Текст книги "Məntiq"

Məntiqi təfəkkürün əsas xassələrini (müəyyənlik, məntiqilik, sübutluluq) özündə birləşdirən və ziddiyyət qanunu ilə üzvi əlaqədə olan qanunlardan biri də üçüncünü istisna qanunudur. Bu qanun onların arasında tamamlayıcı funksiyasını yerinə yetirməklə nisbi müstəqilliyə malikdir və özünün fəaliyyət sahəsi vardır. Aristotel "Metafizika" əsərində yazırdı ki, bir-birilə ziddiyyət təşkil edən iki hökm arasında heç bir şey ola bilməz, subyekt haqqında hər cür ayrıca predikat iqrar, yaxud inkar oluna bilər. Bəzi məntiq kitablarında yazılır ki, bu qanunun tələbinə görə bir-birini inkar edən iki hökmdən biri hökmən doğru olmalıdır. Bu mülahizəni həqiqət kimi qəbul etmək olmur, çünki eyni vaxtda söylənilən fikrin ikisi də yalan ola bilər, digər tərəfdən bu qanunun bu cür təfsiri onun tələblərinə uyğun gəlmir. Qanunun düzgün izahı belədir: eyni predmet, hadisə haqqında eyni vaxtda, məna və münasibətdə bir-birinə zidd söylənilən iki fikrin ikisi də yalan ola bilməz; onlardan biri yalan, o biri doğru olur, üçüncü istisna olunur. Başqa sözlə, öz fikirlərimizi elə dəqiqləşdirməliyik ki, alternativ suallara cavab vermək mümkün olsun. Tutaq ki, belə bir sual verilmişdir: "Bu iş cinayətdirmi, yaxud cinayət işi deyildirmi?" Bu işdə cinayətin izi dəqiq müəyyən olunmayıbsa, bu suala cavab vermək mümkün deyil. Başqa bir sual verilsə ki, "Günəş çıxıb, yaxud çıxmayıb?", onda insan belə bir durumda qalır: Günəş şüaları üfüqdən yuxarı qalxıbsa, Günəş hələ çıxmayıb.

Verilmiş sualı dəqiqləşdirməklə, burada iki hökmdən istifadə olunur. Biri digərini inkar edən iki hökmdən biri hökmən həqiqi olur, üçüncüsü verilmir. Beləliklə də, üçüncünü istisna prinsipinin əsasında duran müddəa belədir: bir-birini inkar edən iki hökmdən biri doğrudur.

Bu qanunların arasındakı əlaqənin idraki-metodoloji əhəmiyyətini dərk etməyin elmi biliklərin inkişafında mühüm əhəmiyyəti var. Bunların hər birində təfəkkür prosesində meydana çıxan məntiqi ziddiyyətlərin qarşısını almaqdan danışılır. Odur ki, yuxarıda söhbət açdığımız iki qanunun spesifik xassələrini oxucuların diqqətinə bir qədər ətraflı çatdırmağı faydalı hesab edirik. Birincisi, ziddiyyət prinsipində əks hökmlərdən, üçüncünü istisnada zidd hökmlərdən söhbət gedir. İkincisi, ziddiyyət qanununda ifadə olunan fikrin ikisi də yalan ola bilər, üçüncünü istisnada buna yol verilmir. Bu qanuna çox vaxt latınca "tertium non datur", yəni "üçüncü verilməyib" də deyilir. Oxucu bir məqamı da bilməlidir ki, zidd hökmlərdən hansının məzmunca həqiqi olduğunu üçüncünü istisna qanunu aşkara çıxarmır, onun həqiqiliyi praktika ilə yoxlanılır. Qanunda bir-birini istisna edən alternativlərdən birini qəbul edərkən, ümumi iqrari hökmün təkzibi məqsədilə xüsusi inkari hökmdən kafi əsas kimi istifadə olunur. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, ziddiyyət qanunu əks və zidd hökmlərdə, üçüncünü istisna isə yalnız zidd hökmlər arasında (A və O; E və Y) tətbiq olunur.

Bu qanunun idrak prosesində rolunu, yeni biliklərin alınmasında əhəmiyyətini hər bir oxucu öz praktikasında müşahidə edə bilər. Alman riyaziyyatçısı Hilbertin ifadəsincə, bu qanunun riyaziyyatda və başqa elmlərdə idraki əhəmiyyətini görməmək, astronomdan teleskopu almaq, boksçuya yumruqdan istifadəni qadağan etmək kimi bir şeydir. Hegelin fikrincə, üçüncünü istisna dərkedici ağlın qanunu olsa da, ziddiyyətlərdən uzaqlaşmaq istərkən, insan yenə də ona qayıdır. Hegelə görə, A özü üçüncüdür, çünki A həm +A, həm də -A-dır; A özü isə istisna edilən üçüncüdür.

