып кайттым сине…

 
Аерылып китсәм дә синнән гомремнең таңында мин.
И Казан арты! Сиңа кайттым сөеп тагын да мин.
 

Габдулла Тукай

Туган өй кадере

Яңа әсәр күңелдә тәмам бөреләнеп җитеп килә. Яза башларга вакыт. Күкәй салыр алдыннан оя дип борчылып йөргән кош кебек, аны кайда язарга дип хәстәрләнә башлыйсың. Бөтен шартлары булган шушы шәһәр квартирындамы, әллә отпуск алып, берәр Иҗат йортына китәргәме, йә инде дача сезоны ачылганны көтәргәме?

Шулай уйлыйсың, әмма күңел төбендә инде бүтән ният бөреләнеп, берегеп җитә бугай: туган-үскән авылга, тыныч, җылы агач өйгә, әни янына. Килсә, илһам шунда гына киләчәк.

Нишләп шулкадәр якын, шулкадәр тылсымлы син, туган өй?!

Безгә канат кайда чыккан?

Зур иделләр, диңгезләр күреп кайткач, безнең инеш бик кечкенә күренә шул. Чыннан да, кай төшен бәбкә дә атлап чыгарлык бит. Ә нигә соң шул диңгезләрдә йөзгәндә, без аңарга тыелгысыз тартылабыз, нигә без аңарга хыял канатларында гел-гел талпынабыз? Кечкенә, ә онытылмый!

Уйлый китсәң, безгә хыял канатларын шул инеш үзе бирмәгәнмени, зур диңгезләргә шул инеш безне үзе чыгарып җибәрмәгәнмени?! Беренче «кораблар» ны бит шунда агыздык. Әй, язгы ташу вакытында кинәт тулышып, ташып киткән инеш бозында салам өеменә ут төртеп, шул «кораб» ның әле бик ерактан да серле җилкән булып күңелләрне очындырулары, шуларны озата-озата якты хыялларга бирелүләр!

Ә инеш буеның серле әрәмәләре, сандугачлары, ә чыклы болыннары, төз камышлары, беләүдән шома сукмаклары…

Менә кайда чыккан безгә ерак сәфәрләргә алып йөрерлек хыял канатлары!

Мәхәббәт сукмагы

Без авылга кайтып төшкәндә вакыт соң иде инде. Чәй эчкәләгәнче ярты төн дә узып китте. Юлда алҗыган тән чәйдән соң тагын да изрәде. Әмма төнге авыл сихерле көч белән үзенә тартып тора. Кемдер түземсезләнеп көтәдер, һичшиксез, чыгуыма ышанып, елмаеп торадыр кебек. Мин урамга ашыгам.

Менә кем көткән икән: таныш сукмак. Исәнме, кадерлем! Мин тагын синдә басып торам. Дулкынланудандыр, ахры, йөрәк сәер генә кысылып куя. Ул кабалана, ул алга әйди…

Калада укыган вакытларда да туган авылыма шулай очына-очына кайта идем. Көтү артыннан тузан басылып, урамнарга төнге тынлык утыргач, дулкынлануымны хәтта үземнән дә яшерергә тырышып, авыз эченнән генә сызгыра-сызгыра, шушы сукмакка чыга идем. Шунда инде дөньяда миннән дә бәхетле, миннән дә бай хисле һәм хыялый кеше булды микән. Шатлыктан, рәхәтлектән күзгә яшь тыгыла. Аңа ирек бирмәс өчен, тиз-тиз генә атлап китәм. Тизрәк, тизрәк! Ул да мине сабырсызланып көтәдер.

Үзем ашыгып атлыйм, үзем ике якта үсеп утырган әремнәрне сыйпап барам, ак чәчәкле бәрәңгеләрне карашым белән иркәлим.

Сукмак тау астына, чылтырап аккан кечкенә генә инеш буендагы куе тал куаклары янына төшә. Тып-тын. Караңгы тирәкләр яшь куакларны да, шушы серле тынлыкны да саклаган кебек, куе яфраклы озын ботакларын аска сузып, тын гына утыралар. Аларның мондый караңгылыгына ризасызлык белдергәндәй, авылның теге очыннан тулы ай калкып чыга. Аның якты юлы, як-якка чәчрәгән аккургаш кебек, инеш суында елтырый башлый. Шунда ук, яңа гына кипкән сары идәнне искә төшереп, инеш аркылы салынган басма да агарып күренә.

Инешнең теге ягында кечкенә генә печәнлек – Фәйзи бабайларның бакча башы. Үлән өстендә, өрсәң очып китәрдәй генә булып, аксыл томан йөзә. Ул өскә дә күтәрелми, аска да төшми, нәкъ үлән башларында гына эленеп тора, әйтерсең чәчәкләрнең, яфракларның һәркайсына тамчы-тамчы чык өләшеп йөри.

Мин ашыгам. Бик ашыгам. Шулай да боларның барысын да карарга өлгерәм. Күңел күзе дигәннәре шулдыр инде. Бөтен күңелем белән күрәм, тәнем белән тоям бугай аларны.

Кечкенә генә тауга күтәрелү белән, аргы як урамга чыга торган тыкрык башлана. Сукмак йомшак чирәм белән капланган. Гомер-гомергә кеше, мал-туар таптаса да, бу яшел хәтфә мәңге корымый, арыган аякларга хәл кертә торган шифалы келәм булып кала бирә. Менә шул сихәтле келәм мине урамга хәтле озатып куя.

