Текст книги "Бөртектән – көшел (җыентык)"

Оя күрке – бала

 
Төн дә килде менә җир йөзенә,
Йоклый улым, кочып мендәрен.
Син сөйләгән әкиятне, әнием,
Үз улыма бүген сөйләдем.
 

Әхмәт Гадел

Кеше

Ирек бүген дә автобуста кайтты. Көне буе аягүрә торып кирпеч салган дип кем әйтер, күңеле көр, хәрәкәтләре җиңел. Унҗиде яшь шул: беләкләрендә – көч, йөрәгендә дәрт кайнап торган чагы. Менә шундый көч-дәртен яраткан шөгыленә биргәнгә күрә дә, үзен бәхетле хис итәдер ул, көне буе эшләп талчыккан тәненең авыр сулкылдавына да кәефе кырылмыйча кайтып киләдер. Баласын күтәреп кергән яшь хатынга да, ялт кына торып, урынын бирде, йоклап яткан баланың нәрсәдер тәмләгән кебек авызын чупылдатып алуы кызык тоелды, ахрысы, елмаеп куйды.

Тукталыш. Шуны гына көткән кебек, бала уянып китте һәм тынычсызланып кыймылдый башлады. Автобус кузгалгач кына тынды.

Икенчесендә инде сабыйавызын зур ачып елап ук җибәрде. Әнисенең иелә-бөгелә әлли-бәлли юатуы да ярдәм итмәде. Кузгалып китмичә тынмады.

Менә хикмәт! Һәр тукталуга бала ризасызлык белдерде, шофёрны ашыктырган кебек, көчле тавышы белән автобусны яңгыратты. Кайберәүләр йөзләрен чытты. Шофёр агай да, башын борып, тавыш ягына карый да тизрәк кузгалырга ашыга.

Ә Ирек баланың мондый кыланышына һич тә ризасызлык күрсәтмәде, киресенчә, ошый иде аңа бәләкәй генә кешенең дәү шофёрны шушылай куалавы.

– Кара син аны, нәкъ кеше кебек, йөргәнне, хәрәкәтләнгәнне ярата, ә, – дип куйды ул үзалдына бертөрле канәгатьлек белән.

Яшь ана ялт кына егеткә борылды. Күзләренә ят очкыннар бәреп чыккан иде.

– Ничек инде «кеше кебек»? Ә кем соң ул?

Ирекнең елмаюы өреп очыргандай юк булды. Йөзе дә кызарып китте. Бертын ни әйтергә белми торганнан соң гына, ул теленә килде. Анда да кешеләргә карамыйча, үз-үзенә сукрангандай кебек кенә итеп әйтеп куйды:

– Вәт шайтан, минем бит: «Безгә – эшче кешеләргә охшаган икән, безнең кебек үк ул да тик торырга яратмый икән», – диясе килгән иде.

Әни кешегә тынычланырга шунысы да җитте тагы.

– Ә-ә-ә, эшче кебек дисәгез инде, – диде дә, сез ни әйтерсез тагы дигәндәй, күршеләренә күз салды.

Янәшәдә басып торган егетләр дә, алгы утыргычтагы апалар да Ирек белән теләктәшлек белдергәндәй елмаеп куйдылар.

Ә бала, яңа тукталышны көтеп, шыпырт кына ята иде.

Суга баралар

Яшь ана кызчыгы белән суга бара. Кызының да кулында чиләк. Чәчәкле, матур уенчык чиләк. Үзенә дә күп булса яшь ярымдыр. Атлавы да әле алпан-тилпән, тип-тигез җирдә дә сөрлегеп-сөртенеп куя. Әмма тырышып атлый. Ул бит суга бара! Әнигә иярәм дип түгел, ә суга барам дип ул шулай тырыша.

Әлбәттә, баланың кулына печенье йә берәр ялтыравык-шылтыравык тоттырып та суга барып була. Ләкин ул вакытта инде бала үзен ияреп йөрүче дип хис итәр иде, суга баручы дип түгел.

Ә боларның аермасы адәм баласы өчен бик зур, һай, бик зур!

Өмет – балаларда

Трамвайга базар тукталышында халык күп керде. Чегәннәр икән. Үзләренчә киенгәннәр. Үзләренчә сөйләшәләр. Үз хәрәкәтләре, холык-гадәтләре күзгә бәрелеп тора.

Мөстәкыйль милләт дип йөртмиләр шикелле аларны. Әмма алар бүтән бер милләт белән дә буталмый. Алар үзенә бер халык. Заманалар ничек кенә какмасын, яшиләр, үрчиләр.

Уйланырлык. Шулай да аларның яшәүчәнлегенең сәбәбен бер дә әллә кайдан эзлисе юк. Халык яши, чөнки ул балалар ярата, ул бала җанлы, ул яшәвенең мәгънәсен балалар үрчетеп, нәселен калдыруда күрә.

Трамвайга кереп тулган «халык» та нибары ике гаилә икән. Анда япь-яшь ике хатын, калганнары – шуларның балалары. Зурысы бар, уртанчысы, кечкенәләре – ниндиләре генә юк. Бар да чуар киемле, елтыр күзле, сау-сәламәтләр, шуклар, бик игътибарлылар. Бер-берсен карыйлар, хәстәрлеләр, бала җанлылар.

Бу халык әле шулай ишле булып, мөстәкыйль булып бик озак яшәр.

Аңлады

Ниһаять, бүген ул баланың һәр таләбен канәгатьләндерә килүнең нәрсәгә китереп терәгәнен аңлады.

