Текст книги "Məntiq"

Müstəqil, yaradıcı və məntiqi mühakimə yürütmək qabiliyyəti hər bir ziyalının, alimin ayrılmaz atributu olmalıdır.

İndi gəlin "məntiqi forma" anlayışının məzmununa nəzər yetirək. Təfəkkürün məntiqi forması – fikrin quruluşudur (strukturudur), onun hissələri, ünsürləri arasındakı əlaqə üsuludur. Fikrin quruluşu, onun məzmunundan asılı olmayaraq, bütün insanlarda eynidir, ona görə də ümumbəşəri səciyyə daşıyır; belə olmasaydı, yuxarıda dediyimiz kimi, Yer kürəsində yaşayan insan fərdləri arasında qarşılıqlı anlaşma olmazdı. Məntiq elmi haqqında ilkin təsəvvürü olmayan şəxs: "Hər bir cinayət işi hüquqi qanun pozuntusudur"; "Bütün vəkillər hüquqşünasdır"; "Bütün isimlər nitq hissəsidir" və b. məzmunca müxtəlif olan hökmlər arasındakı quruluş eyniliyini bilməz. Yuxarıdakı hökmlərin hər birində subyekt (S), predikat (P) anlayışları və bağlayıcılar (Azərbaycan dilindəki -dir, -dur, -dır, -dür və bu kimi şəkilçilər bağlayıcını bildirir) vardır. Fikrin quruluşu bütün xalqlarda subyektli-predikatlı (S-P) xarakter daşıyır.

Biz elmi ədəbiyyatlarda ayrı-ayrı filosofların "məntiqi forma", yaxud "təfəkkürün forması" anlayışına verilən tərifləri nə qarşılaşdırmaq, nə də təhlil süczgəcindən keçirmək fikrində deyilik, maraqlananlar "Məntiq kursu (dərslik, "Turan" nəşriyyatı, Bakı, 2001) kitabının 24-25-ci səhifələrinə baxa bilərlər.

Qətiyyətlə demək olar ki, məntiqi formaların önəmli idraki və metodoloji əhəmiyyəti vardır. Birincisi, bu formalara ağlın "təmiz", "saf" məhsulu kimi yanaşmaq olmaz, çünki bu formalar gerçəklikdəki predmet və hadisələrin cürbəcür xassə və münasibətlərinin təfəkkürümüzdə inikasıdır; ikincisi, bu formalar çoxəsrlik insan praktikasının məhsuludur; üçüncüsü, onlar gerçəkliyin təfəkkürümüzdə adekvat inikasına uyğun olaraq günbəgün məzmunca daha da zənginləşir.

Bir məqamı da oxucuların diqqətinə çatdıraq ki, özlüyündə məntiqi forma nisbi səciyyə daşıyır, nisbi müstəqilliyə malikdir və eyni məzmun müxtəlif biçimlərdə aşkara çıxa bilər. Məsələn, Azərbaycan xalqının Qarabağda apardığı döyüşlərin məzmununu elmi kitablarda, bədii əsərlərdə, rəssamların kətanında, heykəltaraşlıq kompozisiyalarında və s. əşyalarda əks etdirmək olar. Eyni məntiqi forma da müxtəlif məzmunu təcəssüm etdirə bilər. Obrazlı desək, eyni bir qabda şirə, ətirli içki, yaxud qiymətli dərman preparatları saxlamaq olar.

Məntiqin tədqiq etdiyi əsas təfəkkür formaları anlayış, hökm, əqli nəticə və sübutdur. Bu formaların məzmununu təfəkkürün özündən hasil etmək doğru deyildir, onların əsasını gerçəklikdəki predmet və hadisələrin ortaq, önəmli əlamətləri təşkil edir. Hər bir anlayışın gerçəklikdə "canı", "hissəsi", "zərrəsi", "qanı" vardır. Məntiqi formalar əyanilikdən məhrum olsa da, onların gerçək ifadə forması yazılı, şifahi mətnlərdir, nitqin özüdür. Təfəkkürün bu formaları struktur-metodoloji funksiyalarına görə bir-birindən fərqlənir, bu isə onların tətbiq səviyyələrinin müxtəlifliyindən asılıdır. Anlayış nisbi müstəqil fikir forması kimi hökmün, hökm əqli nəticənin, əqli nəticə sübutun tərkibinə daxildir. Bu formaların özü inkişaf prosesinin qanunauyğun pillələridir. Çox vaxt bu formaları varlığın struktur səviyyələrinə (elementar hissəciklər, atomlar, molekullar, cisim) oxşadırlar. Bu analogiyada müəyyən həqiqət vardır, çünki cəmiyyət də təbiətin bir hissəsidir, insan da tarixi inkişafın, mədəniyyətin məhsuludur. Yuxarıdakı fikirlərdən yanlış nəticə çıxarmaq olmaz ki, təfəkkürdə öncə anlayış, sonra isə hökm və əqli nəticə yaranır. Bu barədə elmi ədəbiyyatda müxtəlif baxışlar mövcuddur, onların təhlili, araşdırılması dialektik məntiqin sahəsinə aiddir. Fikrimizcə, bu formaların hər biri dialektik vəhdət təşkil edir, təfəkkürdə paralel formada meydana gəlir, onları daim hərəkət və inkişafda tədqiq edən dialektik məntiqdir.