Бер генә тынга тукталып калам. Йөрәк дөп-дөп тибә. Әнә инде ул мин талпынып кайткан, төшләргә кереп йөдәткән таныш йорт! Сагынып кайткан кешемә күп булса йөз адым. Шуңа ашыгам…

Менә бүген дә минем күз алдыма инде күптән үткән шул минутлар килеп баса. Үзем шул таныш сукмагымнан атлыйм, үзем әкият дөньясына кергәндәй үзгәрә барам. Гади күзләр күрмәс нәрсәләрне күрәм, гади кеше ишетмәс тавышларны ишетә башлыйм. Кем инде, исе китеп, әче әремне иснәп барсын ди. Мин исним һәм аннан ләззәт табам. Кем инде ике якта агарып утырган бәрәңге чәчәкләрен күктәге йолдызларга охшатсын ди. Мин охшатам һәм, сәламләп, үзләренә күз кысам.

Җай гына атлыйм, ә йөрәгем яшь вакытлардагы кебек һаман ашкына. Шулай да күңел күзем белән барысын да күрәм, барысын да ишетәм. Менә тау асты. Шул ук карт тирәкләр, иркәләп сәламләгәндәй, озын ботакларын аска сузып утыралар. Шул ук сары басма һәм аның теге башында Фәйзи бабайның бәрәңге бакчасы. Томан да һаман төшеп, чәчәкләргә чык тамчылары өләшеп йөри, шифалы хәтфә дә элеккечә йомшак икән. Әле дә ул мине аргыяк урамга алып чыкты.

Кинәт кенә тукталып калдым. Кая болай ашыгам да нигә шулай дулкынланам әле? Кайчандыр мине үзенә тартып торган тәбәнәк йорт юк бит инде. Аның урынына калай түбәле, алты почмаклысы салынган. Күренмәс сихри җепләр белән үзенә тартып торган озын толымлы укытучы кыз да юк анда. Үзем дә яшь студент түгел, кырыкны узган ир-ат.

Шулай булгач, нигә соң беренче мәхәббәтем хөрмәтенә кайчандыр «мәхәббәт сукмагы» дип аталган бу кадерле урын мине һаман да үзенә чакырып, тартып тора, нигә аны курорт аллеяларына да алыштырырга теләмим, нигә аяк баскан минутларда очар кош кебек талпынам да еракларга очарлык, зур эшләр башкарырлык көч-гайрәт алам?

Ел саен кайтам туып үскән Чишмәлемә. Һәр ел саен үземә шул сорауларны бирәм. Тик һаман да төгәл генә җавап таба алмыйм. Әмма бер нәрсә көн кебек ачык: никадәр генә гомер үтсә дә, бу газиз сукмак минем «мәхәббәт сукмагым» булып кала бирер. Күрәсең, ул – олы мәхәббәтемнең  туып үскән авылыма, туган җиремә булган бетмәс мәхәббәтемнең җуелмас чагылышы…

Мунча җылысы

И-и-их, авыл мунчасын ягып җибәрүләре…

Морҗадан бөркелгән каен төтене исенең бөтен авылга таралулары… Шул иснең тәмен сеңдерә-сеңдерә себерке хәстәрләп йөрүләр… Аның да исеннән «исерүләр»…

Чабыну ләззәтен әйтеп тә тормыйбыз инде…

Сөлгеләрне җилпи-җилпи, чәйләп-мәйләп гәпләшеп утырулар үзе бер хикәялек.

Хәер, болар инде халык иҗатында булсын, бөек әдипләрдә булсын, тәмләп-тәмләп тасвирланган…

Ә менә чабынганнан соң икенче иртәдәге халәт турында…

Икенче көнне иртән нишләптер салкынчарак була. Йөгереп мунчага баруы үзенә бер рәхәт. Ярый әле минем үземә иртән торуга йөгереп шунда барырга «җитди» сәбәп бар: юыну бүлмәсенең идәне такта өлешләрдән тора; шуларны күтәреп куям – җылы чакта кипсен дип.

Аннары парга салган себерке суының ләгәндә калганы белән кул, битне юып алам. Рәхә-ә-әт!

Шуннан киенү бүлмәсендәге сап-сары как сәкегә сузылып ятып, аякларны җылы мичкә терим дә изри барам, изри барам. И-и-и, шул мәлдә бөтен тәнгә тарала барган җылының рәхәтен белсәгез!

Шушы тәмле җылы тәнне эретеп кенә калмый, ләззәтле-эшлекле уйлар да кузгата: шундый тәмле, шундый йомшак җылы иртәгә бетәчәк бит. Нигә кешеләр шуның кадерен белми икән, ничектер җыеп куеп, кирәк чагында куллану җайланмасын уйлап чыгара алмыйлар икән?

Бәлки, уйлап чыгарырлар әле… Менә ничек рәхәт бит шушы тәмле җылыны үзеңә сеңдерүләре…

Сагыну хикмәте

Санаторийның диңгезгә карап торган бизәкле капка-аркасына карлыгачлар оялаган. Нәкъ авылдагы ырыс капка кыегына оялаган кебек. Иртәнге сәгатьләрдә күңелле уйнаклашулары, чебен-черки куып тотып, балаларын ашатулары, кичке ял сәгатьләрендә телефон чыбыгына утырып, «мәймүнәтин, мөслимәтин… вә әбеккюррәү-ү-ү» дип сайраулары да безнең як карлыгачларыныкы шикелле.