Бала башта компот сорады. Бирде. Бала эчмәде, кесәл таләп итте. Бирде. Бала кабып кына карады да чәйгә үрелде. Анысын да бирде.

– Нишләп сөтсез, сөт сал! – дип акырды бала.

Ясап бирде. Шунда бала, аяк тибеп:

– Сөтен ал! – дип кычкырып җибәрде.

Яшь ана аңарга текәлеп шаккатты да калды.

Бер талон хакы

– Талоннарыгызны әзерләгез! – диде ишек төбенә килеп баскан контролёр.

Трамвай тәрәзәсеннән карап барган ханым да билетын барларга тотынды: кесәләренә кереп чыкты, бияләйләрен какты. «Сиңа бирдемме әллә, Тәнзилә?» – дип, алдында утырган баласыннан сорады. Тегесе: «Юк», – дигәч, аны итәгеннән төшереп, үзен дә, аны да каккалады, икәүләшеп идәннән дә караштырдылар.

– Әллә тиштермәгән идеңме? – диде янәшә утырган юан түтәй.

– Үзегез тиштереп бирдегез бит, апа, – диде аның сүзләреннән тагын да аптырап калган хатын.

– Әй, шулай иде бугай шул. Ә соң шулай булгач, борчылма ул кадәр. Бәйләнә калса, әйтерсең, кызыма биргән ием дә, ул, аңгыра баш, әллә кая куйган, диярсең.

Алар сүзенә колак салып утырган Тәнзилә сагаеп калды. Ни уйлаганы шунда ук зур кара күзләренә чыкты. «Әнисе чыннан да шулай алдашырмы икән? Шулай дисә, аңа нишләргә? Нишләсен инде, башын ияр дә идәнгә текәлер. Сорасалар, югалттым, дияр. Югыйсә әнисенә начар булуы бар…»

Мондый уйдан баланың карашы сүрәнләнде, йөзен күләгә сара барды. Шулай да күңелендә өмет дигән нәрсә тәмам сүнеп бетмәгән иде, ахрысы, ул әнисенә карады. Ә ханым ул арада яңа талон алып, түтәйгә сузды.

– Компостерга җибәрегезче, үзем югалткач, балага сылтап булмас аны, – диде.

Бу сүзләр Тәнзиләнең йөзенә, кара күзләренә тылсым булып өрелдемени, ул болыт астыннан чыккан кояш күк балкып китте. Карашында аның әнисе өчен, алдашуга юл куймый торган, үзенең Тәнзиләсен бик ярата, хәтта олыларча хөрмәт итә торган әнисе өчен чиксез сөенеч, горурлык хисе якты очкыннар булып кабынган иде.

Мантыйк

Рөстәм белән поликлиникага бардык. Врачка күренергә көткәндә, стенадагы сурәтләрне карыйбыз. Суга сикерергә торган спортчы сурәтен күреп, Рөстәм:

– Нишләп аны монда элгәннәр? – ди.

– Әлләтагы, – дим. Чөнки уйлап торырга вакыт калмаган, врачка чират җиткән иде.

Кайтканда, Рөстәм:

– Су коенып чирләсәгез, шушы больницага килерсез, дигәннәрдер? – диде.

Менә сиңа мә: биш яшьлек бала тормыштагы һәр күренештә мантыйкый бәйләнеш эзли, сәбәбен табарга, ачыкларга тырыша!

Юк инде, мондый чакта «әлләтагы» дип белмәмешкә сабышу да, уйламыйча-нитмичә баш кагып килешү дә дөрес булмас. Уйламыйча ярамый мондый хәлдә.

– Юктыр, – дим, ниһаять, – врачлар янына килеп йөрмәс өчен менә шушы спортчы кебек су коеныгыз, чыныгыгыз дип элгәннәрдер, – дим.

Ә бит улым килешә. Һәрхәлдә, ул каршы дәшми. Уйлый.

Сабыйның уе – телендә

* * *

Рөстәм (5 яшь):

– Ә мин сугыш нигә беткәнен беләм!

– Нишләп?

– Сугышкан кешеләр әнә шушындый краннарны күргәннәр дә җимерелгән өйләрне төзәтергә таралып беткәннәр…

* * *

Булат (4 яшь) әнисе белән беренче тапкыр шәһәргә килде. Беренче катны узгач, ул:

– Әни, без очырмага менәбезмени инде, – диде.

* * *

–Әти, колонка нигә эшләми?

– Суык бит.

– Кыш эрегәч, эшләр, иеме?

* * *

–Әй улым, бигрәк озак уйныйсың, башкалар әллә кайчан кайтты ич инде.

– Алар кайтса, икенчеләре килде, алары белән дә уйнап каласы килә.

* * *

Гөлназ урамда очраган әйберләрнең исемен алфавит белән тәртипкә салып әйтергә күнегеп килә.

– Әйдә, «А» хәрефенә башлыйбыз: автобус, астановка…

– Чәү, чәү, тукта, остановка «А» түгел, «О» га.

– Бөтен кеше «астановка» ди.

– «Астановка» дип әйтелә генә ул, «остановка» дип языла.

– Мин бит язмыйм, әйтәм генә.

* * *

Без сайлауга барырга җыенгач, Рөстәм:

– Сез анда кемгә кычкырасыз? – дип сорады.

«Тавыш бирү» не үзенчә аңлаган.

* * *

Бәбкәләрдә йонны күреп, бала:

– Әни, карале, бу бәбкә казлана башлаган.

– ?..

* * *

– Әни, син бәбәй таба аласыңмы әле?

– Нигә ул сиңа?

