Текст книги "Məntiq"

Elmi biliklərin çağdaş inkişaf səviyyəsi fikrin, əşyaların və hadisələrin dialektik təbiətinə daha dərindən nüfuz etməsini tələb edir. Müxtəlif elmlərin nümayəndələri, alimlər öz araşdırmalarında daim əksliklərin vəhdəti və mübarizəsinin başqaları ilə əvəz olunması proseslərilə qarşılaşırlar. Elm öz xarakterinə görə daha çox dialektik forma kəsb edir. Belə şəraitdə hadisə və proseslərin obyektiv dialektikasını təhlil etmək, başqa sözlə, dialektik tədqiqat metodlarına yiyələnmək bacarığı tələb olunur. Məsələn, fizika elmi hissəciklərin qarşılıqlı əlaqəsinin ziddiyyətli təbiətini nəzərə almadan inkişaf edə bilməz. Assosasiya və dissosasiya (birləşmə və dağılma), kimyəvi birləşmə və qarışıq – atom və subatom formalarının hərəkəti və s. prosesləri öyrənmədən kimya elminin mövcudluğundan danışmaq mümkün deyildir. Orqanizm və mühitin qarşılıqlı əlaqəsinin, irsiyyət və dəyişkənliyin, səbəbiyyət və qanunauyğunluğun qarşılıqlı əlaqəsini təhlil etmədən bioloji biliklərin inkişafından danışmaq ağlasığmazdır. Müasir elmlərdən kibernetika çox sürətlə inkişaf edən elm sahələrindəndir. Onun inkişafını düzünə və əks əlaqə, səbəb və fəaliyyət, inikas, siqnal və bu kimi fundamental dialektik anlayışlardan kənarda təsəvvür etmək olmaz. Vurğulamaq yerinə düşər ki, bugün dialektik məntiqin problemlərinin nəzəri cəhətdən işlənməsi sahəsində müəyyən nöqsanlar da vardır: Birincisi, dialektik məntiq sahəsində elmi tədqiqatların səviyyəsi çox aşağıdır və bizi qane etmir; İkincisi, konkret elmlərin nümayəndələri dialektik məntiqin müddəa və nəticələrindən öz işlərində az istifadə edirlər; Üçüncüsü, yalnız simvolik məntiqi qəbul edən və dialektik məntiqin əhəmiyyətini dəyərləndirə bilməyən opponentlərə qarşı zəif mübarizə aparılır. Bunun əsas səbəbi isə dialektik məntiqin bəzi problemlərinin mətbuatda zəif işıqlandırılması və təhsil-elm sahələrinə rəhbərlik edən məmurların laqeydliyidir.

Elmi ədəbiyyatda dialektik məntiqin predmeti və məzmunu haqqında fərqli baxışlara da təsadüf edirik. Bir qrup alim belə hesab edir ki, dialektik məntiq elə dialektikadır, ona görə də hansısa bir məntiqin yenidən yaranmasına ehtiyac yoxdur. Başqaları isə onu dialektikanın idrak nəzəriyyəsi kimi qəbul edirlər. Üçüncü qrup isə dialektik məntiqi təfəkkürlə məşğul olan fəlsəfə sahəsi adlandırır. Elə filosoflar da vardır ki, onlar dialektik məntiqi formal məntiqlə eyniləşdirir və yanlış olaraq onu əqli nəticə ilə sillogizm haqqında təlim adlandırırlar.

Dialektik məntiq gerçəklikdəki predmet və hadisələri öyrənmədiyinə görə onu nə bütün varlılığı tədqiqat obyekti kimi gözdən keçirən və geniş təlim olan dialektika ilə eyniləşdirmək, nə də idrak problemləri haqqında nəzəriyyə saymaq olar. Vahid fəlsəfi sistemin aspektlərindən hər birinin öz xüsusi tədqiqat sahəsi vardır. Bunları nəzərə almamaq tədqiqatçıları yanlış nəticələrə çıxarır. Deyilən fikirlərdən çıxış edərək, dialektik məntiqə belə tərif vermək olar: Dialektik məntiq elmi nəzəri təfəkkürün obyektiv forma və qanunlarının təşəkkülü, dəyişilməsi, inkişafı haqqında, habelə bu dəyişmə və inkişafda istifadə olunan məntiqi vasitələrdən, metodlardan və onları yoxlamaq üsullarından bəhs edən elmdir.

Zənnimizcə, bu tərif konkret və dəqiqdir. Lakin məntiqə aid ədəbiyyatda bu termin geniş mənada işlənildikdə, onda dialektik məntiq fəlsəfə ilə (xüsusilə dialektika ilə) tamamilə eyniləşir. Bu termini sözün dar anlamında götürdükdə, onu dialektikanın xüsusi tərəfi, funksiyası kimi başa düşürlər. Bu iki çaları dəqiq fərqləndirməmək tədqiqatçıları dolaşığa və boş mübahisələrə gətirib çıxarmışdır.

Bundan başqa, “metod”, “metodologiya” və “idrak nəzəriyyəsi“ kimi sözügedən anlayışların məzmun və həcmini dəqiqləşdirmək, onların arasındakı nisbəti müəyyən etmək vacibdir. Çünki bu cür yanaşma üsulu fəlsəfi biliklər sistemində dialektik məntiqin yerini aşkara çıxarır.