Təfəkkürün formalarındakı struktur eyniliyini anlamaq məqsədilə aşağıdakı nümunələri nəzərdən keçirək. "Tələbə", "planet", "cəmiyyət" anlayışları məzmunca bir-birindən fərqlənir, lakin onların strukturu eynidir, bunların hər birində müəyyən predmetlər qrupu, onlara xas olan ümumi, mühüm əlamətlər təfəkkürümüzdə əks olunur. "Tələbə" dedikdə, konkret Həsən, Əli, Fərid deyil, bütün tələbələrə aid olan mühakimə yürütmək qabiliyyəti, nitqi, əmək fəaliyyəti, konkret ixtisas sahələrinə yiyələnməsi və s. əlamətlər beynimizdə əks olunur. "Planet" anlayışında isə nə Venera, nə Mars, nə Yer, nə də başqaları deyil, onların hamısına aid olan ortaq əlamətlər əks olunmaqla, ulduz və meteoritlərdən fərqli cəhətləri ayırd edilir. "Cəmiyyət" anlayışında da ortaq və mühüm əlamətlər təfəkkürümüzdə canlanır. Deməli, anlayış predmet və hadisələrin ümumi, mühüm əlamətlərini əks etdirən fikirdir, təfəkkür formasıdır.

Mürəkkəb struktura malik hökmə aid misal:

"Bütün oğrular cinayətkardır", "Bütün cisimlər qızdırıldıqda həcmi genişlənir", "Bütün insanlar təfəkkürlüdür". Bu hökmlər məzmunca müxtəlif olsa da, hər üçünün quruluşu eynidir; subyekt, predikat və bağlayıcıdan ibarətdir. Fikrin bu cür quruluşu hökm adlanır. Hökm – gerçəklikdəki predmet və hadisələrin xassə və əlamətlərinin, onların arasındakı cürbəcür əlaqə-münasibətlərin təfəkkürdə iqrar, inkarlıq formasıdır ki, bunun özü də həqiqi, yaxud yalan ola bilər.

Daha mürəkkəb fikir forması olan əqli nəticəyə nümunə gətirək: "Hər cür cinayət işi qanun pozuntusudur", "Qarət cinayət işidir". "Qarət işi qanun pozuntusudur".

"Bütün müstəntiqlər hüquqşünasdır". "Xanoğlan müstəntiqdir". Nəticə, "Xanoğlan hüquqşünasdır".

Bu fikirlər məzmunca müxtəlifdir, lakin onların məntiqi quruluşu eynidir, çünki hər iki mühakimədə iki hökmdən orta terminin vasitəsilə eyni üsulla yekun biliyi alınır. Təfəkkürün bu cür forması əqli nəticə adlanır. Əqli nəticə verilmiş bir və ya bir neçə hökmdən əlaqələndirici terminin vasitəsilə yeni biliyin alınmasıdır.

Oxucular təfəkkürün formaları haqqında elementar biliklərə yiyələndikdən sonra, istər-istəməz "təfəkkürün məntiqi qanunları" anlayışı ilə də maraqlanacaqlar. Biz "qanun" anlayışının geniş fəlsəfi tərifini vermək iddiasında deyilik, fəlsəfə haqqında adi təsəvvürü olan hər bir adam onu bilməlidir.

Müasir elmi təsəvvürlər təsdiq edir ki, gerçəklik bir-birilə əlaqəli olan vahid bütöv sistemlərdən ibarətdir, bu sistemlərin ayrı-ayrı komponentləri arasında ümumi əlaqə, bağlılıq vardır. Böyük və kiçik sistemlər arasındakı cürbəcür əlaqə və münasibətlərin özünü də mühüm və qeyri-mühüm, zəruri və təsadüfi, daxili və xarici və bu kimi əlaqələrə bölmək olar. Bu cür əlaqə və münasibətlərin növlərindən biri də qanundur. Lakin hadisələr, predmetlər arasındakı hər cür əlaqə-münasibət qanunu ifadə etmir. Sözün dar anlamında təfəkkür qanunları – fikir aktları arasında ümumi, mühüm, zəruri, sabit, təkrarlanan əlaqə və münasibətlərdir.

Çox vaxt qanunları ən ümumi, ümumi və xüsusi deyə bir neçə yerə bölürlər. Konkret elmlərdə tətbiq olunan spesifik qanunları ən ümumi və ümumidən fərqləndirməyi bacarmayan müəllim və tələbəyə rast gəldikdə istər-istəməz məyus olursan. Fizikada enerjinin saxlanması və çevrilməsi, ümumdünya cazibə qanununun, bioloji biliklərə də tətbiq olunan irsiyyət və dəyişkənlik, orqanizmlə mühitin qarşılıqlı əlaqəsi, hüquqşünaslıqda dövlət və hüququn meydana gəlməsi, inkişafı və bu kimi başqa elm sahələrində fəaliyyət göstərən qanunların mahiyyətini bilməklə biz kainatın və cəmiyyətin sirlərinə daha dərindən bələd ola bilərik.

Təfəkkür prosesinə aid olan əlaqələrin xüsusiyyəti ondadır ki, əslində təfəkkürün struktur elementləri predmet və hadisələrin beynimizdə inikası və s. deyilsə, əqli "surətləri", modelləridir. Təfəkkürdəki əlaqələr bir-birindən təcrid olunmuş formada deyil, sınmış güzgünün qəlpələrinə bənzəyir, bu qəlpələrin hər birində isə gerçəkliyin müəyyən parçası, hissəsi əks olunur.