Ә бәлки, алай ук охшаш та түгелләрдер. Аерымлыклары булмый калмас. Югыйсә нишләп болары монда да, тегеләре тегендә? Нинди карлыгачлар монда, җылыда калалар икән дә, ниндиләре төньяккарак, салкынгарак китәләр икән?

Җылы якта бизәкле санаторий капкасын сайлаган карлыгачларны да яраттым, аларны да үпкәләтәсем килми, әмма әлеге сорауга җавап биргәндә, миңа үзебезнең карлыгачлар якынрак, кадерлерәк кебек тоела. Алар кыюрак, көчлерәк, түземлерәк нәселдәндер, шуңа күрә ерак аралардан, суыклардан курыкмыйлардыр, диясе килә.

Нишләп шулай тоела икән? Бәлки, бу – инде ял итүдән туя башлап, өйне сагыну хикмәтедер?

Оя

Машина гүе, сваркалар чыжлавы, кешеләр шау-шуы – барысы бергә аралашкан, укмашкан да, кайнар, тыгыз бер сулыш барлыкка килгән. КамАЗ төзелешенең эшлекле, кодрәтле сулышы.

Кинәт, шушы кайнар сулышта эреп югалмыйча, күңелнең нечкә кылларын сискәндереп, колакка нәфис кенә бер тавыш килеп керде. Әллә шушы тирәдә генә чишмә челтери инде? Сандугач сайрыймы әллә? Юктыр ла. Шуларны юксынган, сагынган күңелнең кинәт хискә бирелеп кенә китүедер.

Юк-юк! Тавыш чыннан да ишетелә бит. Колак тагын да сизгерләнә, күзләр үзеннән-үзе өскә текәлә.

Ә баш өстендә шакмак-шакмак корыч корама челтәр  – төзелеп бетеп килгән заводның очы-кырые күренмәгән түбәсе. Каркас әлегә зәп-зәңгәр күк йөзе һәм ап-ак болытлар белән «ябылган». Һәм шул шакмакларның берсендә, ап-агында, кечкенә генә бер кара нокта тирбәлә.

Тургай! Менә кайдан килә икән чишмә челтерәве. Үзен күреп алгач, тургайның тавышы көчәеп киткәндәй, төзелеш шау-шуы басыла төшкәндәй булды. Карасана, җилкенепме-җилкенә, сайрапмы-сайрый бит. Кеп-кечкенә җан шушындый кайнар сулыштан, олы корылмадан да куркып-өркеп тормыйча сайрый!

Ә нишләп ул нәкъ шушы урында тирбәлә икән? Монда завод салына башлаганга өченче ел китте ич инде, оясы, танышлары түгел, белгән куак-түмгәкләре, буразна-ермаклары да калмагандыр. Беткән микән бүтән җирдә басу-кырлар? Кайчандыр монда туып үскән булса да, инде кайдадыр башка җирдә оя ясап, шунда ияләнергә, бу урыннардан бизәргә вакыттыр лабаса.

Шунда тургайлы ак шакмак кинәт күләгәләнде. Аның читенә бер кеше килеп баскан иде. Башында битлекле каска, кулларында сварка тоткычы. Бу – әле генә минем белән сөйләшеп торган монтажчы егет Әнвәр. Кара әле син аның туры килүен! Егет һәм тургай. Дөресен әйткәндә, тургай моңын тыңлап, мин әле Әнвәрне, аның язмышын, аңа охшаганнарның язмышын уйлап торам түгелме соң?

– Без төзүчеләр токымыннан, – диде Әнвәр, – бабам Магнитканы төзегән, әти Сахалинда оста булган. Мин дә төзүче. Братскида эшләдем. Хәзер менә монда…

– Әтиегез Магниткада туган, үзегез – Сахалинда, ә нигәдер бирегә килгәнсез, илдә бит зур төзелешләр күп…

– Килмәдем мин, кайттым. Бабам нәкъ шушы тирәләрдә туган, шушыннан Магниткага чыгып киткән. Әтине дә гел шушы җирләр тарта иде. Мине дә. Тик без моңарчы кайта алмадык, төзүчеләр нәселенә чын-чыннан колачлы төзелеш кирәк булган, күрәсең.

КамАЗ исә бик күп төзүченең туган җиргә кайтуына сәбәп булды.

Әнә ул нәкъ түбә уртасында аякларын бераз аерып, нык баскан да кулын каш өстенә куеп тургайга карап тора. Алар сөйләшәләр, аңлашалар кебек. Телләрендә ни икән? «Туган илнең, туган җирнең газиз көче әллә ничә буыннар аша да кимеми!» – ди микән аңарга тургай. «Әйе, мин моны үзем дә тоеп яшәдем, шуңа күрә кайттым!» – ди микән аңарга егет?

Кайта алмаганнар өчен

Көтүче Әкрам абый белән сөйләшеп торабыз. Читкә китеп, озак кына шахталарда эшләгән кеше. Кайту сәбәпләрен сорашкач, карашын еракка-еракка төбәп, әллә кайларны әйләнеп чыкты да бер сүз белән:

– Сагындыра анда, – диде. Сөйләп китте: – Баштагы елларда уйлап та карамаган идек. Зариф абыйга аптырый идем. Бергә күмер чабабыз. Чаба-чаба да бу, кинәт туктап: «Их, туган, утыз биш ел авылда, туган илдә булган юк, кайтып, бер суык бәрәңге генә ашар идем», – дия иде. Теләгенә ирешә алмады. Сугыш башланды. Алар забойда чакта немец җәлладлары шахтаны шартлаткан…

Табигать тә әниебез

 
Һаваларда торна тавышлары,
Ишетелә канат кагышлары.
Кошларда да кеше язмышлары —
Чит җирләрдән кайтып барышлары.
 