Əgər desək ki, dialektik məntiq “qeyri-dialektik məntiq“dən onun dialektik metoda istinad etməsilə fərqlənir – bu mülahizə də doğru olmaz, çünki formal məntiq də mühakimə prosesində yol verilən təhrifləri tez-tez “dialektikləşdirir“. Digər tərəfdən, fizika, kimya, biologiya və başqa elmlərdə də dialektik metoddan istifadə olunur. Lakin heç kim buna görə həmin elmləri “dialektik fizika“, “dialektik biologiya“ adlandırmır, buna ehtiyac da yoxdur.

Dialektikanın qanunları varlığın bütün sahələrində (təbiətdə, cəmiyyətdə, təfəkkürdə) fəaliyyət göstərir, lakin bu sahələrin hər birində özünəməxsus təzahür edir. Dialektik məntiq də eynilə dialektika qanunlarının təfəkkürdə təzahürünün spesifikliyini aşkara çıxarır. Onda sual oluna bilər ki, əgər fəlsəfə təbiətin, cəmiyyətin və təfəkkürün ümumi inkişaf qanunları haqqında elmdirsə, onda təfəkkürün dialektikasını öyrənmək üçün ayrıca bir elmə nə ehtiyac vardı? Digər tərəfdən, təfəkkürün dialektikası haqqında elm vardısa, onda fiziki, kimyəvi, bioloji və başqa proseslər haqqında ayrıca elm olmasınmı? Aydındır ki, bu sahələrin hər birində dialektikanın qanunları spesifik formada aşkara çıxır. Bundan başqa, məgər təfəkkürün dialektikası idrak nəzəriyyəsində öyrənilmirmi? Heç kim danmır ki, təfəkkürün təbiəti haqqında təlim və onun idrak prosesində rolu həmişə fəlsəfədə diqqət mərkəzində olmuşdur.

Bizə belə gəlir ki, dialektik məntiqin problemlərinin işlənməsində bəzi filosofların uğursuzluğu onlarda dialektik məntiq haqqında dəqiq anlayışın olmamasındandır. Dialektik məntiqin özülü, təməl daşı olan dialektik təfəkkürsüz nə onun problemlərini işləmək, nə də bu elmi əleyhdarlardan qorumaq olar.

Heç bir analogiya gətirmədən, qəti şəkildə demək olar ki, izafi dəyər kateqoriyası olmadan, kapitalizmin siyasi iqtisadı olmadığı kimi, dialektik təfəkkürsüz də dialektik məntiqin varlığından danışmaq mümkün deyildir. Dialektik təfəkkür kateqoriyasının dialektik məntiqin inkişafında fundamental əhəmiyyəti vardır. Buna görə də “dialektik təfəkkür” və “təfəkkürün dialektikası” anlayışlarını eyniləşdirmək yanlış fikirdir. Təfəkkürün formalaşdığı gündən həmişə dialektik məqamlar olmuşdur. Dialektik təfəkkür isə inkişafın müəyyən mərhələsində yaranır və bu keyfiyyət bütün insanlara xas deyildir. F.Engelsin dediyi kimi, dialektik təfəkkürün ilkin zəmini anlayışların təbiətini tədqiq etməklə bağlıdır və bunun özü inkişafın yüksək mərhələsində meydana gəlmişdir. Bəzən dialektik məntiqi dialektikanın hissəsi sayırlar ki, bu cür yanaşma da doğru deyildir, çünki “hissə“ kateqoriyası “tam“a tətbiq olunmur. Cins və növ anlayışında isə vəziyyət başqa cürdür, cins haqqında söylənilən fikri növə aid etmək olur.

Dialektik məntiqi bütövlükdə dialektikanın aspekti, tərəfi kimi saymaq daha ağlabatandır, çünki fəlsəfə öz aralarında üzvi bağlılıqda olan üç funksiyanı yerinə yetirir: Birincisi, bu gerçəklik haqqında daha çox ümumi görüşlər sistemi kimi dünyagörüşüdür. İkincisi, fəlsəfə idrak prosesinin metodu, metodologiyası, instrumentidir. Üçüncüsü, başqa aspektlərilə birgə, sosial proseslərə rəhbərliyin elmi əsasına xidmət edir. Deməli, dialektik məntiq – dialektikanın metodoloji tərəfidir, funksiyasıdır, onu dialektikadan ayırmaq yanlış nəticələrə gətirib çıxara bilər. Digər tərəfdən, dialektik məntiq XIX əsrin I yarısında Hegel tərəfindən yaradılmış, sonralar Marks, Engels, Lenin, müasir dövrdə isə bir çox xarici ölkələrdə, postsovet məkanında fəaliyyət göstərən filosoflar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir və etdirilir. Dialektik məntiqin metodoloji xarakter kəsb etməsi qətiyyən onun müstəqil məntiq elmi olmasını istisna etmir.

Dialektik məntiqi məzmunlu məntiq də adlandırırlar. Bu fikrin doğruluğunu danmaq olmaz. Çünki məntiq təfəkkürün formaları ilə yanaşı, onun məzmununu da öyrənir. Lakin səhv onda ola bilər ki, biz sadə dəyişmə aparıb deyək ki, məzmunlu məntiq elə dialektik məntiqdir. Xarici ölkələrdə müxtəlif alimlər tərəfindən yaradılan çoxlu məzmunlu məntiqi sistemlərin olmasını da nəzərə çatdırmaq gərəkdir. Dialektik məntiqi inkişaf etdirmək üçün sadəcə təfəkkürün yox, dialektik təfəkkürün məzmunu ilə məşğul olmaq lazımdır. Çünki təfəkkürün məzmunlu problemləri çoxdur, lakin onların hamısını dialektik məntiqə aid etmək yanlışdır.