Üçüncünü istisna qanunu da hər cür ziddiyyətdən yox, məntiqi ziddiyyətlərdən söhbət gedir, ona görə də Hegelin yuxarıdakı fikrinə haqq qazandırmaq olmaz. Digər tərəfdən, +A və -A-dan A-nı çıxarmaq mümkün deyil. "Bu sahə çəmənlikdir" (+A) və "Bu sahə çəmənlik deyil" (-A) hökmlərdən "ümumiyyətlə çəmənlikdir" biliyini almaq olmur. Hegel, yanlış olaraq, dialektik və məntiqi ziddiyyətləri eyniləşdirirdi; elə hesab edirdi ki, guya bu qanun obyektiv ziddiyyətləri də inkar edir. Fikrin yalanlığı o dəqiqə aşkara çıxır. Bu qanun gerçəklikdəki ziddiyyətləri inkar etsəydi, gerçəkliyin dərkində və təfəkkür prosesində onun heç bir idraki və metodoloji əhəmiyyəti olmazdı. Dialektik ziddiyyətlər dialektika və dialektik məntiq tərəfindən tədqiq olunur. Konkret desək, bu qanun predmet və hadisələrdə zidd xassələrin, aspektlərin olmasını inkar etmir, dialektik ziddiyyətləri mümkün sayır. (Məntiqi qanunların geniş təhlilinə Dərsliyin XIII fəslində baxa bilərsiniz.)

Üçüncünü istisna qanunu əsasında təfəkkürdə baş verə biləcək səhvlərin qarşısını almaq üçün bir sıra şərtlər tələb olunur. 1. Eyni vaxtda, məna və münasibətdə fərdi cisim haqqında söylənilən fikirlərin ikisi də gerçək ola bilməz. Məsələn, "B. xəbərçiliklə məşğuldur" və "B. xəbərçiliklə məşğul olmur". Burada üçüncü hökm istisna olunur, çünki burada iki variantdan ("ya və yaxud" prinsipi üzrə) birinin seçilməsi tələb olunur. Bu cür alternativ suallarda üçüncü alternativ axtarmağa imkan verilmir. Romada belə bir zərb-məsəl yaranmışdı: "Aut Caesar, aut nihil" ("ya Sezar, ya heç nə"); "Hər şey, yaxud heç nə", "Yaşamaq ya ölüm", "Mübarizədə ya irəli, ya da geri" və i.a.

Müasir şəraitdə birmənalı çıxış yolu tələb edən alternativlərə də tez-tez təsadüf edirik: "Ya hamının gücü ilə bütün aləm azad olacaqdır, ya da bütün sivilizasiya məhv olacaqdır". "Bütün xalq öz ərazi bütövlüyü uğrunda ya ardıcıl mübarizəyə başlamalıdır, ya da biabırçı sülhə razı olmalıdır" və s.

Bəzən çıxış yolu tapmaq tələbinin pozulması müxtəlif formalarda aşkara çıxır. Antik dövrdən zəmanəmizə gəlib çatan bir zarafatı yada salaq:

1."Sən öz atanı döyməyi tərk etmisənmi tərgitmisənmi?" əgər desən ki, "tərgitmişəm", bu o deməkdir ki, döyürdün. "Tərgitməmişəm" cavabı alınarsa, nəticə çıxır ki, şəxs öz atasını döyməkdə davam edir. Üçüncü variant doğru cavabdır. "Mən atamı heç vaxt döyməmişəm və döymərəm də".

2.İki zidd fikrin ikisi də eyni vaxtda həqiqi olmur. Məhkəmənin çıxardığı bir qərarı nəzərdən keçirək. Çıxarılan qərar bəraətverici, yaxud ittihamedici olur. Heç vaxt bəraətverici-ittihamedici qərar çıxarıla bilməz.

3.İki zidd hökmdən (A və O; E və Y) hər ikisi eyni vaxtda nə həqiqi olur, nə də yalan, biri doğru olanda o biri yalan olmalıdır. Hüquqşünas işi "ya və ya" formulu ilə həll edir. Məsələn, bu fakt "ya müəyyən olunub, ya da olunmayıb". "Müttəhim ya günahkardır, ya günahkar deyil."

Məntiqin ziddiyyət qanunu kimi, bu qanun da predmet və hadisələrin dəyişmə və inkişafını, bir keyfiyyətdən başqasına keçmələrini inkar etmir, ancaq dərketmə prosesində səhvlərə yol verməməyi tələb edir.

Oxucu qanunvericilik praktikasında da bu qanunun tətbiq olunduğunu yaxşı mənimsəməlidir, çünki burada alternativ suallardan çox istifadə olunur.