– Кыйнарга! Абый мине кыйный ич.

* * *

Бала, бер һәйкәл яныннан үткәндә:

– Әни, ул үлгән инде иеме?

– Ие, балам.

– Ә ул басып үлгәнме?

* * *

Бер бала яңа гына бала табу йортыннан алып кайткан туганын сөя икән. Битен, кулларын сыйпаган, аннары артын сөйгән:

– Сатып алдык, дигән идегез, болары ун тәңкәдер инде, ә монысы бер тәңкәдер, – дип әйтте ди.

* * *

– Ике икең ничә була?

– Әй апа, каян барысын да хәтерлисең, беренче классны бетергәнгә дә җиде ел булды бит инде, – дип әйтте ди җиденче класс укучысы.

* * *

– Гоголь нинди әсәрләр язган?

– Тарас белән Бульба.

– Укыдыңмы?

– Как же.

– Ничек бетә?

– Тарас Бульбага өйләнә…

* * *

Бер малай директор бүлмәсенә башын тыга.

– Апа, директор абый сез буласызмы? – ди яңа гына билгеләнгән мәктәп директорына.

Нәни һәм әти

Бер яңа йорт янында иптәшемне көтеп тора идем, туптай тәгәрәп, дүрт-биш яшьлек кызчык килеп җитте. Бит очлары – алмадай, күзләре – чыкта җемелдәгән ике шомырт бөртеге. Аларда әйтеп бетергесез шатлык һәм өстәвенә хәйләкәр генә эчкерсез елмаю балкый.

– Минем гөлләрем бар, әйдә, карыйбыз, – диде ул, кулымнан кыю гына тотып.

Киттек. «Гөл» дигәне йорт стенасы белән асфальт тротуар арасында калкып чыккан чирәм кыягы икән. Тирә-якта әле кар ятканда кояшта елмаеп утырган бу беренче яшеллек, чыннан да, бала күңелен чиксез сөендерерлек иде шул. Аңа карый-карый сөйләшеп тә киттек.

– Исемең ничек әле синең?

– Фәридә ич! – Шунда ул үзе белән сөйләшергә теләвемне сизеп алды бугай. – Әни дә өйдә бүген, пилмән пешерә әле, – дип тезде.

– Ял көне шул. Әтиең дә өйдәдер әле?

Бу сорауны нигә биргәнемә мин әле дә үкенеп бетә алмыйм. Баланың башы кинәт иелде, әмма карашы аның бу юлы яшел кыякларга түгел, ә буш асфальтка текәлде.

– Әти юк минем, – диде ул акрын гына, – бүтән апа белән киткән.

Ни дип әйтергә дә белмичә аптырап калдым. Әмма, бәхетемә, Фәридә миннән кыюрак булып чыкты.

– Ә сезнең кызыгыз бармы?

– Кызым юк шул, улым гына.

– Ә улыгызның әнисе бармы?

– Бар, әлбәттә.

Кызчыкның башы тагын иелде.

И-и-и, сабый! Үзе дә белмәстән, ул минем башкачарак җавап бирүемне көткән, күрәсең. Тәнемә салкын йөгерде, тамакка авыр төер утырды. «Әй сез, таш йөрәкле әтиләр, кайда йөрисез!»

– Ә аның каруы минем әбием бар, магазинга гына китте әле, – дип, Фәридә мине яңадан авыр хәлдән коткарды.

Улымның берүзенә ике әбисе булса да, бу юлы мин алдашмый булдыра алмадым.

– Минем улымның әбисе юк шул, – дидем.

Фәридә, тынычланып, кабат «гөле» янына чүгәләде. Мөлдерәмә «шомырт бөртекләре» ндә яңадан очкыннар уйный башлады.

Фикер офыгы

Бакча өенең өске катына менә торган баскыч ясыйм.

Басма араларын күпмерәк калдырырга соң? Алай үлчим, болай чамалыйм – үз адымыма көйлим, хатынныкын, балаларныкын да онытмыйм; гаиләдә кем бар, барысының да менәсен-төшәсен күз алдына китерергә тырышам. Уйламадым түгел, кыскасы.

Күрше дә бакчасына килгән икән. Кыш буе күргән юк иде, хәлен белергә булдым. Ул инде өенең өске катын өлгерткән дә икән. Баскычына игътибар иттем. Аралары бигрәк якын, тезеп-тезеп куйган.

– Нигә болай куе? – дим.

– Шулайрак булды бугай шул, – ди. – Үзебезгә, бәлки, бик кулай да түгелдер, бала-чага менеп йөри башласа инде?..

Менә ничек! Аның да малае бар. Өйләнмәгән әле өйләнүен. Әмма ул аның өйләнәсен, оныклары буласын, шушы баскыч буйлап мүкәләп-мүкәләп менеп китәселәрен күз алдына китергән.

Минем дә малай, кызлар бар да бит…

Әтисез уйнап үстек

Карале, мин бит бала белән сөйләшә, уйный белмим икән.

Ир кеше, берәр нәрсәне хәл итә алмыйча килеп төртелсә, әти ничек итә иде дип хәтерли башлый.

Мин дә әтине искә төшерергә тотындым. Әмма булмады – мин уйный торган вакытта әти безнең белән түгел иде шул.

Әти сугышта иде.

Сыйпыйк, әтиләр, малайларның башыннан

Мин үземнең тәбәнәк булуымның сәбәбен эзлим дә, кечкенә вакытта әти баштан сыйпамагангадыр, дим. Нәкъ ай үсәсен көн үскән чагымда әти сугышта иде.