Bütöv fəlsəfi sistemin yuxarıda adlarını çəkdiyimiz aspektləri bir-biri ilə eyniyyət təşkil etsə də, onun spesifik fərqli cəhətlərini qeyd etmək olar. Dialektika maddi və ideal proseslərə xas olan inkişafın ən ümumi qanunlarını öyrənir. Dialektikanın müxtəlif qanunlarında formulə olunan müddəaların böyük metodoloji əhəmiyyəti vardır. Bu müddəalardan dialektik təfəkkür bir yaraq, idrak silahı kimi istifadə edir.

Elmi müddəa və nəticələrin tədqiqat işlərində tətbiqinə dialektika dialektik metod verir. Lakin dialektik metod dialektika nəzəriyyəsinin sadəcə təkrarı deyil, onun nəticələrinin təfəkkürdə, idrakda tətbiqidir. Deməli, struktur dialektik metod müxtəlif məntiqi formalardan, kateqoriyalardan və təfəkkür üsullarından ibarətdir.

Bununla yanaşı, təfəkkürün hər cür metodu kimi dialektik metodu da öyrənmək, nəzəri cəhətdən yenidən işləmək vacibdir ki, onun haqqında yaradılmış təlimdən tədqiqat işlərində uğurla və şüurlu surətdə istifadə edilə bilsin. Bununla dialektik məntiq məşğul olur. Dialektik məntiq təfəkkürün dialektik metodu nəzəriyyəsi olmaqla, təfəkkürdə dialektikanın qanun və kateqoriyalarının tətbiqi haqqında təlimdir. Bu cür qarşılıqlı əlaqədə dialektik metod dialektik məntiqin tədqiqat obyekti, dialektik məntiq isə bu obyekt haqqında elm kimi çıxış edir.

Beləliklə, dialektika, dialektik metod və dialektik məntiq bir-birilə tam vəhdət təşkil edir. Onların qarşılıqlı əlaqəsinə hissə və bütövün əlaqəsi kimi yox, bunlardan birinin digərinə ardıcıl tətbiqi və ifadəsi kimi baxmaq lazımdır. Dialektikanın bu prosesə tətbiqi dialektik metodu verir, dialektik metodun öyrənilməsi isə dialektik məntiqin zəruriliyini aşkara çıxarır.

Təəssüf ki, dialektik metod nəzəri cəhətdən hələ də mükəmməl işlənməmişdir. İntuitiv şəkildə hamı bilir ki, dialektik metod nədir və onun elmi idrakda, fəaliyyət prosesində nə kimi əhəmiyyəti var. Lakin intuisiya heç vaxt problemin, nəzəriyyənin elmi-nəzəri cəhətdən işıqlandırılmasını və həllini əvəz edə bilməz.

Yuxarıda göstərilən fikirlərə əsaslanaraq dialektik metodun bəzi məsələlərinin müzakirəsini zəruri hesab edirik. 1.Dialektik təfəkkürün məntiqi forma və qanunları sistemində dialektik metodun rolu və əhəmiyyətini aşkara çıxarmaq; 2.“Dialektik metod” və “şüurlu dialektik təfəkkür” anlayışlarını fərqləndirmək; 3.Dialektikanın kateqoriya və qanunlarının dialektik metodda mənasının dəyişdirilməsinin xüsusiyyətləri; 5.Dialektik metodun konkret forma və üsullarının tapılması, onların sosial proseslərə tətbiqi və s.

Burada – dialektik məntiqin forma və qanunlarının xüsusi izahına da ehtiyac olduğunu düşünürük. Hər bir elmin öz xüsusi qanunlarının olduğuna heç kim şübhə etmir, hər bir elm öyrəndiyi sahənin qanunlarını aşkara çıxarır. Əgər elmdə qanunlar yoxdursa, onda o elm deyil, yaxud elm səviyyəsinə hələ yüksəlməyib.

Dialektik məntiq sahəsində fəal iş aparan rumın alimi A.Joja haqlı olaraq, belə bir sual qoyurdu: Dialektik məntiqin xüsusi, spesifik qanunları vardırmı? Özü də buna müsbət cavab verirdi.

Rus filosoflarından V.Kedrov da bu mövqedə durur və qeyd edir ki, idrakın spesifik qanunları dialektikanın ümumi qanunlarının özüdür və təfəkkür sahəsinə tətbiq edildikdə spesifik formada mənası dəyişilir.

Biz də adını çəkdiyimiz alimlərlə həmrəyik, lakin sadəcə desək ki, dialektik məntiqin qanunları elə dialektikanın qanunlarıdır, onda biz bu qanunların təfəkkürdə rolunu və məntiqi mənasını hələlik aşkara çıxarmamışıq, çünki onlar bizim subyektiv, yaradıcı fəaliyyətimizin qanunları kimi çıxış etmir.