Təfəkkürdə yaranan əlaqələr çoxşaxəli və cürbəcür olur. Biz bu qarışıq əlaqələr müstəvisində fikrin forması ilə məzmunu arasındakı əlaqələrə xüsusi diqqət yetirməliyik. Bu cür əlaqələrin ikili (məzmunla və formal) səciyyə daşımasının idraki və metodoloji əhəmiyyətini tələbələrə asan misallarla başa salmaq hər bir müəllimin borcudur. Yaddan çıxarılmamalıdır ki, formal əlaqə sabit qalsa da, şəraitin, sosial proseslərin inkişaf və dəyişməsilə məzmunlu əlaqə də dəyişir (ətraflı bax: Dərslik, səh. 29-30).

Məntiqi əlaqələrin xüsusi növlərindən biri də təfəkkür qanunlarıdır ki, bunlar məzmunca müxtəlif olsa da, formaca oxşardır, eyni quruluşlu bütöv fikirlər toplusuna aiddir. Bunlar əsas qanunlar (1.Eyniyyət, 2.Ziddiyyətsizlik, 3.Üçüncünü istisna, 4.Kafi əsas) adlanır, lakin məntiqdə qeyri-əsas qanunlar da vardır.

Təfəkkürün məntiqi qanunları daha ümumi xarakter daşıyır, bütün fikir əməliyyatlarında tətbiq olunur, digər tərəfdən, bu qanunlar təfəkkürün formalarında tətbiq olunan qeyri-əsas qanunların (əks əlaqə, hökmlərdə terminlərin ehtiva olunması, əqli nəticənin qurulması qanunları) fəaliyyətini müəyyən edir.

Təfəkkürün məntiqi qanunlarının obyektiv xarakter daşıdığını, bəşəriyyət tərəfindən aksiom kimi qəbul olunduğunu və onun normativ-hüquqi aktları əks etdirən hüquqi qanunlardan fərqli cəhətlərini araşdırdıqda onların idraki-metodoloji əhəmiyyətini bir daha yəqin edirsən. Təfəkkürün məntiqi qanunları bütün insanlarda eynidir və obyektiv səciyyə daşıyır. Çünki onlar insanların iradə və şüurundan asılı deyildir, insanların arzusu ilə yaranmamışdır. Bu qanunlar gerçəklikdəki predmet və hadisələr arasında mövcud olan əlaqə və münasibətlərin təfəkkürdə inikasıdır.

Elmi ədəbiyyatda məntiqi qanunların hüquqi qanunlarla eyniləşdirilməsi fikirlərinə də rast gəlirik ki, bunun da heç bir elmi əsası yoxdur, çünki dövlət tərəfindən yaradılan normativ-hüquqi aktlarla çoxəsrlik insan praktikası nəticəsində formalaşan, müxtəlif dövrlərdə cilalanan və aksiom xarakteri alan məntiqi qanunları eyniləşdirmək olmaz. Bu qanunları nə gerçəklikdəki əşyaların özünə aid etmək, nə insan təcrübəsindən əvvəl yarandığını söyləmək, nə də "xalis zəka"nın məhsulu olduğunu saymaq olar. Onlar mövcudluq formasına görə müxtəlif olsa da, məzmunca eynidir, varlıq qanunları təbiətdə, təfəkkür qanunları isə fikir aktlarında fəaliyyət göstərir, təfəkkürün mənbəyini də gerçəklikdəki predmet və hadisələr təşkil edir.

Təfəkkürdə formal məntiqin dörd qanunundan başqa, əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi, kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyətə və əksinə keçməsi və inkarı inkar qanunu da fəaliyyət göstərir ki, bunlar da dialektik məntiq tərəfindən öyrənilir.

Maraqlıdır ki, məntiq hər cür təfəkkürü deyil, həqiqətə aparan düzgün təfəkkürü, onun forma və qanunlarını öyrənir. Buna görə də "fikrin həqiqiliyi" və "mühakimənin formal-məntiqi düzgünlüyü" anlayışlarının mühakimə prosesində yerini müəyyənləşdirməyin metodoloji əhəmiyyətini azaltmaq olmaz. Belə bir məsələni də yaddan çıxarmayaq ki, həqiqət fikrin məzmununa, düzgünlük onun formasına aiddir. Fikrin həqiqiliyi odur ki, reallığı olduğu kimi əks etdirir, ona uyğundur. Bu xassə praktika ilə yoxlanılır. Fikrin məzmunu gerçəkliyə uyğun gəlmirsə o yalandır, həqiqəti təhrif edir. Məsələn, "Bəzi cinayət işləri oğurluqdur" deyimi həqiqi fikirdir. "Bütün cinayət işləri oğurluqdur" deyimi isə yalan hökmdür.

Sözün geniş mənasında həqiqət gerçəkliyin şüurumuzda inikasıdır, "obrazıdır", deməli, o, insan psixikasından asılı deyildir və obyektiv gerçəklikdə müəyyənləşdirilir. Təfəkkürün həqiqiliyi onun köklü xassəsidir, fikrin məzmunundakı gerçək hadisə və proseslərin təfəkkürümüzdə yenidən canlanmasıdır. Təfəkkürün xassəsi kimi "yalanlıq" anlayışı isə fikrin məzmunca gerçəkliyə uyğun gəlməməsidir. İnsan təsəvvürlərində mövcud olan əşyaların məzmunu nə subyektdən, nə də bəşəriyyətdən asılıdır. Lakin məzmun, inikas prosesi kimi, fikirdə mövcud olur.