Мин белгән карсак малайларның әтиләре йә юк, йә алар – малай яратмый торган, аларны шешәгә алыштырган төксе кешеләр.

Сыйпагыз, әтиләр, малайларыгызның башыннан. Яратып, өметләнеп, өметләндереп сыйпагыз. Үссен малайларыгыз. Акылга да, буйга да.

Алыш-биреш

Ике хатын гәпләшеп утыра. Берсе зарлана:

– Балалар безне яратмый, хөрмәт итмиләр.

Шулкадәр әрнеп, гаҗизләнеп әйтә, уйлый калсаң аптырарлык: нигә шулкадәр әрнергә соң, нигә башны ташка бәрергә. Табигать кануны буенча, без аларны яратырга тиеш, киресенчә түгел.

Безне бит әти-әниләр, әби-бабайлар яраткан. Кадер-хөрмәтне, мәхәббәтне алардан алып калганбыз. Балалардан да таләп итү артык комсызлык булыр иде. Минем әни әйтмешли, тәмле әйбер күп булмый.

Хәзер инде үзебез мәхәббәтне, яратуны балаларга бирик. Әмма шундый итеп бирик, алар аны бурыч дип кабул итсен. Үз балалары алдында, әти-әниләре, әби-бабайлары алдында бурыч дип кабул итсеннәр, кемдер әйткәнгә, кемдер төртеп күрсәткәнгә түгел, ә үзләре аңлап, үзләре белеп, балаларын да, безне дә яратсыннар.

Димәк, балаларыбызның безне яратуы, безнең оныкларыбызның яратуы үзебезнең кулда.

Килен нигә әйбәт?

Киленнәр турында сүз чыккач, бер апа:

– Минем килен әйбәт анысы, – диде. Шуннан келт кенә нидер исенә төшеп: – Улым әйбәт минем, киленем шуңа күрә әйбәттер, – диде.

Ике апа, бер-берсен аңлап, келт-келт көлешеп алдылар.

Бабай дәресе

Сәгать телен күчерә башлаган идем, кечкенә Гөлназ килеп җитте.

– Кирегә таба бора күрмә, – ди.

– Нишләп?

– Бабай кушмый. «Менә син урамнан атлап барганда, аягыңнан кирегә тартсалар нишләрсең? Егылып, гарип булырсың. Сәгать тә ватыла», – ди.

Ачы гыйбрәт

Санаторийда бер агай ачылып китеп, өзгәләнеп сөйләде: «Хатының никадәрле генә аңгыра, ялкау, булдыксыз булмасын, аны балалар алдында сүкмә, тел тидермә икән. Дүрт бала тәрбияләдем, хәзер мине берсе-бер хөрмәт итми, кешегә дә санамый. Бары әниләрен яхшылык теләп сүккән, өйрәткән өчен генә».

Кышның бәс бөртекләре
(Бураннарың белән кил син…)

 
Соры болытлардан ак кар ява.
Кар түгел, юк,
Күк шулай сөйгән җиренә
Туңмасын дип тун яба.
 

Венера Туктарова

Кәринәгә, күчтәнәчкә

Кәринә, кызым, исәнме, онычкым! Сиңа, әти-әниеңә, башка туганнарга, бакчадагы дус-ишеңә, бөтен Мәскәүгә барыбыздан да күп сәлам. Без исән-сау. Сезне генә бик сагынабыз, кайчан җәй җитәр дә, кайчан тагын авылга кайтып, бергә-бергә шунда яшәрбез дип көтәбез.

Мин инде түзә алмадым, кыш булса да, авылга кайтып килдем. Өйне җылыттым, арканы җылы мичкә терәп, тик язып утырдым. Чыккалап, кар көрәдем, песнәкләргә син көздән җыеп калдырган карбыз орлыкларын салдым. Рәхмәт әйттеләр.

Синең бит әле кыш көне авылда булганың юк. Хәзер авыл үзенчә матур. Мин сиңа да берничә «күчтәнәч» салам – парча-кәртинкәләр. Син инде татарча да шома укыйсыңдыр, үз телебезне онытмагансыңдыр. Мәскәү дусларыңа да өйрәтәсеңдер әле.

Исән-сау торыйк та, җәйләр тизрәк җитсен дә, авылыбызда очрашырга язсын дигән теләктә калучы Илдар бабаң дип белерсең. Сау бул!

Юри калдырган инде?

Тышта салкын, өйдә җылы. Рәхәт. Тыныч. Баш күтәрми яз да яз. Тик һаман онытылып бетеп булмый, тәрәзәгә карыйсы килә. Нәрсә тарта? Урамда да, ишегалдында да ап-ак көртләрдән башка берни юк лабаса. Әллә тәрәзәнең аскы өлгеләрен каплаган Кыш бабай бизәкләре дәшәме? Чыннан да, күз явын алырлык нәфис нәкышне хәтерләткән тылсымлы сурәт үзенә тартып тора.

Шулай да караш бераздан урамга күчә. Торып, тәрәзә янына киләм. Йә, нәрсәм калган инде шунда?

Бөтен дөнья ап-ак. Өй каршындагы рәшәткә аратасы да мамык шәл-якадай кар гирляндасы булып салынган; багана башларында чалмадай ак бүрекләр. Көрттән очлары гына күренгән рәшәткәләр дә, гөләп ботаклары, коелмый калган берничә коры яфрак та кершәндәй ак карда бик очлы чем-кара карандаш белән төгәл сызыклардан сырланган рәсем диярсең.