Dialektikanın əksliklərin vəhdəti ilə mübarizəsi qanununun əşyalarda fəaliyyəti, onun insanlar tərəfindən dərki bir işdir, bu qanun haqqında əldə edilən biliklərin təfəkkür prosesinə hansı üsullarla tətbiqi başqa bir iş. Bu biliklərin təfəkkürdə dəyişilməsinin xüsusiyyətlərini nəzərdə tutmaq vacibdir. Bir əksliyin digərini inkar etməsi və bu əksliklər arasındakı mübarizə hər cür inkişafın, dəyişikliyin hərəkətverici qüvvəsidir. Buna görə də dialektik məntiq nəinki predmetin, əşyaların ziddiyyətlərini aşkara çıxarmağı, həm də ziddiyyətlərin necə və hansı məntiqi üsullarla aradan qaldırılmasını öyrənir.

Dialektik məntiqin əleyhdarlarından Eyler, Yaspers, Qurviç və başqaları heç bir əsas, arqument göstərmədən dialektik məntiqin idrakı əhəmiyyətini büsbütün inkar edirlər; sanki dialektikanın köməyilə faydalı olan hər şeyə haqq qazandırmaq olar. Onlar hətta söyləyirlər ki, dialektikanın formal məntiqi, ümumiyyətlə diskursiv təfəkkürü doğrudur. Bu cür fikirlərin heç bir məntiqi əsası yoxdur, əksinə, dialektika əks xassə və tərəflərin köməyi ilə səmərəli şəkildə idrakın məqsədlərinə xidmət edir; “faydalı olan hər şeyə haqq qazandırmaq olar“ qənaətini qəti rədd edir, “diskursiv“ təfəkkürü daha da möhkəmləndirir və cilalayır.

Tamamilə aydındır ki, əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanununun məntiqi tərəfi gerçəkliyin “ontoloji“ tərəfinə istinad etsə də, onun sadəcə oxşarı deyildir. Burada təfəkkürün spesifikliyi gözdən keçirilir, obyektin dərkində onun bütün xassələri, tərəfləri o dəqiqə əhatə olunmur, qabaqca bir tərəfi, sonra xassələri təhlil olunur ki, bunu da dialektik məntiq aşkara çıxarır.

Dialektik məntiq təfəkkürdə yalnız dialektikanın əsas qanunlarının fəaliyyətini deyil, onun əsas anlayış və kateqoriyalarının nisbətini də öyrənir. Təfəkkür formalarının dialektikası dialektik məntiqin məzmununu təşkil edir. Leninin dediyi kimi, “anlayışların münasibətləri (= keçmələri = ziddiyyətləri) = məntiqin başlıca məzmununu və onların münasibətləri (keçmələri, ziddiyyətləri) obyektiv dünyanın inikası kimi göstərilmişdir.

Deyilənlərdən nəticə çıxır ki, hər bir adam məntiq elminə yaxşı yiyələnərsə, onun qanun və prinsiplərini idrak nəzəriyyəsinə və praktikaya yaxşı tətbiq edəcəkdir. Biz dialektik məntiqin qanunlarından yalnız birinin (dialektik ziddiyyətlər qanunu) təhlilinə qısa nəzər yetirdik. Məntiqdə bu cür xüsusi qanunlar çoxdur, onları dialektikanın üç məlum qanununa müncər etmək olmaz. Dialektikanın bütün kateqoriyalarının (forma və məzmun, fərdi və ümumi, mahiyyət və hadisə və s.) təfəkkür prosesinə tətbiqi planında onlar dialektik məntiqin qanunları xarakterini ala bilər. Buna görə də “dialektik məntiqin spesifik qanunları yoxdur“ deyən alimlərin mövqeyilə razılaşmaq mümkün deyil. Dialektikanın qanunlarının məntiqi təfəkkürdə təzahürünü dialektik məntiq öyrənir. Bununla belə, bu qanunların növü, onların formulə edilməsi haqqında da danışmaq mümkündür.

Məsələn, akademik A.Joja dialektik məntiqin qanunlarını formal məntiqin qanunlarına simmetrik formada yenidən işləyir. Burada eyniyyət qanununu konkret eyniyyət qanununa, ziddiyyət qanunu isə ziddiyyətli predikasiyaya, başqa sözlə, subyektin mənasını predikatda təyinetmə qanununa uyğun gəlir. Bir çox alimlərin dialektik məntiqin qanunlarına yanaşma üsulu müxtəlif olsa da, onu inkar etmirlər. Problemin mahiyyəti də bundadır. Vaxtilə F.Engels “Anti-Dürinq” əsərində dialektik təfəkkürün qanunlarından danışarkən təbiətşünaslığın inkişafı nəticəsində toplanmış külli miqdarda faktların təhlili və ümumiləşdirilməsində dialektik təfəkkürün qanunlarının zəruriliyi məsələsini vurğulamışdı. Şübhə yoxdur ki, dialektik təfəkkürün ən mühüm formaları Aristotel tərəfindən tədqiq olunmuşdur. Bir halda ki, dialektik təfəkkür təfəkkürün ali pilləsidir, onda onun anlayış, hökm və əqli nəticə kimi təfəkkür formalarında dialektikcəsinə aşkara çıxması aksiomdur. Bu mənada dialektik təfəkkür formal məntiqin öyrəndiyi adi formalardan kənarda inkişaf edə bilməz, lakin onun özünün də istinad etdiyi anlayışlar sistemi vardır. Nəhayət, təfəkkür prosesində formal və dialektik aspektlərin qarşılıqlı əlaqəsini dərindən öyrənmək marağında olan hər bir alimə, tədqiqatçıya M.İsrafilovun “Təfəkkür: formal və dialektik aspektlərin nisbəti” (Bakı, 1998) kitabını oxumağı məsləhət bilərdik.