Formal məntiqin əsas prinsiplərindən biri də kafi əsasdır. Bu qanunda düzgün təfəkkürün əsas xassələrindən biri – sübutluluq məqamı önəmli yer tutur. Kafi əsas prinsipi tələb edir ki, hər cür fikir, müddəa əsaslandırılsın. Fikrin həqiqiliyi inam, etiqad kimi qəbul olunarsa, bu fikir əsaslandırılmış sayılmır. Qanun ona görə kafi əsas adlanır ki, o, praktikada həqiqiliyi yoxlanılmış və qəbul olunmuş hökmlərdən digər fikirlərin məntiqi qaydalarla alınmasıdır. İnsan kafi əsas kimi həmişə aksiomlardan, postulatlardan, faktlardan, qanunlardan, elmdə həqiqiliyi yoxlanılmış tərif və teoremlərdən istifadə edir.

Bu qanunu çox vaxt qısaca belə də formulə edirlər: hər cür sübut olunmuş fikrin kafi əsası vardır. Kafi əsas prinsipinə əməl olunmadıqda, alınan müddəa boş sözçülükdən ibarət olur.

Qədim yunan alimlərindən Levkip və Demokrit kafi əsas qanununun formulunu vermiş, bütün hadisələrdə səbəb-nəticə əlaqələrinin olduğunu qeyd etmişlər. Bu qanun elmə alman alimi Leybnits tərəfindən daxil edilmişdir. Onun fikrincə, "Heç bir hadisə kafi əsası olmadan həqiqi, yaxud yalan ola bilməz. Nə üçün məsələ başqa cür yox, bu cür qoyulur?" Leybnits bu qanunu bütün təcrübi həqiqətlərin əsas prinsipi hesab edirdi, ona görə də onun, bu qanunu varlıq və idrakın universal səbəbiyyət qanunu adlandırması yanlış idi. Bu fikri təfəkkürə tətbiq etdikdə, belə bir formulə alınır: heç bir hökmü kafi əsası olmadan həqiqət kimi qəbul etmək olmaz.

Kafi əsas qanununun şərhində hər bir tələbə, oxucu a) real əsasla, b) məntiqi əsası bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdır, onun idraki və metodoloji əhəmiyyətini konkret misallarla izah etməlidir. Nəzərdən qaçırmamalıdır ki, real əsas hadisəni, prosesi doğuran səbəbdirsə, məntiqi əsas mülahizələrimizi əsaslandırmaq məqsədilə gətirilən yeni hökmlərdir.

"Hovuzda su donmuşdur" hökmünün həqiqiliyini əsaslandırmaq məqsədilə kafi əsas kimi "Təbiətdə atmosfer dəyişmişdir" fikrini gətiririk. Hər bir hadisədə real əsas məntiqi əsasa, məntiqi əsas isə real əsasa çevrilə bilər. Kafi əsas qanununun tələblərindən irəli gələn müəyyən şərtləri də yığcam formada oxuculara çatdırmaq olar:

1.Hər cür fikir dəlilləşdirilməli və sübut olunmalıdır;

2.Hər bir müddəa, fikir o vaxt həqiqi, məntiqi hesab olunmalıdır ki, onun kafi əsası olsun, gerçəkliyi olduğu kimi əks etdirsin;

3. Bu qanun təfəkkür prosesində dolaşıq, məntiqsiz fikirlərə yol verməməyi tələb edir;

4. Təfəkkürün məntiqi qanunları qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirilməlidir. Bu şərtlərə riayət etməyin insanın praktik fəaliyyətində və elmi nəzəriyyələrin inkişafında mühüm metodoloji əhəmiyyəti vardır.

3. Dialektik məntiqin əsas prinsipləri

Predmet və hadisələrin dərkində dialektik məntiqin prinsiplərinə əsaslanmaq həqiqi biliklərə yiyələnməyin zəruri şərtidir. Belə metodoloji prinsiplərdən biri predmet və hadisənin öyrənilməsindəki obyektivlik tələbidir. Bu o deməkdir ki, predmet subyektiv əlavələrə yol verilmədən, olduğu kimi öyrənilməlidir. Bu prinsip fəlsəfənin əsas məsələsinin düzgün həlli zərurətindən irəli gəlir, başqa sözlə, bizim obyekt haqqında fikirlərimizdən yox, obyektin özündən çıxış etmək lazımdır, çünki təfəkkür predmetə tabedir, predmet təfəkkürə yox. Təfəkkür predmet və hadisələrin tərəflərinin qarşılıqlı daxili əlaqə və asılılığının məntiqini aşkara çıxarmalıdır.

Sosial idrakda istifadə olunan obyektivlik prinsipi yalnız obyektin özündən, onun fəaliyyət və inkişaf qanunlarından irəli gələn tələbləri deyil, maddi və ideoloji münasibətlərin, o cümlədən obyektiv və subyektiv amillərin də dəqiq fərqləndirilməsi tələblərini özündə birləşdirir. Obyektivlik prinsipindən belə düzgün spesifik istifadə sayəsində subyekt sosial hadisələrin dərkində düzgün istiqamət götürə bilər. Məsələn, cinayətkarlığın proqnazlaşdırılması başqa sosial hadisələrə münasibətdə ikinci hadisə hesab olunur. Cinayət işinin proqnozlaşdırılmasında əvvəlcə cinayətin dinamikasına, səviyyəsinə, strukturuna təsir edən başlıca amillərin, proseslərin arxasınca gedib onları aşkara çıxarmaq daha önəmlidir. Proqnozların hazırlanması ilk növbədə iqtisadçıların, sosioloqların, demoqrafların, sonra isə kriminoloqların vəzifəsidir.