Həqiqət nisbidir, o idrakın inkişafı ilə daim dəyişir, yeniləşir.

Gerçəkliyə münasibətdə təfəkkürün digər köklü bir xassəsi fikrin düzgünlüyü məsələsidir. Bunun özü fikrin quruluşunda gerçəkliyin həqiqi strukturunun yenidən inikasında təfəkkürün rolunu aşkara çıxarır. "Düzgünlük" və "yalanlıq" kateqoriyaları təfəkkür formalarının quruluşu və öyrənilməsi üzərində aparılan məntiqi əməliyyatlarda tətbiq olunur. Bu anlayışların metodoloji əhəmiyyəti ondadır ki, birincisi, çıxış hökmləri həqiqi olmalıdır, ikincisi isə bu hökmlərin əlaqəsi düzgün götürülməli, bu zaman məntiqi qanunlara riayət olunmalıdır. Məsələn, desək ki, "Məhkəmədə bütün şahidlər doğru ifadə verir". "Arif şahiddir". Deməli, "Arif doğru ifadə verəndir". Belə nəticə almaq olmur, çünki 1-ci hökm yalandır. Başqa bir zəruri şərt fikrin quruluşca düzgünlüyüdür, yəni fikrin ünsürləri arasındakı əlaqə gözlənilməlidir. Belə olmadıqda, düzgün nəticə alınmır. Aşağıdakı nümunələri nəzərdən keçirək:

1.Bütün müstəntiqlər hüquqşünasdır. Mürsəlzadə hüquqşünasdır. Mürsəlzadə müstəntiqdir nəticəsini almaq olmur, çünki burada fikrin əlaqəsi pozulmuşdur. Digər tərəfdən, "hüquqşünas" anlayışı orta termin kimi hər iki hökmdə tam həcmdə götürülməmişdir.

2.Bütün müstəntiqlər hüquqşünasdır. Mürsəlzadə müstəntiqdir. Deməli, Mürsəlzadə hüquqşünasdır. Burada alınan nəticə doğrudur, çünki fikrin əlaqəsi doğru götürülür, "müstəntiq" anlayışı orta termin kimi 1-ci hökmdə tam həcmdə vardır.

Məntiqi təfəkkür bu şərtlərlə yanaşı, bir sıra başqa əlamətlərlə də səciyyələnir ki, ona riayət etməyin mühüm əhəmiyyəti vardır. Sağlam düşüncəli hər bir adam düzgün təfəkkürün 1.Müəyyənlik, 2.Ardıcıllıq və 3.Sübutluluq kimi xassələrinə hər an əməl etməlidir (Bax: Dərslik, səh.13-18).

Bu bölmədə dil və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsi də işıqlandırılır; onun idrakı və metodoloji funksiyalarını yaddan çıxarmaq bizi yanlışlıqlara aparıb çıxara bilər. Məntiq təfəkkürün formalarını öyrəndiyindən, təfəkkürün özü dillə, nitqlə üzvi bağlılıqdadır; ona görə məntiqi "dil haqqında elm" də adlandırırlar. Məntiqdə təbii dillərin və süni dillərin ayrı-ayrı aspektləri tədqiq olunur, ona görə də bir çox müəlliflərin məntiq və dilin vəhdətindən bəhs etməsinə təbii baxmaq lazımdır. Məntiqin xüsusi dillərindən biri də predikatların məntiqi dilidir ki, onun vasitəsilə fikirlər arasındakı əlaqələrin üzə çıxarılmasında məntiqi formalardan geniş istifadə olunur. Formullarla ifadə olunan süni dilin əsas üstünlüyü ondadır ki, burada fikrin ifadəsi birmənalı qəbul olunur, orada omonimlərdən və aydın olmayan ikibaşlı ifadələrdən istifadə olunmur. Bu isə mühakimənin gedişini, düzgünlüyünü, yaxud yalanlığını qəti müəyyən etməyə imkan verir. Dil və təfəkkürün vəhdəti ondadır ki, dil fikirlərin maddi cildidir, qabığıdır, təfəkkürün məzmunu dil vasitəsilə aşkara çıxarılır. Obrazlı desək, gözün giləsini göz qapağını açmaqla aşkara çıxarmaq mümkün olduğu kimi, təfəkkürün məntiqi formalarını da dilin təhlili vasitəsilə üzə çıxarmaq, öyrənmək olur. Dil fikirlərin ifadəsində və formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onda təbii sual meydana çıxır ki, bəs dil nədir?

Dil – gerçəkliyin dərk olunmasında və insanlar arasında ünsiyyət prosesində informasiyaların formalaşması, saxlanması və ötürülməsi funksiyasını yerinə yetirən işarə informasiya sistemidir.

Dil – fikrin səsli maddi cildidir. Təfəkkür dil materialı əsasında inkişaf edir. Dil materialından kənarda "təmiz", "çılpaq" təfəkkür olmadığı kimi, məzmunsuz "saf" fikir forması da yoxdur. Dil insanlar arasında nəinki vacib ünsiyyət vasitəsidir, eyni zamanda fikirlərin mübadiləsi və nəsildən-nəsilə keçirilməsi vasitəsidir. Sözlərdə və dil materiallarında möhkəmlənən mücərrəd təfəkkür yalnız insana xasdır, beynin spesifik xassəsidir.