И-и-и, тегесе нәрсә тагы? Кып-кызыл бер төер җемелдәп ята бит. Ә-ә-ә, менә нәрсә баядан бирле дикъкатьне тартып торган икән: өлгереп тулышкан, инде җәүһәр ташка әверелгән гөләп бөртеге. Бөтен аклы-каралы шушы хәятта кып-кызыл ялгыз бөртек. Бер чибәрнең муенсасыннан төшеп калган рубин мәрҗән бөртеге диярсең. Кар яктысында ул бигрәк җете булып сурәтләнгән. Җимешенең очындагы кипкән чем-кара башлыкчасы да үзенә бер калфакчыкны хәтерләтә.

И-и-и, матурым! Җәйнең тәмле бер хатирәсе дә икән бит әле син. Күңелдә шул арада күпме истәлек уятып өлгердең. Онычкым Кәринә «мәрҗәне» икән ич син!

Көз көне, Кәринәбез әниләре белән Мәскәүгә кайтып китәр алдыннан, икәү шушы урам буендагы кечкенә бакчага чыктык та ашыга-ашыга, бармакларны чәнчетә-чәнчетә, ай-вай килеп, гөләп җыйган идек. Калган бит берсе. Хәйләкәр. Посып калган.

Әллә Кәринә эшеме бу? Юри калдырганмы? Истәлеккә дип. Ә хәзер әнә, нәкъ Кәринәнең үзе кебек «а-а-у-у, мин монда!» дип, йөзен ачып җибәргән дә елмаеп карап тора.

Минем соклануны сизеп, кояш та өй кыегыннан бу якка бакты – рәшәткә, куаклардан кар өстенә чем-кара күләгәләр сузылды. Ни могҗиза: гөләп бөртегеннән төшкән күләгә дә кып-кызылдыр кебек тоелды. Тач Кәринәнең иреннәре инде. «А-а-у-у, мин монда!»

Көтә белгәч…

Икенче көнне дә тәрәзәгә тартылдым. Тагын нәрсәгәдер ымсынып, нәрсәгәдер өмет итеп. Бу юлы ишегалды якка, алмагачларга бактым.

Эш беткән диярсең, нәрсәгә шулай тора катканмындыр. Күңел алгысынуына шулай буйсыну, үзең дә шәйләп бетермәгән билгесезлектән нидер көтү мәгънәсезлек түгелме инде, йә.

Аңлыйм да кебек үзе, әмма барыбер зарыгып көтәм, эчтән дәшәм, чакырам.

Китаннан, менә бит «ул» күренде дә: алмагач ботаклары арасыннан бер ак нокта җай гына очып килә иде – кар бөртеге!

Авылга кайтып төшкәнгә ничә көн инде, кар яуганын күргән юк, сагындырган, тансыклаткан.

Менә күренде бит! Әйе-әйе, бу, чыннан да, кар бөртеге иде. Ул көрт өстендә күздән югалырга да өлгермәде, икенчесе, өченчесе пәйда булды. Кар ява башлады.

Менә шулай шул ул – бик теләсәңме, ихластан чакырсаңмы…

Нәкъ шул мәлдә, кар пәрдәсен ерта-ерта, урамнан бер-бер артлы ике җиңел машина үтеп китте. Күршеләргә балалары кайтып төште.

Безнең почмак як тәрәзәдән күршеләрнең ишегалды, тәрәзәләре күренә. Иртән күрше Нәфига апаның тәрәзә каршында тышка карап торганы шәйләнгән иде. Көткән, димәк.

Безнең дә балаларны, оныкларны көтеп, дәшеп аласылар бар әле…

Угрылык һәм тугрылык

Урам аша күрше йорттагы хәрәкәтләр дә вакыт-вакыт, башны күтәреп, язудан аерылырга мәҗбүр итә. Хәрәкәт димәсәң – анда хәзер торучы юк, буш йорт. Ярый әле чыпчык, песнәктер, карга, чәүкәдер ташлап бетерми, шулар хәрәкәтләнә.

Бу юлы кайсы торгызды соң әле? Әһә, озын койрыклы, ала-кола «карак дус» тегеләй дә болай тасырдый икән. Монда аңа нәрсә калган – калдык сулар дә түгелми, чәлдерерлек җимнән дә күптән җилләр искән?

Хәйран тамаша: менә ул ниргә буйлап елгыр гына йөгереп үтте дә, бер урында туктап, нидер чукып-чукып алды. Карасана, нәкъ песнәк кебек кылана ич бу: бүрәнә араларына мүккә кыш чыгарга яшеренгән чебен, бөҗәкләрне, шундыйларның курчакларын чүпли түгелме? Булмас ла, «карак» та шундый изге шөгыльгә алынырмы икән.

Бу, чыннан да, теләк кенә булып чыкты, бактың исә, ул шулай шыпан-шыпан гына тәрәзә кашагасын күзли икән. Менә ул җәлт кенә ян такта буйлап менеп китте дә урта бер төштә такта астын чукырга, казырга тотынды. Йон-мамык тузгып китте. Аһ, каһәрен, чыпчык оясын актара ич бу бандит! Үзе каракларча ялт-йолт читкә-чатка каранып ала. Шикләнгән идем аны, бөтен кыяфәте угрыларча дип, нәкъ шулай булып чыкты бу. Ярый әле аңа кыю чыпчыклар ябырылды…

Йә инде, шул юньсезне күзәтер өчен эшемне куеп тордыммы? Ә бит тәрәзәдән барыбер китәсе килми.

Һи-и-и, әнә бит кемне көткәнмен икән: капка түбәсенә пар күгәрчен килеп кунды, гөлдер-гөлдер йөренергә тотындылар.