Predmetin öyrənilməsi prinsipinin mühüm nəticəsi kimi hadisələrdən onların səbəblərinə doğru getmək yox, əksinə, birinci hadisələrdən, səbəblərdən çıxış edərək bütün mümkün olan nəticələri aşkara çıxarmaq lazımdır. K.Marksın dediyi kimi, təhlil vasitəsilə real həyatın özündən çıxış etməklə hadisələrin nüvəsini tapmaq daha asandır. Buna isə vahid elmi metod olan dialektik metod imkan yaradır. Cinayətkarlığa bu metodu tətbiq etdikdə onu belə formulə etmək olar: cinayətkarlıqdan onun səbəblərinə doğru yox, həyatın, şəraitin verdiyi faktlardan gözlənilən hüquq pozuntularını üzə çıxarmağa doğru getmək lazımdır.

Obyektivlik prinsipinin digər nəticəsi konkretlik prinsipidir ki, bu da obyektin öyrənilməsində onun xüsusiyyətlərindən, mövcudluğunun spesifik şəraitindən çıxış etməyi tələb edir və burada predmetin tədqiq olunmasında istifadə olunan prinsip və metodlar onun daxili təbiətinin aşkara çıxarılmasına yönəldilir. Dialektik metod isə tarixi prosesin konkret məqamda, konkret şəraitdə obyektiv məzmununu nəzərə almağı tələb edir.

Konkretlik prinsipinin gözlənilməsi dialektik metodun universal, kilidaçan alətə çevrilməsinin qarşısını alır, ona görə də demək olmaz ki, bu metod hər cür elmi problemi həll etməyə qabildir. Tarixi tədqiqatlarda insan hazır tarixi şablonlardan istifadə edə bilməz, hər bir hadisəyə konkretlik prinsipindən yanaşmaq lazımdır, dialektik metodun isə üstünlüyünü nəzərə almaq vacibdir.

Dialektik məntiqin əsas prinsiplərindən biri də predmet və hadisələri bütün tərəflərilə əlaqə və münasibətlərdə nəzərdən keçirməkdir. Predmet və hadisələri həqiqətən bilmək üçün onların bütün tərəflərini, əlaqələrini öyrənmək lazımdır. Biz buna heç vaxt tamamilə nail olmasaq da, hərtərəfli öyrənmək tələbi bizi müəyyən səhvlərdən qoruyur. Bu prinsip dialektikanın ən ümumi əlaqələr haqqında elm olmasından irəli gəlir.

Dialektik metodun başqa bir vacib prinsipi tarixilikdir. Tarixilik tələb edir ki, predmet və hadisəni daim öz-özünə hərəkətdə, dəyişmədə və inkişafda nəzərdən keçirəsən, başqa sözlə, predmetin meydana gəlməsini, bir inkişaf halından digərinə keçməsini, indisini və gələcək vəziyyətini öyrənib, təsvir edəsən. Tarixilik ən ümumi inkişaf prinsipinin nəticəsidir. Sosial idrakda bu prinsipin mühüm rolu vardır. Ona görə də alim, ziyalı tarixi hadisələrin arxasınca sürünməməlidir, cəmiyyətdə gedən sosial proseslərdən düzgün məntiqi nəticələr çıxarmalıdır, faktlar əsasında ümumiləşdirmələr aparmalı, gələcək inkişaf prosesinin proqnozlarını verməlidir. Təəssüf ki, dövrümüzün tarixini yazanların içərisində məddah və nökərlərə də rast gəlirik, bunlar əslində tarixi yazanlar yox, yozanlardır. Əsl tarix yazanlar nökər olmurlar. Yadımdan çıxmaz ki, bir dəfə televiziyada bir tarixçi "İrəvanda xal qalmadı, o xal nə xaldır qoşa düzdürmüsən"… xalq mahnısına isnad edərək, həmin torpaqların da bizim olduğunu "sübut etməyə" cəhd edirdi, halbuki alim bu torpaqların azərbaycanlılara məxsus olmasını zəngin tarixi faktlarla, arxiv materialları ilə sübut etməli idi, bu barədə çoxlu sənədlər də vardır. Tarixçidən daha çox məsuliyyət tələb olunur, primitiv təfəkkürlü, şöhrət azarına tutulan, sofistliklə məşğul olan məddah alimlərdən cəmiyyətə xeyir yoxdur.