Марсель Галиев

Шөкер, без дивана түгел

Үзебезнең инеш буйларына, басу-болыннарга, әрәмә-урманнарга сокланган, баш игән чаклар булды.

Чит җирләрдәге елга, күлләргә, сопка, урманнарга сокланып, телсез торган чаклар да булды.

Ниһаять, алдыбызда – диңгез. Табигатьнең тагын бер могҗизасы. Беренче күрүгә үк күңел тибрәнде, тирән итеп сулыш алынды. Тәннең һәр күзәнәге табигатьнең бу яңа бөеклегенә сокланып, аның көчен, мәгърурлыгын тоеп сулкылдый кебек иде. Бу минутта анда табигатькә хөрмәт, аңа баш ию, шул ук вакытта аның белән менә шушылай бергә булганга, бергә сулаганга горурлану хисе дә бар.

Табигать бөек! Кешедә, минемчә, беркайчан да аны җиңәргә, аннан бөегрәк булырга ихластан теләү хисе тумагандыр. Табигатьтән өстен булырга өндәү үзе (андый хәлләр дә булгалады) гайре табигый хәлдер. Кешеләр мондый өндәүне беркайчан да кабул итмәгән, аны үтәргә беркайчан да омтылмаган.

Чөнки кеше үзе табигать баласы бит. Кем инде үз анасы белән көрәшә, аны җиңәргә омтыла?! Дивана гына омтылса омтылыр. Адәм баласы үзен тудырган бөек могҗизага соклана, әлбәттә, аңардан бераз шүрли, шикләнә, иң мөһиме, аңарга иярергә, аңардан өйрәнергә, аның серләрен белергә тырыша.

Әлбәттә, вакыт-вакыт кешенең әнисенә караганда матуррак, белдеклерәк, көчлерәк, абруйлырак буласы килә. Табигый теләк, хис. Үскәндә була торган хис.

Тик бу җиңәргә омтылу хисе түгел.

Әрем гөл

Гыйнвар. Тышта суык икәне тәрәзә аша да беленеп тора. Шәрә ботакларның ачы җилдән һәм салкыннан калтырануларына карыйсың да, үзеңә дә каз тәне йөгерә. Эшкә ашыгырга кирәк булса да, урамга чыгарга кыймыйча, тагын бер генә мәлгә тәрәзә янында тукталып торасың. Шунда карашың тәрәзә төбендәге гөлгә төшә. Кара әле син аны, кыш уртасында чәчәк атып утыра ласа!

Нәфис кенә ап-ак таҗлар, бер чибәрнең чәчләре арасыннан тыйнак кына җемелдәп торган такыямыни, күңелне үзләренә җәлеп итеп, мөлаем елмаялар, шул елмаюлары белән гүя тыштагы суыкны үчеклиләр, сине дә, тәрәзә каршында калтыранган ботакларны да: «Бирешмәгез, дуслар, тиздән яз киләсен онытмагыз», – дип юаталар төсле.

Шулвакыт, чыннан да, күз алдында бик күп чәчәк күренгәндәй, шәфкатьле кояш җылысы бөркелгәндәй була; тән үзеннән-үзе чирканудан туктый, усал җилнең шомлы улавы да ул кадәр үк рәхимсез тоелмый башлый. Кыюлыгың артып, урамга юнәләсең.

Әмма күркәм гөл әле тиз генә күз алдыннан китми, матур хатирәләр уятып, күңелне җылыта-җылыта, сине озата бара. Бәләкәй генә шушы тереклек иясенең дә көч бирергә сәләтле булуына сокланып, аны уйлап барасың. Бара торгач, үзеңне үзең әрләп куясың: нигә соң моңарчы аңарга игътибар ителмәгән, җәй көне кайда булган ул? Хәер, купшы гөлләр, яран, розалар арасыннан аерылырлык бернәрсәсе дә юк шул аның. Чүлмәге дә бик гади, исеме дә әрем гөл генә. Җәй көне, бәлки, матур чәчәкле гөлләрне ачык тәрәзә төбенә кояшка куйганда да моны читкә этәргәннәрдер, яңгырга чыгарып утыртканда да аның урыны бүтәннәр астына, ышыграк төшкә туры килгәндер.

Ә ул бирешми, кыен булса да сыкранмый. Аның да, бәлки, башкалар рәтендә чәчәк атасы, купшыланасы, үзенә карап сокланулардан ләззәтләнәсе килгәндер. Чәчәкләрен кояш нурлары иркәләвен тою аңа да рәхәт булмас идемени. Әмма ул тыела алган, кыш көне дә кешеләр күңелен күтәреп җибәрергә, тиздән яз киләсен онытмасыннар дип, алар өчен балкып алырга кирәклеген исендә тоткан.

Җылы кояш нурлары урынына тәрәзәдән бозлы сурәтләр карап торганда, кайбер гөлләр идән асларына яшеренеп, кайберләре янында йокымсырап, моңаеп утырганда, берүзенә балкып яну бик җиңелдән түгелдер, әлбәттә. Әмма ул балкый, кешеләр күңелен җылытырга көч таба.