Dil və təfəkkürün bağlılığı ondadır ki, onlar vahid maddi baza əsasında meydana gəlib inkişaf edirlər. Lakin onları eyniləşdirmək olmaz, çünki müxtəlif ictimai hadisələrdir. Dil və təfəkkürün vəhdətinə iki aspektdən (1.Genetik, 2.Funksional) yanaşıldığını hər bir oxucunun bilməsi vacibdir. Genetik aspektdə nəzərdə tutulur ki, dilin əmələ gəlməsi təfəkkürün təşəkkülü ilə, təfəkkürün yaranması isə dilin mənşəyilə bağlıdır. Funksional aspektdə isə bu vəhdətin tərəfləri qarşılıqlı surətdə bir-birinin olmasını tələb edir, biri digərinə təsir edir, lakin vəhdətin tərəflərinin hər birinin nisbi müstəqilliyə malik olmasını da unutmaq olmaz.

Dil və təfəkkürün fərqli cəhətlərinə qısaca nəzər yetirmək olar: l.Dil və təfəkkür strukturca bir-birindən fərqlənir. Təfəkkürün quruluşu ümumbəşəri xarakter daşıyırsa, dil milli səciyyə daşıyır; 2.Təfəkkürün əsas vahidləri anlayış, hökm, əqli nəticə və sübutdursa, dilin əsas vahidləri fenomenlər, morfemlər, Ieksemlər, səs və cümlələrdir; 3.Gerçəkliyin hərtərəfli dərkində təfəkkür ideal obrazlardan istifadə edir, həqiqəti aşkara çıxarır. Dil isə alınmış bilikləri möhkəmləndirib sistem halına salır, bununla dil formalarında predmetli gerçəkliyin xarakteristikasının adekvat ifadəsinə nail olunur; 4. Dil predmetli fəaliyyətin və cəmiyyətin adət-ənənələrinin təsiri altında inkişaf edir, təfəkkür isə məntiqin anlayışlı aparatına, qanunlarına yiyələnməklə subyektin dərketmə qabiliyyətinə istinad edir.

Dil və təfəkkür arasında ziddiyyətli vəhdət olsa da, onlar bir-birinə qarşılıqlı təsir edir. Təfəkkürün dildə təsirini hər bir oxucunun bilməsi onun intellektual səviyyəsinin artmasına şərait yaradır. Birincisi, təfəkkür dilin və nitq fəaliyyətinin məzmununu təşkil edir; ikincisi, təfəkkür nitq fəaliyyətində insanların istifadə etdiyi dil vasitələrinə nəzarət edir, ünsiyyətin gedişində dildən istifadəni yönləndirir; üçüncüsü, təfəkkür dilin vasitəsilə biliklərin mənimsənilməsi, artması və zənginləşməsini təmin edir; dördüncüsü, təfəkkür nitq mədəniyyətinin yüksəklik səviyyəsini müəyyən edir; beşincisi, təfəkkür dilin məntiqiliyini artırır, onun səlistliyinə və yığcamlığına kömək edir; altıncısı, təfəkkür prosesinin zənginləşməsi və dəyişilməsilə anlayışların məzmun və həcmi dəyişir, dəqiqləşir, bunun nəticəsində yeni anlayışlar yaranır ki, bu da öz növbəsində, dilin zənginləşməsinə gətirib çıxarır. Təfəkkürün təsirilə yeni sözlər, söz birləşmələri yaranır, onların mənası, əhəmiyyəti dəqiqləşdirilir.

Dil və təfəkkürün vəhdətini geniş mənada anlamaq lazımdır. Dilin təfəkkürə təsiri mexanizmini bilməyin idrakı əhəmiyyəti böyükdür. Dil, 1) təfəkkür vahidlərinin formalaşması, onların daxili nitqdə birləşməsi vasitəsidir; 2) təfəkkürə münasibətdə müxtəlif fikirlərin formalaşması, yaranması və nitqdə onların ifadə olunması vasitəsidir. Dilin vasitəsilə fikirlərin dərki və anlaşıqlığı təmin olunur. 3) fikirlərin, fikirdə aparılan əməliyyatların, o cümlədən gerçəklikdəki predmet və hadisələrin modelləşdirilməsi vasitəsidir; 4) insanlara öz istəklərini idarə etməyə, düşüncələrini konkret formalara salmağa imkan verir; 5) gerçəkliyə təsir etmək, insanların praktik fəaliyyətilə gerçəkliyin dolayı yollarla yenidən yaranması, dəyişdirilməsi vasitəsidir; 6) təfəkkürün fəaliyyət dairəsini genişləndirməklə, onun məntiqiliyini artırır və s.

Təfəkkürün formaları ideal törəmələr olsa da, dildə materiallaşır və yazılı mətnlərin köməyilə təhlil olunur. Maraqlıdır ki, təfəkkürün ümumi strukturları ilə dilin ifadə strukturları arasında sıx qarşılıqlı bağlılıq vardır, onu dərk etmək, idrakı əhəmiyyətini aşkara çıxarmaq vacib məsələdir. Təbiidir ki, məntiq elmi dilin bəzi aspektlərinə xüsusi diqqət yetirdiyindən çox vaxt onu "dil haqqında elm" də adlandırırlar. Məntiqin əsas problemi isə məntiqi üsullarla və onun ifadə vasitələrilə gerçəkliyin predmet və hadisələrilə əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır.