Tarixilik prinsipi tədqiq olunan obyektin, predmetin gerçəklikdə olduğu kimi təsvir edilməsi demək deyildir, obyektin bir inkişaf mərhələsindən başqasına keçməsinin qanunauyğunluqlarını aşkara çıxarmaqdır. Başqa sözlə, predmetin, obyektin xassə və əlaqələrini elmi şəkildə izah etməklə, onun mahiyyətini açmaqdır, gələcək inkişaf yollarını göstərməkdir. Bu fikir tarixiliklə məntiqiliyin üzvi əlaqəsini ifadə edir – fikrin inkişaf məntiqi tarixiliklə üst-üstə düşməlidir.

Biz dialektik məntiqin bir sıra başqa prinsiplərini də yığcam formada oxucuların mühakiməsinə veririk: 1.Predmet və hadisələrin əlaqə və münasibətlərinin dərindən və hərtərəfli tədqiqi; 2.Onların dəyişmə və inkişafda götürülməsi; 3.Predmetlərin vəhdətdə və əksliklərin mübarizəsi fonunda tədqiqi; 4.Analiz və sintezin tədqiqi; 5.İnsan biliklərinin sonsuz mütərəqqi inkişafı; 6.Hadisə və proseslərin dialektik inkarı; 7.Forma və məzmunun vəhdəti, mübarizəsi; 8.Kəmiyyət və keyfiyyət dəyişmələrinin qarşılıqlı surətdə bir-birinə keçməsi; 9.Vahidin ikiyə bölünməsi, onun bir-birinə zidd tərəflərinin dərki və s. Bu prinsip də əksliklərin vəhdəti və mübarizəsi qanunundan irəli gəlir.

Metodoloji prinsiplər idrakın və praktik fəaliyyətin metodları, üsulları və idrakın formaları ilə vəhdətdə dialektik metodun məğzini təşkil edir.

Təfəkkürdən bəhs edən formal və dialektik məntiqin konkret fərqli cəhətlərini öyrənmək istəyən hər bir oxucuya Dərsliyin 127-129-cu səhifəsini oxumağı məsləhət bilərdik.

Təfəkkürün formalarına nəzəri sistem kimi yanaşsaq, onun əsas tərkib hissələrindən biri anlayışlardır.

Üçüncü mövzu
ANLAYIŞ – TƏFƏKKÜR FORMASIDIR

Təfəkkür formalarının strukturunda əsas yer tutan və bütün fikir fəaliyyətinin "hüceyrəsini" təşkil edən anlayışların şərhində: 1.Anlayışların ümumi xarakteristikası, strukturu və funksiyaları; 2.Onların yaranmasında iştirak edən məntiqi üsullar; 3.Anlayışların növləri, onların arasındakı münasibət; 4.Anlayışlar üzərində aparılan intellektual-nitqi əməliyyatlar və bu kimi problemlərin önə çəkilməsini, dərkini və dərindən təhlilini zəruri sayırıq. Çünki bu yolla həmin mövzuların kommunikativ və metodoloji funksiyalarını geniş oxucu kütləsinə daha dolğun çatdırmaq olar.

Oxucu məntiqin bir elm kimi səciyyəvi cəhətlərini öyrəndikdən sonra bütöv bir nəzəri sistem olan təfəkkür formalarının sadə ünsürü hesab edilən anlayışların təhlilindən başlamalı, sonrakı mətnlərin qavranılmasında onların bir açar olduğunu təcrübəylə özü üçün yəqin etməlidir. Anlayışlar mövzusunun öyrənilməsinə təlabat ucsuz-bucaqsız kainatın sirlərini öyrənmək zərurətindən irəli gəlir. Anlayışların köməyilə gerçəklikdəki predmet və hadisələrin dərk edilməsi anadangəlmə keyfiyyət deyildir. Bu intellektual-nitqi əməliyyat təfəkkür praktikasında formalaşıb inkişaf edir. Anlayış fikirdir, ideal hadisədir, ona görə də ideal hadisələrin köməyi olmadan aləmi dərketmə mümkün deyil. İnsan predmet və hadisələrin mahiyyətini anlayışların vasitəsilə aşkara çıxarır, gerçəklik haqqında yeni-yeni biliklərə yiyələnir. Anlayışların səciyyəvi cəhətlərini aşkara çıxarmaq məqsədilə ilk növbədə onun gerçəkliyin inikas forması olduğu, və dillə, nitqlə də üzvi vəhdəti ön plana çəkilməlidir.