Җәйге розаларны, әнис, яраннарны да яратам мин. Тик аларны мактап җырлаган шагыйрьләр гафу итсен, минем мәхәббәтем – боз катламын тишеп, кояшка юл яручы кыю умырзаяларда, тышта салкын бураннар уйнаганда да хуш ис бөркеп елмаеп утыручы тыйнак әрем гөлендә. Бу җырым менә шуларга багышлана.

Җан азыгы

Каспий диңгезе. Нефтьле ташлар шәһәре. Диңгез өстендә шәһәр буламы? Була икән. Шәһәр диюем һич арттыру түгел – монда уннарча чакрымга сузылган аркылы-торкылы озын урамнар, икешәр катлы торак йортлар, клублар, ашханәләр, волейбол мәйданчыклары бар. Урамнарда бертуктаусыз машиналар чаба, тротуарлардан кеше өзелми, трамвайлар чыңлый, милиционерлар постта тора.

Иң гаҗәпләндергәне, күңелләрне эретеп җибәргәне шул булды: урамның ике ягында да туфрак тутырылган озын әрҗәләрдә, тирә-юньгә яшеллек бөркеп, куаклар утыра, өйләр алдындагы газоннарда һәм балконнарда бизәкле чүлмәкләрдә чәчәкләр җемелдәшә. Җанга рәхәт булып китә. Дулкынландыра.

Дүрт якта да су дөньясы, аста, тимер субайларны кыйный-кыйный, дулкыннар шаулаша, коры җир белән шәһәр арасында уннарча километрга сузылган су киңлеге ята, ә монда тыныч кына гөлләр чәчәк атып утыра. Чыннан да дулкынландыра!

Диңгез куеныннан кара алтын алу өчен башланган зур походның беренче көннәрендә үк нефтьчеләр кыйммәтле җиһазлар, куәтле машиналар белән бергә туфрак та ташыган. Вертолётта ипи белән бергә куаклар, орлыклар килгән. Йөзләре җилдә ашалган олы гәүдәле җитди агайлар, югары белемле инженер-галимнәр, көне буе диңгез белән алышып аруларына карамастан, кичләрен газоннар ясаганнар, агач, чәчәкләр утыртканнар.

Эшче кеше табигатьтән башка, яшеллексез яши алмый – монысы рас, кая гына бармасын, аны үзе белән ияртә. Бу хакта сүз чыккач, өлкән генә бер эшче агай менә нәрсә диде: «Бездә штормнар бик еш була. Тозлы су урамнарны басып китә, йортларга керә, яшеллекне корыта, әмма без, шторм башлану белән, аларны коткарырга йөгерәбез. Бервакыт гөлләрне коткарып йөреп, ипине дә онытканбыз – бер атналык ашамлык тозлы су белән юешләнеп әрәм булды. Әмма үкенмәдек. Яшеллек тә азык бит – җан азыгы».

Яктыга таба

Институтның тышкы ишеге ачылган саен, Мөнирә карашын ялт кына китабыннан аера. Аның түгәрәк йөзе имтихан башланганнан бирле ничә тапкыр күтәрелгәндер дә ничә тапкыр иелгәндер, белмәссең.

Башкалар тапшыралар да чыгалар. Чыкканда ук йөзләре кояштай балкый, авызлары ерылган, куллары җәелгән була, әйтерсең очраган бер кешене кочаклап алырга әзерләр.

Тик Мөнирә генә керергә курка, юкә астындагы эскәмияне ташлап китәргә теләмәгәндәй, китабын кочаклап утыра бирә. Имтихан биреп чыккан кешенең шатлыгы аның да йөзендә елмаю булып чагылып китә китүен, тик озакка түгел, зур коңгырт күзләренә шунда ук борчылу күләгәсе сарыла. «Нишләдем мин? Имтиханны бирә алмыйча кире кайтырмын микәнни? Авылдан агроном булырсың дип ышанып озатканнар иде ич!»

Тынычланырга кирәктер, ахрысы, дип, Мөнирә башын иде, карашы асфальтка текәлде.

Шунда аның игътибарын кинәт кенә бер күренеш җәлеп итте. Эскәмия кырындагы кара асфальт яргаланып, күпереп чыккан. Мөнирә, бөтен вәсвәсәләрен онытып, нәкъ менә шул ноктага текәлде. «Кара әле, бәгырькәем, асфальт кадәр асфальтны ярып, бер үсенте килеп чыккан лабаса!»

Таштай каты катлам бәләкәй генә шушы тереклек иясенең көченә чыдый алмыйча читкә тайпылырга мәҗбүр булган, бүселеп чыккан.

Сәерсенү катыш соклану тойгысы кичереп, үзеннән-үзе дулкынлана башлаган кыз акрын гына эскәмиядән төште дә үсенте янына чүгәләде. Яңа гына ачылырга өлгергән ике-өч бөртек яфрак шулкадәр саф, шундый яшел иде, әйтерсең алар якты дөньяга чыгу шатлыгыннан бәхетле елмаялар иде. Өсләрендә энә күзе хәтле генә дым бөртекләре дә җемелди. Тырышудан шулай тирләгәннәр диярсең.

«Каян алган ул шулкадәр көчне!» – дип куйды Мөнирә, исе китеп. Кинәт кенә аңа бу үсенте җанлыдыр, теге җемелдәгән бөртекләр дә яктыга ыргылганда бәреп чыккан тир тамчыларыдыр кебек тоелды. «Ничек тырышкан!»