Məntiqin aktual problemlərinin təhlilindən sonra hər bir mövzu haqqında konkret məlumatlar verməyə çalışacağıq. Düşünürəm ki, burada əsas diqqəti məntiq elminin problemlərinə yönəltmək daha doğru olardı.

Birinci mövzu
MƏNTİQİN PREDMETİ VƏ ONUNƏHƏMİYYƏTİ

Zəngin və qədim tarixə malik olan ümumbəşəri məntiq elmi, başqa elmlər kimi, istifadə etdiyi məntiqi qaydaların, üsulların, metodların və qanunların köməkliyi ilə mühakimələrin təhlili və düzgün nəticələrin alınması ilə maraqlanır. Hər bir elmin predmet və məzmununun öyrənilməsində həmişə "necə", "nə cür", "hansı" və b. suallardan istifadə olunur ki, bunlar da "O düzgünmü mühakimə yürüdür?" cümləsindəki başlıca məntiqi komponenti əks etdirir. Bu baxımdan, məntiqin biliklər, konkret elmlər sistemində tutduğu yeri onun rolunu, əhəmiyyətini müəyyənləşdirmək gərəkdir. Buna görə də tələbələrin ilk növbədə elmlərin obyektinə görə tədqiqat bölgüsünü (təsnifini) bilməsi vacibdir.

Müasir dövrdə təbiəti və cəmiyyəti öyrənən çoxlu elm sahəsi vardır. Tədqiqat obyektindən asılı olaraq, bütün elmləri təbiətşünaslıq (fizika, kimya, riyaziyyat, biologiya və s.) və cəmiyyət haqqında olan elmlərə (tarix, sosiologiya, politologiya, hüquqşünaslıq və s.) bölmək olar.

Məntiqin predmetini öyrənmək məqsədilə əvvəlcə bu sözün, yaxud terminin hərfi anlamını, sonra isə elmi tərifini, problemlərini gözdən keçirək.

"Məntiq" ərəb sözü olub hərfən zəka, ağıl, fikir, anlayış, qanunauyğunluq, nitq, mühakimə anlamlarına gəlir. Bunun yunancası "loqos"dur ki, ruscadakı "loqika" da buradandır. Lakin bu sözlər məntiq termininin elmi mənasını əhatə etmir. Hazırki dövrdə bu termini aşağıdakı mənalarda işlədirlər:

Birincisi, bu söz obyektiv aləmin predmet və hadisələrinin dəyişilmə və inkişafı qanunauğunluqlarını bildirir. Bir çox filosoflar "məntiq" sözünü bu anlamda işlədirlər. Onda aydın olur ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə baş verən inqilabların, kütləvi iğtişaşların, tətillərin və s. özünün obyektiv məntiqi vardır. Söhbət gerçəklikdəki əşya və hadisələr arasındakı əlaqələrin inkişaf qanunauyğunluqlarından getdiyi hallarda bu prosesin özünü obyektiv məntiq adlandırmaq olar.

İkincisi, "məntiq" sözü fikirlərin əlaqə və inkişafındakı qanunauyğunluqları bildirir. Bu qanunauyğunluqlar subyektiv məntiq adlanmaqla, "obyektiv" dediyimiz qanunauyğunluqların şüurumuzda inikasıdır.

Üçüncüsü, "məntiq" sözü təfəkkürün məntiqiliyinə aid biliklər sistemini ifadə edir.

Dördüncüsü, bu söz fikri fəaliyyətin müəyyənliyi və ardıcıllığını bildirən bəşəri qaydaların məcmusunu ifadə edir.

Məntiqə belə də tərif vermək olar: Məntiq – fikrin əlaqə və inkişafındakı qanunauyğunluqlar haqqında elmdir.

Məntiq – təfəkkürdən bəhs edən elmdir dedikdə tələbə o dəqiqə araşdırmalıdır ki, mürəkkəb və çoxcəhətli fenomen olan təfəkkürü yalnız məntiq elmi tədqiq edir, yoxsa onu öyrənən başqa elmlər də vardır? Burada əsas diqqət təfəkkür prosesini öyrənən elmlərdən (fəlsəfə, psixologiya, kibernetika, insanın ali sinir fəaliyyətinin fiziologiyası, dilçilik, sosiologiya və s.) məntiqin fərqini bilməyə, onun spesifik xüsusiyyətlərini aşkara çıxarmağa yönəldilməlidir.

"Məntiq kursu" (Bakı, 2001) kitabında adını çəkdiyimiz elmlərin təfəkkür prosesini hansı baxımdan öyrənməsi məsələsi verilmişdir. Oxucunun yaddaşına birdəfəlik həkk olunsun deyə, təfəkkürün hansı yönlərinin məntiq elmi tərəfindən öyrənildiyini bir daha vurğulamaq istərdik.