Obyektiv aləm sonsuz predmet və hadisələrdən ibarətdir. Bunlar bir-birindən az və ya çox dərəcədə fərqlənir. Məsələn, tələbə fərdləri bir-birindən və digər canlılardan milliyyətinə, xarakterinə görə fərqlənsə də, onlar oxşar əlamətlərdən də xali deyil. Bu o demək deyildir ki, obyektiv gerçəklik başdan-başa ayrıca, təcrid olunmuş predmet, hadisə və proseslərdən ibarətdir; obyektiv aləmin bütün predmetlərinin ümumi bir əlaməti vardır ki, o da maddilikdir. Bu halın özü idrak prosesinin məzmununu şərtləndirir. Buna görə də məntiq tarixində anlayışlara münasibətdə iki cür ifratçılığa yol verilmişdir. Bir qrup məntiqçilər anlayışları gerçəklikdən ayırırdılar, onların üzvi əlaqəsini izah edə bilmirdilər. Başqa qrup alimlər isə anlayışları gerçəkliklə eyniləşdirirdilər, onların keyfiyyət fərqini, spesifikliyini anlaya bilmirdi. Oxucu, tələbə bilməlidir ki, bu ifratçılıqdan qaçmağın əsas yolu anlayışların genezisini (mənşəyini) açmaqdır. Anlayışların meydana gəlməsi və mövcudluğunun obyektiv əsasında gerçəkliyin özünün predmetli xarakter daşıması, başqa sözlə, gerçəklikdə keyfiyyət müəyyənliyinə malik olan ayrı-ayrı predmet və hadisələrin varlığı dayanır (məsələn, bitki, canlı, Yer, Günəş, planetlər, kosmik səma, çaylar, dağlar, dənizlər və i.a.).

Gerçəklikdəki predmet və hadisələrin həm oxşar, həm də fərqli cəhətləri vardır ki, onlar da əlamət adlanır. Cismin əlaməti onun başqa cisimlərlə oxşar, fərqli nişanələridir ki, bunlar da anlayışlarda ifadə olunur (dövlətin, böhranın, cinayətin əlamətləri, meyidin anatomik əlamətləri və i.a. haqqında həmişə konkret mühakimələr yürüdürük). İnsanlar ünsiyyət prosesində anlayışlardan istifadə etməsəydi, onda biri-birlərini anlaya bilməzdilər.

Anlayışlar məntiqin əsas tədqiqat predmeti olmaqla, hökmlərin, əqli nəticələrin, hipotezlərin, sübutların, elmi nəzəriyyələrin, yekun biliklərinin qurulması üçün tədqiqat predmeti və vasitəsidir.

Məhkəmə üçün belə bir faktın xüsusi əhəmiyyəti ondadır ki, dəlilləşdirmə və qərarların qəbulu gedişində anlayışlar mühüm rol oynayır. Həqiqətən bir çox mübahisələr, diskussiyalar tərəflərin istifadə etdikləri anlayışların aydın olmaması, dolaşıqlığı və qeyri-dəqiqliyindən irəli gəlir.

Tələbələrimiz çox vaxt predmetin, hadisənin əlamətlərini bir-birindən fərqləndirə bilmirlər. Bunun başlıca səbəbi orta məktəblərdə müxtəlif fənlər üzrə tədrisin zəif qurulmasındadır. Predmetin əlamətləri çoxdur və bunlar cürbəcür xarakter daşıyır. Onları ümumi, fərqləndirici, mühüm, qeyri-mühüm, zəruri, təsadüfi və s. növlərə ayırmaq olar. Bu bölgünün özü də nisbi səciyyə daşıyır, şəraitdən, vaxtdan asılı olaraq biri digərinə çevrilir. Əlamətləri qruplaşdırsaq onları mühüm (cisim və hadisənin daxili təbiətini, mahiyyətini əks etdirən əlamətlər) və qeyri-mühüm (predmetin mahiyyətini əks etdirməyən) olmaqla iki qrupa ayırmaq olar. Məsələn, insanın qanunsuz olaraq azadlıqdan məhrum edilməsi, psixiatriya xəstəxanasına salınması "cinayət” anlayışının məzmununa daxildirsə, fərdin ixtisası, cinayətin nəticələri, iştirakçıların sayı, əvvəlcədən danışıqların olub-olmaması, silah tətbiq etmək qorxusu və s. mühüm olmayan əlamətlərdir.

Bu izahatdan sonra anlayışa belə tərif vermək olar:

Anlayış – ayrıca predmetin, yaxud həmcins predmetlər sinfinin mühüm və fərqləndirici əlamətlərini əks etdirən mücərrəd təfəkkür formasıdır.

Deməli, birincisi, anlayış abstraksiyanın, dəqiq desək, predmetlərin mühüm, başlıca və fərqləndirici xassələrinin qeyri-mühüm, təsadüfi və ikinci dərəcəli əlamətlərdən fikirdə ayrılmasıdır. İkincisi, bu xassələr ümumiləşmə kimi vahid söz, yaxud sözlər qrupunda ifadə olunmalıdır.

Hər bir anlayışda mühüm və fərqləndirici əlamətlərin cəmi əks olunur. Bunların hər biri ayrılıqda da zəruridir, birlikdə isə əhəmiyyətləri ondadır ki, nəzərdən keçirdiyimiz predmeti digər predmetlər sinfindən daha hərtərəfli fərqləndirə bilirik.