Менә ничә ел инде шулай яратып күзәтәм үзләрен. Хуҗалар вафат булып, йорт ябылгач, алар бу нигезне ташлап, каядыр китеп торды. Йорт чын-чынлап буш калган иде, аңа каравы күңелсез, җанны сызлаткыч иде.

Менә кайтканнар бит бахырлар, туган-үскән оя-нигезләренә тугры калганнар. Хәлләрен аңлыйм: кешесез йортта яшәве күңелле түгелдер, җимне дә ничек табалардыр. Әмма тугрылык хисе көчлерәк, күрәсең. Бу инде теләсә кайда угрылык кылып йөрү түгел…

Рәхмәт сезгә, дускайлар!

Бәс

Тормышыбызда көн дә кабатлана-кабатлана тәмам тоныкланып, бертөслеләнеп беткән эш, күренешләр, әйбер-сәйбер күбрәк. Шулай да көтелмәгән вакыйга, бәйрәмнәр булып ала: кунак сые әзерләнә; яңа кием яисә берәр җиһаз алып куясың – яшәеш тоныклыгында якты нур чагылып киткәндәй була.

Табигатьтә дә инде ияләнелгән, күзгә чалынмас хәлгә килгән күренешләр арасында тансык бер яңа күренеш пәйда булса, үзеңә бер бәйрәм, көтелмәгән күчтәнәч инде.

Бәсне дә мин табигатьнең менә шундый бер бәйрәм бизәге, тансык бер күчтәнәче дияр идем. Сирәк була, көтелмәгәнчә капыл килеп төшә, теләсә кемне айнытып, күңел кылларын нечкәртеп, чиртеп җибәрерлек нәфис-матур була.

Беренче бәс аеруча тансык, аеруча тәэсирле. Чөнки агачлар да, капка-коймалар, электр багана-чыбыклары да – бөтен тирә-як кичә генә көзге караңгылыкта кап-кара иде, шыксыз иде, бүген исә алар бөтенләй икенче, алыштырып куйган кебек, шулар белән бергә үзең дә башка мохиткә күчкәнсеңдер кебек тоела.

Бер бөртек хакына

Тәрәзә каршындагы рәшәткә тактасы очында бер кошчык утыра. Таныш түгел – күчеп барышлый ялга туктаган «мосафир» дыр, ахрысы. Түшенең аскы ягы аксыл-көрән, өске ягы, муены куе көрән. Тамак асты кара. Томшыгы уртача озынлыкта, туры. Авыз читләре аксыл. Күзләр хәрәкәтчән – кара тары бөртеге; җемелдәп-җемелдәп куя.

Кызгылт маңгаенда ук вак-вак мамык, каурыйлардан җыелган бүрек-кәпәч. Ул бик йомшактыр – җил тиеп китүгә үк тузгый башлый. Кошчык, гомумән дә, бөтен барлыгы белән йомшак-җылы, бер йомарлам мамык көнҗәләсе. Үзе чуар – канат очлары, кызык, аркылы кара сызыклардан тора, биш-алты сызык; ә койрыгының очы сары.

Нишләп әле кошчык, тәрәзәгә бик якында булса да, шулай озак утыра. Йокымсырап, ял итеп утырмый. Башын бик еш боргалый, җемелдек күзләре белән тегеләй-болай каранып ала. Башын янтайтып, өскә – күккә дә карап-карап куя. Ара-тирә калтыранып-тетрәнеп ала – өстеннән карга очып киткәндә шулай итә икән; теге як коймага саескан килеп кунгач, калтыранып ук куйды.

Шулай да очып китмәде. Нидер көтә бит ул! Бер урында шулай озак тормаса! Инде мин дә туя башладым. Әллә тәрәзәгә якынрак килеп карыйм микән? Кирәкмәс, йә өркетермен, күзәтәсе дә килә. Ниндидер сер ачылыр кебек.

Ниһаять, көтеп алдык: кошчык сикереп кенә янәшә рәшәткә башына күчте; тиз-тиз боргаланып, берьюлы бакча эченә дә, тышкы якка да күз салды. Әллә миңа да карап куйды инде?! Спортчы хәлиткеч ыргылыш ясар алдыннан ялт-йолт хәрәкәтләнгән шикелле, бу да җелт-җелт каранып, берничә тапкыр йомшак кар кабып-кабып алды да, шуннан аз гына иелеп-бөгелеп, ак кар өстенә берничә кап-кара «канәфер» бөртеге төшерде. Шуннан капылт кына тәрәзә турысында ук аска, бакча эченә атылды да күз ачып йомганчы бер гөлҗимеш бөртеген кабып алып, икенче якка томырылды. Юк та булды!

Менә сиңа түземлек! Сабырлык! Шул бер бөртек җимешне өзеп кабар өчен, үзеңне күпме әзерләргә, көч, тәвәккәллек тупларга кирәк бит.

Кыйбат тора шул дөньяда яшәүләре…

Гыйнвар тамчысы

Кояш бүген башка көннәрдәгедән бер генә минутка артыграк җылыттымы, әллә булачак тамчы үзе язны зарыгып, түземсезләнеп көтә идеме, менә ул, суга әверелеп, түбә буйлап тәгәрәп тә китте. Аның артыннан тагын берничәсе иярде.

Тик алар әле кыюсыз-басынкы, хәлсез иде, түбә озын, җитмәсә, салкын җиле дә каршы иде. Шулай итеп, беренче тамчылар түбә читеннән очып та китә алмадылар, бер-берсенә ябышып, шунда кечкенә сөңге булып катып калдылар.