Шулчак кызның күңеленнән талгын, шифалы бер дулкын үткәндәй булды. Шомлану бетә барды, бетә барды. Башын күтәргәч, Мөнирә, нык бер карарга килеп, китабына ябышты. «Ә менә мин тирләп тә карамадым әле. Тирләрмен, имтиханны барыбер бирермен!»

Кансызларга үч итеп

Илләт буе урманы. Ап-ак каенлык. Сихри бер сафлык, пакьлек. Хәтта сөйләшүдән туктап каласың. Вак-төяк сүзләр, килде-китте уйлар бу пакьлек белән янәшәдә мәгънәсез булып кала.

Бара торгач, каен урманы посёлокка килеп чыга. Йортлар манзарасында аклык тагын да көчәер иде, күңелгә илһам, юаныч бирерлек күренеш булыр иде. Ләкин… Көтелмәгән хәл: монда каеннарны һич танырлык түгел, алар тәмам сүнеп-сүрелеп утыралар – күпчелегенең тузын куптарганнар, корым-мазут белән буяганнармыни, кара көеп калганнар. Шундый ак тәнне яралап, пычак эзе салырга кемнәрнең генә, нинди явызларның гына кулы күтәрелә икән?!

Кызганып, бер каенның кара ярасын сыйпыйм. Менә хикмәт! Кара кутыр куба икән! Аның астында аксыл-алсу яшь туз үсеп өлгереп килә ләбаса. Һай, рәхмәт төшкере, бик көчле икәнсең бит син, каен! Бирешмисең икән син кансызларга.

Сөенеп, кара кутырларны берсе артыннан берсен куптарам, каеннарны берсе артыннан берсен агартам.

Бөтен урманны шулай агартып чыгасы килә.

Кешелеклелек

Биек-биек йортлар арасына көздән агач-чыбыклар төртеп калдырганнар иде. Яз җитеп, көннәр җылыткач, шул чыбыкларның берсендә ике генә тәлгәш чәчәк күренде. Сирень ләбаса. Ботагында яфраклар да юк үзенең, ә чәчәк аткан!

Бик купшы да түгел түгелен, ә барыбер матур. Үткән-сүткән барыбер игътибар итә. Малай-шалайның күзе әллә кайчан кызгандыр инде. Җитмәсә, имтихан көннәре – атлаган саен чәчәк кирәк.

Бер көн аның өчен куркып китәм, ике көн… Юк, тимиләр, шөкер.

Бар әле бездә кешелеклелек. Бар әле бездә йомшакны, көчсезне жәлләү. Ярдәм кулы сузарга әзер тору бар әле!

Күрә алдым

Табигатьнең күз ачып йомганчы үтеп китә торган мизгелләре була.

Язгы чикләвек чукларының шундый нәфис, саф икәнен беренче тапкыр күрәм. Кайда йөргәнмен моңарчы! Җиңел сары чуклар. Кайберләре гәрәбә кебек куе сары. Әмма кояшта барысы да тере кебек яналар. Эчтән җылы бөркиләрдер кебек. Кояштан алган җылыны шулай нур итеп сибәрләр-сибәрләр дә үзләре эреп, бал тамчысы булып төшәрләр шикелле.

Чыннан да, бал исе килә, ахрысы, әнә бал корты килеп җиткән. Быел чыккан беренче корттыр әле ул чынласаң.

Бал корты кунганда да, күтәрелеп очып киткәндә дә, чук өстенә бик сизгер караш кына тоярлык алтын тузан күтәрелде һәм сизелер-сизелмәс болыт башка чуклар өстенә очып китте. Шөкер, быел чикләвек күп булыр!

Икенче көнне алтын чуклар искә төшеп, магнит кебек, аларга тартылдым. Килсәм, күзләремә ышанмый тордым: соргылт алкалар гына асылынып тора.

Ярый әле табигатьнең серле бер мизгелен үз күзем белән күреп калганмын дигән сөенеч кенә юатты.

Чык бөртеге

Иртәнге кояшның беренче нурлары төшкәч, моңарчы сүрән генә утырган үләннең тонык яшькелт яфраклары кинәт җанланып китте. Аларның өсләрендә, күз явын алырдай булып, эре-эре энҗе бөртекләре җемелди башлады. Бик тә саф, сокланырлык нәфис иде алар. Чык бөртекләре түгелдер, күктәге кояш ваклангандыр да, бихисап нур булып, яфраклар өстенә сибелгәндер дип уйларлык иде.

Әмма җанга рәхәт бирүче бу күренеш ничек пәйда булса, шулай тиз генә югалды да. Кояш көчлерәк кыздыра башлагач, энҗе тамчыларының авырраклары суга сусаган үләнгә ширбәт булып аска тәгәрәде, җиңелрәкләре исә, парга әверелеп, «иртәгә дә менә шушылай балкып алырбыз, барыгызга да сөенеч китерербез» дигәндәй, һавага ашты. Сафлык, нәфислек билгесе булып яшәгән тамчыларның үлеме дә тыйнак һәм матур иде.

Ләкин көннәрдән бер көнне яфрак өстенә төшкән тамчыларның берсе дөньядан алай тиз генә китәргә теләмәде, һаман да шулай ялтырап ятасы, үләннәрнең, агачларның, кешеләрнең соклануыннан тәм табып хозурланасы, иркәләнәсе килде. Бик ярата иде ул үзен, хәтта кояш та аның белән горурланадыр, аннан үзенә нурлар аладыр кебек тоела иде.