K.Marks "Feyerbax haqqında tezislər"ində inandırıcı surətdə insanın mahiyyətini aşkara çıxararaq yazırdı ki, "insanın mahiyyəti ayrıca fərdə aid olan abstrakt bir şey deyildir. Həqiqətən insan bütün ictimai münasibətlərin məcmusudur". Bu əlamətin özü insanın daxili təbiətini aşkara çıxardığına görə mühüm əlamət sayılır.

Bəzən tələbələr fərqləndirici əlamətləri ümumidən ayıra bilmirlər. Bu baxımdan, onlar bilməlidilər ki, fərqləndirici əlamətlər ancaq öyrəndiyimiz predmetlər sinfinə aid olanlardır. Məsələn, dövlətin konstitusiyasına danışıqsız əməl etmək, onun hüquqi normalarına uyğun fəaliyyət göstərmək, məhkəmə hakimiyyətinin nüfuzuna, obyektivliyinə, ədalətliliyinə və qərəzsizliyinə zərər gətirə bilən hər şeydən qaçınmaq, yuxarı orqanların verdikləri qanunlara, göstərişlərə, qərarlara uyğun hərəkət etmək "hakim" anlayışının fərqləndirici əlamətləridir.

Fərqləndirici olmayan əlamətlər yalnız həmin predmetlərə aid olmayanlardır. Məsələn, aktyorların öz iş yerində müxtəlif personajların qiyafələrində görünmələri, çıxış etmələri buna misal ola bilər.

Anlayışlar predmetin mühüm əlamətlərini əks etdirsə də, onların fərdi əlamətlərinin bütün zənginliyini əhatə edə bilmirlər. Bu mənada onlar idrakın hissi formalarından zəifdir. Lakin insan mühüm olmayan, təsadüfi əlamətlərdən uzaqlaşsa da, anlayışların köməyilə gerçəkliyin dərinliklərinə varıb, onu daha dolğun əks etdirir.

Anlayışlarda əks olunan əlamətlərin və predmetlərin kəmiyyətinə görə hər bir anlayışı məzmun və həcm baxımından səciyyələndirmək olar. Bu mövzunun izahında tələbələr çətinlik çəkirlər. Onlar yaxşı bilməlidirlər ki, hansı elm olursa-olsun orada işlədilən anlayışların hər birinin məzmun və həcmi var, bunların əlaqəsi isə anlayışın məntiqi quruluşunu (strukturunu) təşkil edir. Onda soruşula bilər ki, "məzmun" və "həcm" anlayışlarını necə başa düşmək olar.

"Anlayışın məzmunu" dedikdə, anlayışlarda əks olunan predmetin, yaxud həmcins predmetlər sinfinin əsas, mühüm və fərqləndirici əlamətlərinin məcmusu, cəmi başa düşülür. Məsələn, "məhkəmə hakimiyyəti" anlayışının məzmununa – dövlət hakimiyyətinin spesifik orqanı, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarını təmin edən sosial təsisat, mübahisə edən tərəflərin hər birinin özünə məxsus münsiflərinin olması, cəmiyyətə və vətəndaşlara birinin digəri qarşısında hüquq və vəzifələrini qorumaq iqtidarı olan real qüvvəyə malik hakimiyyət olması kimi mühüm əlamətlər daxildir. Bununla yanaşı, tələbə burada anlayışın məntiqi və faktik məzmununu da bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdır. Məntiqi məzmun – anlayışın məntiqi formasına daxil olan informasiyalardır. Bu məzmunu anlayışların xarakteristikasında vermək olur. Bunun üçün, birincisi, bu anlayışın universal anlayış (cins) olub olmadığını müəyyən etmək lazımdır.

"Varlıq", "şüur", "məkan", "zaman" belə anlayışlara aiddir. Digər tərəfdən, anlayışın boş, mənasız olduğunu, başqa cür desək, universumdan heç bir predmeti əks etdirmədiyini müəyyən etmək lazımdır. Məsələn, "Küpəgirən qarı", "Qar heykəl", "Ölümsüz insan" və bu kimi anlayışların həcminə heç bir predmet daxil deyildir. Nəzərdən keçirilən anlayışların öz aralarındakı məzmun əlaqəsini aşkara çıxarmaq lazımdır ki, müqayisədə bunlardan hansının daha çox və ya az məzmuna malik olduğunu yəqin edəsən. Məsələn, "İnsanın və vətəndaşların hüquqları və azadlıqları haqqında" BMT-nin 10 dekabr 1948-ci ildə qəbul etdiyi Bəyannamə daha çox məzmunludur, çünki bu hüquqlar dünyanın konkret ölkələrinin də konstitusiyalarında və digər normativ sənədlərində təsbit olunmuşdur.

Tam faktik məzmun isə əlamətlər üzrə ümumiləşdirilən anlayışlarda predmetlər haqqında əldə etdiyimiz bütün biliklərdir. Hər bir dövlətin öz konstitusiyasında qəbul etdiyi qanunvericilik aktları buna aiddir.