Шундук сөңгегә: «Бу ниткән мәгънәсезлек!» – дип сукранып, ачы җил бәрелде, сукрануы сәер сызгыру булып яңгырады. Ләкин сөңге бирешмәде, түбәгә ныграк ябышты гына сыман.

Бүтәннәрнең дә аны: «И-и-и, мәнсез, кая болай кабаландың, гыйнварда тамчы тамамыни, менә тор инде кыш буе бер мәгънәсезгә асылынып», – дип әрләүләре бар.

Ә мин алай хөкем йөртмим. Әйе анысы, гомер озын, кыен булыр бу тынгысыз тамчыларга – язга чаклы бик озак-ерак бит әле. Шулай да ул мәгънәсез, файдасыз гомер булмас. Күпме җан иясе аны күреп, язны, аның аерылгысыз билгесе – кояшта җемелдәп шыбырдашкан тамчыларны хәтергә төшерерләр, сүрелгән өметләрен яңартып, үстереп җибәрерләр.

Әнә бит гыйнварның иң кыска көнендә, кояшның иң санаулы кадерле минутларында да бу тере бөреләр саф бәллүр булып өметле җемелди…

Күңел күзе белән

Каен урманы. Авылдан ук башлана – ак кар дәрьясында авыл белән урман бер чоңгыл кебек. Шулай да урман эченә керә барган саен, аклык көчәя бугай. Серлелек тә. Тик кешеләр язмышы белән каеннар язмышы арасында чик, киртә генә күренми.

Урман, болай караганда, күп каен инде ул. Ә күңел күзе белән карый калсаң…

Әнә бер каен. Ялгыз каен. Чибәр. Тыйнак. Эчке бер мөлаемлык белән үзенә тартып тора. Кемнедер көтә кебек. Тирә-юньдә бүтән ялгызаклар да бар. Һәркайсы үзенчә. Бар битарафы, йомыкые. Бар горуры, моңсуы. Ялгыз халәт – үзе бер дөнья. Ялгызлык тынгысызлый, хыялландыра, шомландыра.

Ә болары янәшә ике каен. Пар каен. Сыенышканнар. Бәхетлеләр. Тигез тормыш – кызыклы, серле дөнья. Көнләштерә, ымсындыра, өметләндерә.

Болары исә өчәү. Берсе, кәүсәсен читкәрәк иеп, тегеләрдән бераз авышкан. Болар – бөтен бер сер төене, чәбәләнгән бер дөнья. Сискәндерә, кызыксындыра, уйландыра.

Монда да тормыш: төрледән-төрле язмышлар. Монда да сер дөньясы: шәрран ярып ачылып тормыйлар, капчык төбен селкемиләр. Монда да күңел күзе кирәк…

Чәер исе

«Урман – башкорт туны» дисәләр дә, әче җил, көчле буранда анда да салкын, шыксыз икән. Агачларның үзәгенә үтеп бәйләнгән әрсез җил сине дә читләтеп үтми, киемне йолкып, карын сара.

Шулай да агач арасына, эчкәрәк керә барган саен, шыксызлык кими төшкән кебек тоела. Юк, җилнең усаллыгы һич басылырга уйламый, ә күңел басынкылыгы нигәдер кимегәннән-кими. Каян килә күңелгә мондый илһам, дәрт, ә сулышка шундый иркенлек, тәнгә җиңеллек? Нидән бу?

Ис! Истән икән бит, истән! Нарат исе, чәер исе ләбаса! Саф, тәмле, салкынча нәфис ис.

Чәер исен моңарчы да иснәгән бар иде. Кояш кыздырганда нарат урманына килеп керәсең – куе чәер исеннән хәтта башларың әйләнеп китә. Тәмам хәлдән тайганда, чыршы сагызныкын иснәп тә өйгә кайтып җитәрлек көч-дәрман алган бар.

Ә бүгенгесе үзгәрәк ис иде – нарат урманында менә шушындый мәхшәрле бураннарда гына чыга торган, табигать балаларына сирәк эләгә торган, әмма бик тә сихәтле нәфис бер ис иде…

Бездән ниләр калыр

Йорт-кура тирәсендә матавыкланганда салкынрак, шыксызрак булып китсә, көндәлек курткаларга ышаныч кими дә әтинең тунын алып киям. Әтинең үзе кебек үк кыска-курач, гади-җайлы гына. Тышы – нык кара постау, якасы – сарык мехыннан, әле дә кыршылмаган. Тегелеше дә тышта эшләп йөрергә бик кулай – бүгенгеләрнеке кебек бүселеп-тырпаеп торган төшләре, погон-чуклары, кирәкмәгәнгә елтырап торган калай каптырмалары юк, төймәләре дә – бармакларга өй, агач җылысы бирә торган кара сумала төймәләр.

Нишләп шулай кадерледер инде ул ата-баба әйбер-сәйберләре! Кайберәүләр инде мәрхүм әби-бабай, әти-әни киемен кияргә, әйберләрен тотарга чиркана, җирәнә. Безнекеләр үз үлеме белән, чиста, пөхтә хәлдә вафат булды. Кием-салымнары үзләре ничек юылган, үтүкләнгән хәлдә элеп яисә төреп куйган булса, шул хәлдә саклана.

Тора-бара шуларны киясе, тотасы килә башлый. Кигән береннән тәнгә тәмле, җылы рәхәт тарала, җан тынычланып китә. Иң рәхәте шул: нәрсә кимә, кулыңа нәрсә алма – алардан күңелдә ышаныч арта, җанга тынычлык иңә. Хатирә дә эчке бер көч-куәт бирә икән!