Birincisi, məntiq – təfəkkürü obyektiv gerçəkliyi dərk etməyin, həqiqi biliklərə yiyələnməyin önəmli vasitəsi kimi öyrənir.

Tələbə onu da anlamalıdır ki, gerçəkliyin dərk olunması hissi idrakdan (canlı müşahidədən) başlayır və məntiqi idrakla başa çatır. Ona görə də hər bir adamın, oxucunun hissi idrakın formaları (duyğu, qavrayış, təsəvvür…) haqqında müəyyən biliklərə yiyələnməsi zəruridir, çünki fikir prosesi əyanidən mücərrədə doğru gedir. İnsan canlı müşahidə prosesində predmet və hadisələrin zahiri hissələri, tərəfləri və əlamətləri haqqında müəyyən biliklərə yiyələnir, lakin onların daxili mahiyyətini aşkara çıxara bilmir, çünki cismin görünüşü ilə mahiyyəti eyni deyildir. Ona görə də hissi idrakın verdiyi informasiyanı təfəkkürdə sintezləşdiririk, ümumiləşdirmə yolu ilə müəyyən nəticələr çıxarırıq, bunsuz predmetin mahiyyətini aşkara çıxara bilmərik, təsvirini verməkdə çətinlik çəkərik. M.Ə.Sabir demişkən: iş ki olur əyani, asan onun bəyani.

İkincisi, məntiqi təfəkkür prosesindən düzgün nəticə çıxarmaq qaydaları, üsulları maraqlandırır ki, burada da əsas məsələ mühakimənin düzgünlüyüdür. Məntiqi təfəkkür konkret prinsiplərə, qayda və qanunlara uyğun təfəkkürdür ki, bunların da sistemə salınması və təkmilləşdirilməsi məntiq elminin problemidir. Məntiqdə mühakimənin düzgün qurulmaması yanlış nəticələrə gətirib çıxarır. Aşağıdakı nümunələri gözdən keçirək:

1.”Bütün quldurlar cinayətkardır”. “Bu şəxs quldurdur”. Nəticə, “Bu şəxs cinayətkardır”.

2."Bütün quldurlar cinayətkardır". "Bu şəxs cinayətkardır". "Bu şəxs quldurdur".

Hər iki əqli nəticədə eyni hökmlərdən istifadə olunsa da, ikincidə alınan yekun biliyi yalandır. Əvvəla, ikinci əqli nəticədə hökmlərin əlaqəsi səhv götürülür. Digər tərəfdən, tələbələrimiz "Hökm", "Əqli nəticə" bölmələrini keçəndə daha yaxşı dərk edəcəklər ki, orta termin (M) mühakimə prosesində hökmlərdən birində ehtiva olunmasa düzgün nəticə çıxarmaq olmur. İkinci əqli nəticədə "cinayət" anlayışı orta termin kimi götürülür, nə birinci, nə də ikinci hökmdə o, tam həcmdə götürülməmişdir.

Uzunmüddətli müəllimlik təcrübəmdə hiss etmişəm ki, tələbələrimiz çox vaxt "ehtiva" sözünün anlamını tuta bilmirlər, "tam həcmdə götürmək" dedikdə də yenə məna qaranlıq qalır. Bu cür anlaşılmazlıqların səbəbini orta məktəblərimizdə məntiqin tədris olunmamasında və şagirdlərin ana dilinin qayda-qanunlarına zəif yiyələnməsində axtarmaq olar.

Məntiqdə predmetlər çoxluğu vardır ki, ona "məntiqi sinif” də deyilir (məsələn, "bitkilər aləmi", "canlılar", "cinayətkarlar", "tələbələr" və i.a.). Bunların hamısı "məntiqi sinif, yaxud "cisimlər çoxluğu" adlanır. Buna görə də orta termin (həmişə M hərfilə göstərilir) həmin predmetlər çoxluğunu ifadə edən anlayışın tam həcmini əks etdirmirsə, onda deyilir ki, "orta termin ehtiva olunmamışdır". Yuxarıdakı misalda söhbət cinayətkarların hamısından yox, bir qrupundan getdiyinə görə doğru nəticə alınmır. Məntiqdə bu cür səhvlərə "nəticə çıxmır" deyilir. Elmdə bu cür müxtəlif intellektual əməliyyatların tabe olduğu qaydalar, prinsiplər, üsullar çoxdur, lakin onların pozulduğunu çox vaxt insan aşkara çıxara bilmir. Bu elm haqqında elementar təsəvvürü olmayan adam səhvlərin nədən irəli gəldiyini araşdıra bilmir. Ona görə də bu elmin normativ xarakter daşıdığını və qiymətləndirici funksiya kəsb etdiyini oxucuların nəzərinə çatdırırıq. Deməli, məntiq təfəkkür prosesinin konkret, ardıcıl normalarla hərəkətinə təkan verməklə məntiqi səhvlərin qarşısını alır.