Onu da qeyd edək ki, dilin əsas təşkil olunma materialı kimi işarələrdən istifadə olunur. İşarə, hər şeydən öncə duyğularla qavradığımız predmet və hadisələrdir. Göstərdikləri obyektlərə münasibətindən, xarakterindən asılı olaraq, işarələrin üç növünü göstərə bilərik:

1.İndeks (göstəricisi) işarələri; 2.Obraz işarələri; 3.Simvol-rəmz işarələri.

Məntiqi təhlildə dil işarə sistemi kimi nəzərdən keçirilir. İşarə nədir? İşarə – idrak prosesində istifadə olunan maddi obyektdir. Yuxarıda işarələrin üç növünü (1.İndeks, 2.Obraz, 3.Simvol) qeyd etmişdik. Hər bir oxucu, tələbə işarələrin idrakı əhəmiyyətini, mənasını yaxşı mənimsəyərsə, onda fikri dəqiq və aydın ifadə edə bilər. Müəllimlik təcrübəmdə hiss etmişəm ki, çox vaxt tələbələrimiz verilən işarələrin mənasını anlamadıqlarından ona uyğun fikir gətirə bilmirlər. Bu da onlarda yaradıcı, məntiqi təfəkkürün zəif inkişaf etməsini aşkara çıxarır. Sadə bir formulu nəzərdən keçirək: Əgər M-Q-dirsə, onda Z-F-dir. Bu formulu fikirlə ifadə edək: Əgər hardansa tüstü çıxarsa, deməli, orada od var.

İndeks işarələri – onların səbəblərinin nəticəsi kimi təmsil etdiyi obyektlərlə əlaqəsidir. Məsələn, tüstünün qalxması odun olmasının, insanın istiliyinin olması onun xəstələnməsinin, başın ağrıması – insanda təzyiqin az və ya çoxluğunun, civə sütununun qalxması, aşağı düşməsi – atmosfer təzyiqinin dəyişilməsinin göstəricisidir.

Obraz işarələri – onları təmsil edən obyektlərlə oxşarlığıdır (xəritə, çertyojlar, tablolar, sxemlər, şəkillər, yol işarələri, barmaq izləri və s.).

Simvol işarələrinin – onları təmsil edən obyektlərlə heç bir əlaqəsi və oxşarlığı yoxdur. Bu işarələrin əksəriyyəti sözlərdir, təbii dilin adlarıdır (notlar, milli dillərin əlifbasındakı hərflər, Morze əlifbasının işarələri və s.).

Məntiqin müstəsnalığı ondadır ki, axırıncı növdən olan işarələrlə əməliyyat aparır. Ona görə də məntiqdə hər bir işarənin predmet və məna əhəmiyyəti vardır. Predmet əhəmiyyəti işarələrdə ifadə olunan obyektlərin özüdür. Məna əhəmiyyəti obyektin xarakteristikasıdır, obyekt haqqında verilən informasiyadır. Çox vaxt obyektin predmet mənasını sadə, məzmun əhəmiyyətini isə əsas məna hesab edirlər. Obyektin məzmun mənası onu ifadə edən işarələrdən ayırmağa imkan verir və deyilir ki, işarənin əhəmiyyəti onun məna funksiyasıdır. Yadda saxlamalı ki, bəzi işarələrin mənası yoxdur, ona görə ki, onların göstərdikləri mövcud olmayan obyektlərdir, onların haqqında informasiya yoxdur. Məsələn, "5-5" ifadəsinə müəyyən rəqəmi bildirən maddi obyekt kimi baxmaq olar. Bu ədəd işarənin mənasını bildirir. "5-5" ifadəsi "o" ədədi haqqında bəzi informasiyanı özündə daşıyır ki, bu da işarənin mənasıdır.

İdrak prosesində işarələrin rolunu qədim yunan alimi Aristotel tədqiq etmişdir, sonrakı dövrlərdə bu problemlə Leybnits və b. məşğul olmuşlar. İşarələr haqqında təlim XIX əsrdə linqvistikanın və simvolik məntiqin inkişafı ilə əlaqədar daha da inkişaf edir. Amerikan alimi Ç.Pirs işarələr haqqında xüsusi elmin – semiotikanın əsasını qoymuşdur. Bu elmin bir-birilə bağlı olan üç bölməsini, aspektini yığcam formada bir-birindən fərqləndirməyi hər bir oxucu, alim və ziyalı bilməlidir.

Sintaksis – işarələr arasındakı əlaqələrin tədqiq olunduğu semiotika sahəsidir (dil ifadələrinin qurulması və dəyişilmə qaydaları və s.). Bu tədqiqatın gedişində işarələrin məna və əhəmiyyətindən uzaqlaşırıq.

Semantika – semiotikanın elə aspektidir ki, işarələrin onu təmsil edən işarələrlə əlaqəsi, başqa sözlə, işarələrin mənaları tədqiq olunur. "Semantik məntiq" anlayışı da buradan götürülmüşdür.