Тик ут шарының бәләкәй иркәнчеккә әллә ни исе китмәде, кыздырганнан-кыздыра бирде. Аның эсселегенә түзә алмыйча, тамчы, акрын гына шуышып, яфракның сабак белән тоташкан урынындагы кечкенә чокырга төшеп ятты. Шунда ук ул, яфрак күләгәсенә эләгеп, ялтыраудан да туктады, бөтенләй күренмәс булды. Шуңа күрәдер инде көн яктысыннан кача-кача адашып йөргән сукыр черки, абайламыйча калып, аның өстенә егылып төште һәм, энә күзе кадәрле генә гәүдәсе белән чәбәләнеп, тамчы суын болгатырга кереште. Бераздан аның янына икенчесе дә өстәлде. Тамчы суы күбекләнә башлады.

…Үлән сабагындагы күбекле лайлага – «пәри төкереге» нә күзең төшеп, кайвакыт җирәнеп куясың, ирексездән кулыңны тартып аласың. Аның урынында элек мөлаем чык бөртеге булган дип кем әйтер?!

Көнбагыш – комсызлар ашы түгел

(Халыкара Песнәк көне уңаеннан)

Бик күптәннән инде өебезнең тәрәзә каршысындагы бауда җиңел калайдан ясалган тәлинкә эленеп тора. Песнәкләргә көнбагышны шунда салып ашатабыз. Бигрәк тә көзен, урманнан авылга күчеп кайткач, тәлинкә тирәсендә юаналар, салганны көтәләр. Хәзер очып килеп җитәләр.

Көнбагышны умырып ашап та, әллә ничәсен авызга берьюлы кабып йотып та булмый. Хәер, песнәкләрдә андый омтылыш-теләк, гадәт тә юк, алар әдәпле, тәртипле: тәлинкә читенә берсе килеп баса, чеметеп орлыкны кабып ала да очып китеп бара, күрше агачкамы, рәшәткә башынамы куна да шунда ярып ашый. Тагын тәлинкә читенә килә, ул арада аннан инде кардәше орлыкны кабып китеп барган була. Өч-дүрт песнәк бергә туры килсә, читтәрәк чиратка басалар, тәлинкә туктаусыз тирбәлеп-чайкалып тора.

Тик менә мондый тәртип вакыт-вакыт бозылып китә. Тәлинкәгә өерләре белән чыпчык килеп куна. Тотыналар таптый-таптый чүпләнергә, берничәсе берьюлы кереп тула, орлыкны капкач та песнәк кебек китеп бармый, шунда яра да икенчесенә тотына, бер-берсен чукышалар, таптанып пычратып бетерәләр, ниһаять, тәлинкәне чайкап-авыштырып, үзләре дә авып китәләр, орлыкны чәчеп әрәм итәләр. Шуннан инде тәртипле песнәкләр шул ук тәртип белән көнбагышны җирдән чүпләүне дәвам иттерәләр.

Соңлаган

2003 ел алмасыз ел булып истә калган. Һәрхәлдә, Казан артында. Нишләп булмады?

Беренчедән, узган җәйдә алма ифрат уңган иде: ул чиләкләп җыюлар, ул күтәрә алмаган ботакларның сынуы, ул терәкләрне җиткезеп булмау…

Икенчедән, әле кар да утырмаган килеш, декабрьдә салкын китереп бәрде. Бездә ул кырык икегә җиткән булган.

Өченчедән, инде быел май азагында янә салкыннар булып, алар алмагачлар яфрак та ярмаган, әмма чәчәккә өметләнгән көннәрендә янә аларга китереп бәрде – тыштагы ваннада су катты, виноград бәрчәләре бөршәеп төште.

Бу вакытта алмагачта чәчәк булмау бик күңелсез, шомлы хәл иде, күңел көтеп тә, ымсынып та өмет өзелү ул зур китеклек инде. Ә күз алдында мәскәү грушовкасының бөтен дөньяны балкытып, ап-ак өрфия булып, бер чакрым тирәлеккә хуш ис бөркеп торган чагы. Тик быел әнә лапас кыегы астында калган ботакларындагы берничә чәчәк кенә ак зәгыйфь сипкел булып ятим генә агарып тора.

Ә чәчәкне сагыну, тансыклау хисе әле бик озак җанны талкып торды. Шуны сизенгән кебек, менә беркөнне… июльнең егермеләреннән соң, мунча артындагы яшь алмагачта ике-өч чәчәк күреп, хәрәкәтсез-тынсыз калдым. Селкенсәм, тамашага якынайсам, чәчәк күз алдыннан гына түгел, бөтенләй дә югалыр кебек иде. Чын чәчәк микән?! Нәфис бит, матур бит, исе дә килми микән әле!

Берничә көннән икенче ботакта да берничә чәчәк җемелдәде. Алмагач чәчәк аткан! Аптыраган кешеләр кереп сокланды, тел шартлаттылар. «Өзәргә кирәк»,  – диделәр; йоласы шулай, тәртибе шундый икән. Тик моңа ничек кул күтәрелсен. Әмма нишлисең! Чөнки, ни әйтсәң дә, бу күренеш гайре табигый, күңелгә ятрак, сәерлеге белән шомландыра иде. Өзеп ташларга кирәк  – соңлаган шул, соңлаган…

Миһербанлы булырмы?