Üçüncüsü, düzgünlük anlayışı təfəkkürün formal tərəflərinin (fikrin quruluşundakı hissələrin əlaqəsi nəzərdə tutulur) vəhdətini ifadə edir. Burada təfəkkürün tamamlayıcılıq funksiyasına üstünlük verilir, fikrin məzmunundan kənara çıxılsa da əsas diqqət məntiqi formalarda təzahür edən müxtəlif intellektual-nitqi əməliyyatlar üzərində toplanır. Çox vaxt məntiqdə fikir yükü təfəkkürün formalarının tədqiqinə yönəldilir. Bu təbii və qanunauyğundur, çünki bu formaların hər birinin konkret məzmunu vardır. Məzmun forma olmadığı kimi, formadan kənarda çılpaq, xalis təfəkkür də yoxdur, forma məzmunludur, məzmun formalıdır. Təəssüf ki, bəzən bəzi "filosoflarımız", "doktor", "professor" olsalar da, məntiqi formal elm kimi anlayırlar. Bu cür "alimlərin" təfəkkürünə, intellektinə, yumşaq desək, şübhə yaranır.

Düşünürük ki, idrak prosesi və təfəkkür haqqında oxucunun müəyyən ilkin təsəvvürü olmalıdır, bunsuz mücərrəd təfəkkürün mahiyyətini anlamaq çətindir, çünki hər şey inikas prosesindən başlayır. Oxucu, tələbə bilməlidir ki, əşya və predmetlər bizdən kənarda mövcuddur, bizim qavrayış və təsəvvürlərimiz onların obrazıdır, lakin bu obrazlara da güzgüdə olan mexaniki inikas kimi baxmaq olmaz.

İdrak prosesində inikasın xarakterinə görə onun, öz aralarında bir-biri ilə sıx əlaqədə olan, iki pilləsini (1.Hissi idrak; 2.Məntiqi idrak) və bunların funksiyalarına, elmi-metodoloji əhəmiyyətinə aydınlıq gətirmək vacib məsələdir. Fəlsəfədə idrak prosesinin dialektikasına xüsusi diqqət yetirilir, onun təhlilinə geniş yer verilir, məntiqdə isə əsas problem mücərrəd təfəkkürün rolu və əhəmiyyətini təhlil etməkdir.

Hissi idrak birbaşa, düzünə baş verən idrak prosesidir. Bu mərhələdə cisim və hadisələrin daxili, zəruri, önəmli xassələrini, onların fəaliyyət və inkişaf qanunlarını dərk etmək mümkün olmur. Əşya və hadisələrin mahiyyəti, onların qarşılıqlı əlaqə və münasibətləri, qarşılıqlı təsiri mücərrəd təfəkkürün köməkliyi ilə dərk olunur. Buna görə də tələbə mücərrəd təfəkkürün xüsusiyyətlərini dərindən mənimsəməyi bacarmalıdır. Çox vaxt bu mövzunun şərhindən sonra, auditoriyaya üz tutub "Məntiqi təfəkkürün xüsusiyyətləri, yaxud hissi idrakdan fərqli cəhətləri hansılardır" deyə soruşduqda tələb olunan cavabı ala bilmirsən. Bunun səbəbləri çoxdur, onları izah etmək fikrində deyilik.

Hissi idrakla müqayisədə mücərrəd təfəkkürün özünə aid olan bir sıra xüsusiyyətləri də vardır ki, onları yığcam biçimdə bir daha oxucuların diqqətinə çatdırmağı özümüzə borc bilirik (onun geniş təhlilinə "Məntiq kursu" dərsliyində rast gələ bilərsiniz).

1.Təfəkkür – gerçəkliyin ümumiləşmiş inikasıdır.

2.Təfəkkür – insanların fəal və müəyyən məqsədə yönəldilmiş fəaliyyətidir: bu fəaliyyətin özü mücərrəd səciyyə daşısa da, onun nəticələri gerçəklikdə maddiləşir, maddi və mənəvi sərvətlər aləminin yaranması bunun sonucudur. Fikrin (təfəkkürün) ideallığını əyani surətdə təsəvvür etmək istəyən hər bir adam bu xalqın lirik təbiət şairi olan H.Arifin aşağıdakı fəlsəfi beytlərindən özü üçün müəyyən məntiqi nəticə çıxara bilər:

 
Fikir qar ələyər qara saçlara,
Əməli görünər, özü görünməz.
 

3.Təfəkkürün xüsusiyyətlərindən biri də onun dillə, nitqlə sıx bağlılığıdır.

Məntiqi idrakın ikinci prosesində insan hissi idrakın verdiyi bilgilərdən çıxış edərək, predmet və hadisələrdə ortaq, önəmli, mühüm əlamətləri seçir və onların arasında ümumiləşdirmə aparır, bununla da müəyyən qrup predmetləri başqalarından ayırır. Predmet və hadisələrin ümumiləşdirilməsi və ayrılması nəticəsində bu predmetlər haqqında anlayışlar yaranır. Ona görə də anlayışlar idrak prosesinin metodoloji tutalğası, vasitəsi sayılır.

Təfəkkür prosesində insan qarşısına həllediləcək məqsədlər qoyulur və məsələlər formulə edilir. Qarşıya qoyulan məqsədlərə çatmaq üçün fikri fəaliyyətə başlanılır. Fikrin bütün formaları (anlayış, hökm, əqli nəticə və s.) dildə ifadə olunur. Bu formaları, idrakın üsul və metodlarını öyrənən məntiq elmi dildən kənarda inkişaf edə bilməz. Buna görə dil və təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəsinə, onların fərqli cəhətlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Məntiqdə məntiqi semiotika (idrak vasitəsi kimi dilin tədqiqi) və metodologiya (idrakın ümumelmi üsul və metodlarının öyrənilməsi) problemləri də tədqiqatdan kənarda qalmamalıdır.