Proqmatika isə insanın işarələrə münasibətini öyrənir, yəni, işarə ünsiyyəti prosesində insanlar arasındakı əlaqələr tədqiq olunur.

1.Adlar haqqında

İşarələrin növlərindən biri ad olduğundan və adlar barəsində müasir elmi ədəbiyyatda dolaşıq, yanlış mülahizələr söyləndiyindən bu məsələyə də müəyyən səhifələr ayırmağı və mövqeyimizi bildirməyi önəmli saydıq. Adlar haqqındakı təlimə adlandırmaq nəzəriyyəsi deyilir. Bu nəzəriyyə alman alimi Q.Freqe (1848-1925) tərəfindən işlənmişdir. Onun yaradılmasında amerikan məntiqçisi R.Karnapın (1891-1970), A.Çercin və Sovet məntiqçilərindən E.Voyşvillonun dəyərli xidmətləri vardır.

Adlandırma nəzəriyyəsinin əsas anlayışı adlardır.

Ad, hər şeydən əvvəl hər hansı bir predmeti ifadə edən söz, yaxud söz birləşməsidir. Adlar işarə sayılır və onların məna və əhəmiyyət kəsb etdiyini heç kəs inkar etmir. Adların mənası – onlarda ifadə olunan predmetlərdir. Adların predmet mənası çox vaxt denotat, özləri isə desiqnat, nominat, mənası, yaxud məzmunu isə konsept (ümumi anlayış, təsəvvür) adlanır. Adların mənası dedikdə, bir də onu ifadə edən predmetlər haqqında alınan informasiyalar başa düşülür.

Lakin biz bəzi tədqiqatçıların adları məntiqi kateqoriya səviyyəsinə qaldırması fikrilə həmrəy deyilik, çünki kateqoriya elmdə daha geniş həcmli anlayışdır və onun cinsi yoxdur. Digər tərəfdən, məntiqdə fundamental anlayışlar bunlardır: "məntiqi forma", "məntiqi qanun", "anlayış", "hökm", "əqli nəticə", "sübut" və başqaları.

Başqa bir məsələyə də toxunmamaq olmur. Məntiqi "ağıl mərhələsinə uyğun bir anlamda öyrənmək" təklifi, mülahizəsi arqumenti olmayan, dolaşıq bir fikirdir. Çünki məntiqin normativ və praktik bir elm olması çoxəsrlik praktikada sübut olunmuşdur.

İdrak prosesində iki növ adları da bir-birindən fərqləndirmək vacibdir. Bir predmeti və bir neçə predmeti bildirən adlar vardır, buna uyğun olaraq, fərdi və ümumi adlar bölgüsünü işlətmək təbii olardı. Buna Günəş, Ü.Hacıbəyov, Azərbaycanın paytaxtı, tələbə, bitki, dövlət və bu kimi sözləri nümunə gətirmək olar.

Eyni həcmli, müxtəlif məzmunlu adlar da ola bilər. "Azərbaycanda inkişaf etmiş ən böyük şəhər", "Azərbaycanın paytaxtı". Eyni mənalı və müxtəlif həcmli adlar da vardır. Gerçəklikdə olmayan predmetləri (təfəkkürdən xaricdə) ifadə edən adlar da vardır. "Xəzər altında şəhər", "ölümsüz canlı", "Antraktidada şəhər" kimi sözləri göstərmək olar. Bu cür sözlərə xəyali sözlər də deyilir. Mənası gerçəklikdə mövcud olan predmetlərlə bağlı sözlər isə həqiqi sözlərdir. Soruşula bilər ki, bütün sözlərin mənası vardırmı? Freqe, Çerç hesab edirlər ki, bütün sözlərin mənası vardır. Voyşvillo buna mənfi cavab verir. O, öz baxışını arqumentləşdirərək, anlamına görə adları iki növə bölür: 1.Xüsusi anlamı olan və 2.Xüsusi anlamı olmayan adlar. "Avropada ən böyük çay", "Dünyada ən böyük göl". Bu adların anlamı onların strukturu ilə müəyyən olunur, buna təsviri adlar da deyilir. Xüsusi mənası olmayan qeyri-təsviri adlar isə "Volqa", "Xəzər" tipli sözlərdir. Bəzi qeyri-təsviri adların əhəmiyyəti var, ancaq mənası yoxdur, çünki bu adlar predmeti ifadə etsə də, onların haqqında heç bir informasiya daşımır, razılıq əsasında tətbiq olunur.

Adların tətbiqi üç prinsipə tabedir. Bunları bilməyin metodoloji əhəmiyyəti ondadır ki, bunlar insanı müəyyən məntiqi yanılmalardan qoruyur. Bu prinsiplər aşağıdakılardır: 1.Predmetlilik prinsipi; 2.Eynimənalılıq prinsipi və 3.Qarşılıqlı əvəzolunma prinsipi.

Predmetlilik prinsipində mülahizələrdə (hökmdə, fikirdə) adların mənası, özü haqqında heç nə iqrar və inkar olunmur. Belə hallar predmetlilik prinsipilə ziddiyyət təşkil etmir. Məsələn, "əşyalar birincidir, ideyalar törəmədir" hökmündə "əşya – obyektin, gerçəklikdəki maddi cisimlərin adlarıdır". "Varlıq – fəlsəfi kateqoriyadır" hökmündə isə "varlıq" adın, yaxud kateqoriyanın adıdır.