Квартирда кыргый хайваннар тоту модага кереп бара. Керпедән алып агулы елан, хәтта арысланнарга хәтле асрыйлар. Эт, мәчеләрне әйтәсе дә юк. «Балаларны миһербанлы, кече күңелле итеп тәрбияләү өчен кирәк», – диләр.

Ышанмыйм! Кыргый җанварларны табигатьтән аерып, читлеккә – квартирга ябу үзе үк кешелексезлек ләбаса.

Аннары, бала чын кеше булып үссен өчен, аңарга үз тиңе – кеше белән аралашу кирәк, ә эт, мәче белән, елан, ташбакалар белән түгел, аның олыдан-кечедән туганнары, кардәшләре булу кирәк.

Кыңгырау түгел, чаң бу

Американың бер штатында шәһәрдә мәчесе муенына кыңгырау такмаган хуҗага егерме доллар штраф салалар, ди.

Шәһәреңдә кошлар тәмам кырылырга торса, көне буена бер тапкыр да кош сайравын ишетми башласаң тагарсың, шәт.

Исемең черер, Лазутин!

Железноводск. Үзәндә мәһабәт тирәкләр. Тик берсе корыган. Ә нинди матур, киң ябалдашлы булган ул. Кызганып, янына якынрак киләм. Кәүсәгә пычак белән зур хәрефләр тирәнтен уелган: «Лазутин. 1969». Моннан тыш та аслы-өсле тагын унлап язма-яралар.

– Кил, Лазутин, кара, нишләткәнсең агачны! – дип кычкырасы килә. – Син мәңгелеккә исемеңне калдырмакчы булгансың. Сиңа ияреп, башкалар да агач тәненә пычак кадаганнар. Тагын бер-ике елдан сезнең исемнәр чукылган агач авачак, череп чүпкә әвереләчәк, кешеләр ачудан утка якса, көлгә әйләнәчәк. Исемегез юкка чыгачак! Шушы да булдымы мәңгелек, Лазутин!

Тере чылбыр

Яр буеннан ерак та түгел, диңгез өстендә үк кара чылбыр сузылып киткән. Буыннары бар да бер кырма, аралары бар да бертигез. Үрдәкләр рәте ләбаса. Чылбыр телеграф чыбыгына ябышып оча диярсең, туп-туры булып сузыла да сузыла. Ерактан килгәннәр, ахрысы, диңгезгә төшәргә җыеналар бугай – теге очы инде суга тиям-тиям дип бара.

Кайталар! Туган якларына кайтып баралар! Монда калмаслар. Ял итеп алырлар да, янә шушындый чылбыр булып тезелеп, безнең якларга – безнең күл, тугайларга кайтып китәрләр…

Кыр казы

Безнең кодаларда озак еллар кыр казы яшәде. Әйе-әйе, кыр казы иде: аклы-каралырак, бәләкәйрәк, тавышы-каңгылдавы нечкә-үткенрәк, хәрәкәтләре кискенрәк. Һәр елны булмаса да, кайбер язларда мин, аның кардәшләре кайткан вакытта, шуларга өзгәләнеп дәшүен ишеткәнем булды. Ул моң, ул сагыш иде аның каңгылдавында!

Түзалмыйча кодагыйдан сораганым да булды:

– Шулчаклы өзгәләнүгә… Очып китмәсме?

– Кая инде, бер канаты бөтенләй диярлек күтәрелми. Очасы булса инде… Безнең белән картая бит…

Ә болай ул йорт казларыннан әллә ни аерылмый: язын күпләп күкәен сала, утырып бәбиләрен чыгара, җәй буе карап үстерә. Балалары нәкъ кыр казы булып җитлексә дә, көзен кыргый каннары уйнаган мәлдә канат кагына-кагына әллә кайларга очарга җыенгандай урам буйлап очып баралар-баралар да, әниләре бер каңгылдап куйгач, кире җиргә төшәләр. Кем әнидән аерылсын инде?!

Төпченгәләсәм дә, кода үзе, гаепле кеше сыман, кулын гына селки иде. Шулай да Сабан туенда аркан тарту ярышында гадәтенчә беренчелекне алып, кәефләнеп утырганда, нигәдер күңелсезләнеп китеп, менә бу күренешне тасвирлап бирде.

Фермадан сөт төягән машинасында чәй эчәргә өенә менеп бара. Көзге шыксыз иртә. Яңгырлы-карлы пычракны изә-изә, машина авыл буйлап көчкә менә. Тирән чокырларны чыкканда, улы кабинаның бер ягыннан икенче ягына атыла. Шофёр буласы килгән малай иртән гел әтисе белән. Үзе тәрәзәне туктаусыз «себереп» торган дворниктан күзен алмый. Менә шуңа күрә дә тәрәзәгә көтмәгәндә килеп бәрелгән нәрсәкәйне иң әүвәл ул күреп алды. Башта юеш чүпрәк бәргән кебек караңгы булып алды да аннан кош муены, канаты сурәте тоемланды, тавышы да ишетелде кебек – кый-йыйк!

– Әти, каз түгелме?!

Кабина ишегеннән атылып та чыкты, әрекмән арасына укталган нәрсәкәйгә дә ыргылды. Каз иде. Караңгы булса да, кара коймадай тигәнәк арасында аксыл канат барыбер шәйләнә. Ул кеше якынаюын тоеп тынсыз калды. Малай тизрәк аны кочаклап та алды.