И-и-и, ат-чаналы озак-озын юлга әти белән чыкканда бабайның җылы толыбына төренеп рәхәт кичүләр! Беркайчан да хафа-казага юлыкмый идек. Ә бүген менә әти туны шундук шыксызлыктан, калтыраудан коткарды.

Безнең киемнәр дә балаларга җылы, көч, өмет бирерме?..

Җәйдән хәбәрче

Бер шофёр дустым шәһәр кырыендагы автобазага мунчага чакырган иде. Хуш исле каен себеркесе белән чабынып чыктык та салкынчарак бүлмәдә изрәп утырабыз. Тыныч, рәхәт…

Ә тышта кышның зәһәр бураны ыжгырып калган иде. Шуны хәтерләптер, инде җан-тән мондагы җылы, тәмле ләззәттән отыры ойый, ойый…

Шулай да яшәмеш дөньябыздан да бөтенләй аерылганбыз дип булмый – колакка ниндидер бер чең-чең, зең-зең иткән тавыш килгән кебек. Нәрсә тавышы икәнен дә тәгаенләп бетереп булмый үзе, әмма ул колакка керә бара, зиһенне, хәтерне әкренләп уята бара… Карале, күз алдына җәйге тугай, чәчәкләр, эссе көн пәйда була түгелме, хәтта печән исе дә тоемлана бугай, ә колакта…

Чикерткә тавышы бит! Чикерткә зеңгелди, чеңгелди ләбаса!

Менә зиһен уянды. Күз дә ачылды. Шуны сизгәндәй, чикерткә дә җанланып китте, зеңгелдәпме-зеңгелди. Йә, рәхмәт төшкере, җан иясе, ничекләр генә килеп эләккәнсең син, бахыр, монда – газ-бензин исе, тимер-томыр белән тулы гараж эченә. Авыл басуларына ашлык, печән-салам ташырга барган машина әрҗәсенә эләгеп, ялгышлык белән килеп төштеңме, әллә авыл өеннән туеп, кала фатирына кызыгып, шофёр абзыйның тән җылыткычына кунаклап, сәяхәткә чыктыңмы…

Ничек булса да булган инде, тик син барыбер шушы мәхшәри дөньяда да сытылып-басылып калмагансың, югалмагансың. Күр инде, бетон-кирпеч, тимер-томыр арасында да сайрап ят әле!

Шофёр халкы да синең җырыңнан разыйдыр, моңсу җирдәшем, адәм балаларына өметле, якты хатирәләр бик тә кирәк бит. Рәхмәт сиңа!

Горурлык

Кышкы салкыннар иде, подвал баскычы астында ят бер кыргый мәче балалады. Баласы терчә иде: баскыч астыннан өскә йөгерә дә чыга, йөгерә дә чыга. Аны саклап, әнкәсе дә кеше күзенә күренергә мәҗбүр. Өстәвенә, баласы үскән саен, аңарга үз сөте генә җитмәсен дә, квартир хуҗаларының үткән-сүткәндә ишек төбенә куйган тәм-томнан баш тартуның мәгънәсезлек икәнен дә төшенде, күрәсең. Кыскасы, ике-өч ай эчендә мәчебез тәмам элеккегә – «өй мәчесе» хәленә кайта язган иде инде.

Тик тәмам матураеп җиткәч кенә, баласы суга төшкәндәй юк булды: әллә хуҗа табылдымы, әллә кыргый мәчеләрдә баланы, вакыты җиткәч, «үз мохите» нә кайтару гадәте бар идеме…

Әнкә мәче үзе дә кинәт үзгәрде, подъездда күренмәс булды. Чүп савыты тирәсендә чагылып киткәндә дә, элек үзен, баласын ашатканнарга да исе китми, койрык болгап, ялагайланып аларга якын килми, сырпаланмый, ара саклый иде. Кыяфәт, караш та горурдан. Ул гүя: «Бала хакына гына сезнең алда сырпаланырга, мияуларга мәҗбүр идем, ә болай без андыйлардан түгел…» – дия кебек иде.

Өермә

Шәһәрдә дә авылдагы кебек чын буран кубар икән! Җилнең шомлы сулышы көчәйгән саен, әлерәк кенә өстән аска ишелеп яуган, кара томанны хәтерләткән кар чаршавы болганганнан-болгана бара, аның инде кая таба хәрәкәт итүен дә чамалавы кыен: астан да бөркелә, ян-яктан да сарыла – күзне йомып, битне каплап, башны иеп, көч-хәл белән буранны сөзеп кенә атларга кала. Җитмәсә, юлым да үргә – Болак астыннан университет тавына…

Ул да булмады, буранның тоташ гүләвеннән озын ачы сызгыруга охшаган сәер шау аерылып, болай таба якынайганнан-якыная иде. Йөзгә, гәүдәгә көчле дә, үткен дә дулкын бәрелә бара. Тауның теге ягындагы урамнардан бу якка гайрәтле, зәһәр өермә ябырылып килә икән. Ул, аучыдан качып чапкан яралы аждаһадай, кая керер тишек тапмыйча боргалана, бөгәрләнә, әле мәйдан, чатларны иңли, әле ишегалларына бәреп керә, тыкрыкларда адашып сукрана, түбә калайларын дөңгердәтә, агач-куакларны сындыра. Аның бөтен гәүдәсе урамнарны тутырып калтырана, диварларга каты бәрелеп ухылдый, зыңгылдый, колак тондыргыч бүтән тавышлар чыгара.