Oxucular bu fəsildə məntiqin predmeti, praktik əhəmiyyəti məsələlərini gözdən qaçırmamalıdırlar. Çünki elmi ədəbiyyatda bəzən belə fikirlərə rast gəlirik ki, məntiq təfəkkürün forma və qanunlarını öyrənməklə yanaşı, onun düzgünlüyünü də müəyyənləşdirir. Bu tərifə irad tutmaq olar, ona görə ki, məntiq eyni zamanda təfəkkürdə baş verən səhvləri aradan qaldırmaq yollarını göstərir. Təfəkkürün özü anlayışlardan başlayır, anlayışlı təfəkkür isə yalnız insana məxsusdur və bütün fikir fəaliyyətinin "hüceyrəsini" anlayışlar təşkil edir. Buna görə də prof. H.Hüseyinlinin adını çəkdiyimiz kitabında dediyi fikri ("məntiqin predmetini idrakın hissi mərhələsilə rasional mərhələsi arasındakı aralıq mərhələni müəyyənləşdirmək təşkil edir") heç cür qəbul etmək olmaz. Çünki məntiqin predmeti təfəkkürdür, təfəkkür də idrakın yüksək formasıdır, onu "dialektik təfəkkürün aşağı pilləsi" adlandırılan kortəbii təfəkkürlə eyniləşdirmək yanlış fikirdir.

Onda soruşula bilər: Nədir təfəkkür?

Sadə dillə desək, təfəkkür insanın mühakimə yürütmək qabiliyyətidir, onun geniş elmi tərifi isə belədir: təfəkkür insanların praktik fəaliyyəti prosesində gerçəklikdə qavradığı predmet və hadisələrin ümumiləşmiş, vasitəli, mücərrəd və məqsədəuyğun formada beynimizdə inikasıdır.

Bu tərifdən çıxarılan nəticələri oxucu öz praktik fəaliyyətində bir daha yoxlaya bilər. Çıxarılan nəticələrin qısa xülasəsini veririk:

1."Fikirlər aləmi" insan beynində öz-özünə yaranmır, onun ilkin şərti "əşyalar aləmi"nin mövcudluğudur.

2.Tərifdə təfəkkürün obyektiv gerçəklikdən asılılığının spesifik xarakteri aşkara çıxır, yəni təfəkkür gerçəklikdəki predmet və hadisələrin ideal fikirlər formasında yenidən şüurumuzda inikasıdır. Gerçəklik sistemli xarakter daşıyır və cürbəcür sonsuz sistemlər çoxluğundan ibarətdir, buna görə təfəkkürün özü də xüsusi universal inikas sistemidir.

3.Tərifdə bilavasitə yox, mövcud biliklər əsasında yaranan bilvasitə, b.c. desək, ümumiləşmiş inikas üsulundan söhbət gedir.

4.Tərifdə birbaşa gerçəkliyin özü deyil, onun insanların əmək fəaliyyəti prosesində inkişafı və yenidən dəyişməsi ifadə olunur.

Məntiqin istifadə etdiyi fundamental kateqoriyalardan "təfəkkürün forması" ("məntiqi forma" da adlanır) və "təfəkkürün qanunları"nı ("məntiqi qanunlar") dərindən dərk etməyin fikrin fəaliyyətində xüsusi əhəmiyyəti vardır. Gerçəklikdəki predmet və hadisələrin özünəməxsus məzmun və forması vardır. Reallıqdakı predmet və hadisələrin məzmunu onların özündədirsə, xüsusi inikas forması olan təfəkkürün məzmunu isə gerçəklikdəki predmet və hadisələr arasındakı müxtəlif əlaqə və münasibətlərin şüurumuzdakı inikasındadır, bu məzmun reallıqdan hasil edilir, onun haqqında nail olduğumuz fikirlərin məzmunudur, konkret biliklər sistemidir. Bu bilikləri isə sağlam düşüncənin məhsulu olan adi (empirik) biliklərə və mücərrəd təfəkkürün nəticəsində alınan elmi-nəzəri biliklərə ayırmaq olar.

Çox vaxt auditoriyaya müraciət edib soruşanda ki, "təfəkkürün forması" anlayışını necə başa düşürsünüz, konkret, dəqiq cavablar ala bilmirik, çünki oxucu və dinləyicilərin mühakimə yürütmək qabiliyyəti zəifdir. Adam təəccüb edir ki, niyə bizim tələbələrimizin müstəqil, yaradıcı və məntiqi qabiliyyəti aşağıdır? Bunun əsas səbəbi oxucuların kitablarda yazılan mövzuları mexaniki şəkildə əzbərləməsidir. Bu işdə orta məktəb müəllimlərinin də günahı az deyildir. Fikrimi əsaslandırmaq məqsədilə bircə nümunə gətirəcəyəm. Görkəmli rus pedaqoqu Suxomlinski hər gün bir müəllimin dərsini dinləyir, müşahidə edir ki, bu dərslərin hamısında şagirdlər eyni qaydada cavab verir, kitab cümlələrindən kənara çıxa bilmirlər. Son nəticədə xatirələrində yazır ki, biz şagirdlərə əsas bir şeyi – müstəqil, yaradıcı və məntiqi düşünməyi öyrətmirik.