Eynimənalılıq prinsipi tələb edir ki, araşdırdığımız obyekt (istər bir predmet, istərsə də bir sinfə aid olan predmetlər çoxluğu olsun) haqqındakı söz sinfin bütün ünsürləri üçün ortaq olsun, çoxmənalığa yol verilməsin. Lakin təbii dildə bu prinsipə həmişə əməl olunmur. Süni dillərin (predikatların məntiqi dili) qurulmasında da bu prinsipi gözləmək vacibdir.

Qarşılıqlı əvəzolunma prinsipində iqrar olunur ki, mürəkkəb adlarda hissə dəyişdirilərsə, çıxış etdiyimiz mürəkkəb adın da mənası dəyişəcəkdir. Belə bir hökmü nəzərdən keçirək: "Mars Günəş ətrafında hərlənir". Burada sözlər də həqiqidir, məna da doğrudur. İndi "Günəş" adını gətirilən hökmdə "Günəş sisteminin mərkəzi cismi" adı ilə əvəz edək. Aydın olur ki, bu adların mənası birdir. Bu cür əvəzolunma nəticəsində həqiqi hökmdən həqiqi nəticə alırıq.

Görünür, qarşılıqlı əvəzolunma prinsipi təbiidir. Bununla belə adları ona zidd olan adlarla əvəz etməklə nümunə gətirmək olar. Belə bir hökmü nəzərdən keçirək: "Ptolomey hesab edirdi ki, Günəş Yer ətrafında fırlanır". Burada "Günəş" adını "Günəş sisteminin mərkəzi cismi" adı ilə əvəz etdikdə yenə eyni mənanı alırıq. Sonda isə yalan hökm alınır.

Qarşılıqlı əvəzolunma prinsipində bu cür uyğunsuzluğa adlandırma münasibətinin antinomiyası deyilir.

"Qarşılıqlı əvəzolunma prinsipini necə qorumaq və antinomiyalardan necə qaçmaq olar?" sualında adların tətbiqinin iki üsulunu fərqləndirmək gərəkdir. Birinci üslubda adlar sadəcə mövcud olan predmetləri ayırır. İkincidə adlarla ifadə olunan predmetlər müəyyən aspektdə nəzərdən keçirilir. Adlardan ikinci mənada istifadə olunarsa, onu başqa adlarla və həmin məna ilə əvəz etmək olar. Ptolomey "Günəş" və "Günəş sisteminin mərkəzi cismi" adlarını eyni mənada götürürdüsə, bunlar bir mənanı bildirirdi.

Lakin o vaxt Ptolomey hesab etsəydi ki, "Günəş Yer ətrafında fırlanır" bu yalan olardı. Dəyişmə nəticəsində alınan hökm də yalan olacaqdı: "Ptolomey hesab edirdi ki. Günəş sisteminin mərkəzi cismi Yer ətrafında hərlənir".

Dilçilikdə işlədilən semantik kateqoriyalar haqqında da yığcam məlumat vermək istərdik.

1.Dil ifadələrinin semantik kateqoriyaları.

Dil ifadələri, hansı obyektləri əks etdirmələrindən asılı olaraq siniflərə bölünür. Bu siniflər semantik kateqoriyalar adlanır. Bu mövzuda iş apararkən semantik kateqoriyalar içərisində cümlələrin və onların tərkibində müstəqil rol oynayan cümlə üzvlərinin nəzərdən keçirilməsi diqqət mərkəzində durmalıdır.

Hökmləri, sualları, konkret normaları ifadə etməsindən asılı olaraq cümlələri üç sinfə ayırmaq olar.

Sadə cümlələrə daxil olan və onlarda müstəqil rol oynayan ifadələr içərisində deskriptiv və məntiqi terminləri fərqləndirmək vacibdir.

Deskriptiv terminlərə 1.Fərdi adlar; 2.Ümumi adlar; 3.Xassələrin işarələri və münasibətlər; 4.Əlamətlərin işarələri; 5.Funksional işarələr aiddir.

Fikrimizdə bir əşya, predmet, hadisə əks olunursa, bunlar fərdidir, ikidən çox cisim ifadə olunarsa, ümumidir. Məsələn, "Azərbaycan müəllimi" qəzeti və Ü.Hacıbəyovun "Koroğlu" operası (fərdi); "Cəmiyyət", "Bitki", "Torpaq" (ümumi); və s.

Xassə – predmet və hadisələrin bir-birindən fərqli cəhətləridir. Biz insanları müqayisə etsək, deyə bilərik ki, bunlardan biri uca boyludur, o biri orta boyludur; biri qara rənglidir, o biri sarıdır və s.

Münasibət – xassədən onunla fərqlənir ki, doğru, yaxud yalan hökm almaq üçün onu fikirlərdəki predmetlərin bir neçəsinə aid edirik. Məsələn, Şəki Zaqataladan böyükdür, "8 15-dən kiçikdir" və s.

Bir çox dərsliklərdə "xassə" və "münasibət" sözləri müəyyən mənada eyniləşdirilir. Xassə münasibətlər sinfinə aid edilir və onları biryerli münasibət adlandırırlar. Götürülən predmetlərdən asılı olaraq, ikiyerli, üçyerli münasibətlər də vardır. Əgər desək ki, "Tovuz rayonu Qazax və Şəmkirin arasında yerləşir", burada üçyerli münasibətdən söhbət gedir.