Düzgün təfəkkürün formalaşması üçün anlayışın məzmunundan başqa, onun həcminin xarakteristikasını da vermək zəruridir, çünki məzmun və həcmdən kənarda anlayışların ümumiləşdirilməsi və ya məhdudlaşdırılması əməliyyatının mahiyyətini anlamaq çətindir.

Anlayışın həcmini necə başa düşmək lazımdır?

Anlayışın həcmi – anlayışlarda əlamətlərin aid olduğu və anlayışın məzmununu təşkil edən, onda ümumiləşdirilən və ayrılan predmetlərin çoxluğudur, toplusudur. Məsələn, "insan" anlayışının həcminə bütün insan fərdləri (keçmişdə olmuş, indi yaşayan və gələcəkdə yaşayacaq insan fərdləri) daxildir.

Anlayışın məzmun və həcmi arasında qanunauyğun əlaqə vardır. Anlayışın məzmun və həcmi arasındakı bu əlaqəni əks münasibət (əks əlaqə) qanununun köməyilə dərk etmək asandır. Anlayışlarda tətbiq olunan bu qanun qeyri-əsas qanunlara daxildir. Bu qanunun tələbinə görə, anlayışın məzmunu artanda həcmi azalır, həcm artanda isə məzmun azalır.

Təəssüf ki, tələbələrin çoxu bu incəliyi şüurlu formada anlaya bilmir, mexaniki əzbərləmə üsulu isə məntiqi, yaradıcı təfəkkürün inkişafına hasar çəkir. Bir misalla bu əlaqənin mahiyyətini açaq. "Cinayət" və "təsərrüfat cinayəti" anlayışlarının məzmununu müqayisə etdikdə, aydın olur ki, ikinci birinciyə nisbətdə daha geniş məzmuna malikdir. "Təsərrüfat cinayəti" dedikdə predmeti, "Cinayət" anlayışına nisbətən daha konkret və dəqiq təsəvvür edirik. "Cinayət" anlayışında isə insan həyatı və cəmiyyət üçün təhlükəli olan əməllər çoxluğu ifadə olunur, bu, həcmcə daha genişdir.

Bu qanun, öz aşkarlığına baxmayaraq fəlsəfə tarixində və elmlərin metodologiyasında dəfələrlə yanlış şərh olunmuşdur. Bununla belə, o, bu idrakın və elmi biliklərin inkişaf gedişini təbii əks etdirir, növ və cins anlayışları arasında tətbiq olunur, empirik qanundur. Elmi-nəzəri anlayışların ümumiləşdirilməsində anlayışın həm məzmunu, həm də həcmi artıb dialektik ümumiləşdirmələrə keçir. Anlayışlar arasında əlaqələrin bu cür subordinasiyasının (tabeliyin) hüquqşünas tərəfindən izahı reallıqda həqiqətin üzə çıxarılmasında optimal yolu tapmağa, ona nail olmağın səmərəli vasitələrini müəyyən etməyə, hüquq normalarının həcm və məzmununu əlaqələndirməyə kömək edir.

Dünyagörüşü və metodoloji planda bu prosesin getməsi mütəxəssislərə anlayışların həcm və məzmuna görə təsnifata salınmasında yol göstərir, ona səbəb olur.

Əks-əlaqə qanununun tətbiqi nəticəsində hər bir anlayışı kateqoriyalara qədər ümumiləşdirmək, geniş həcmli anlayışları isə fərdi anlayışlara kimi məhdudlaşdırmaq mümkündür. Ümumiləşdirmənin son həddi kateqoriyalardır, məhdudlaşdırmanın son sərhədi fərdi anlayışlardır. Bu intellektual-nitqi əməliyyatın metodoloji əhəmiyyəti ondadır ki, bu prosesi əyani formada Eyler dairələrilə sübut etmək olur. (L.Eyler (1707-1783) görkəmli riyaziyyatçı, fizik, astronom və məntiqçi olmuşdur). Adi bir nümunədə onun izahını verək:

Musanın kitab oq-ğu – oq-uq – cinayət – hüq.qan.poz. – cəm. üçün təh.had. – hadisə.

Bu problemin geniş izahı Dərsliyin 170-172-ci səhifələrində verilmişdir.

Tələbələrimiz anlayışların növlərə ayrılması və onların səciyyələndirilməsi mövzusunun şərhində də yanlışlığa yol verirlər. Çox vaxt yazı işlərindəki anlayışların növlərini (məsələn, "şəhər", "ədliyyə nazirliyi", "cinayət" və i.a.) heç cürə növlərini müəyyən edə bilmirlər, adətən yazırlar ki, şəhər – yaşayış məntəqəsidir, ədliyyə nazirliyi – dövlət orqanıdır və s. Lakin anlamırlar ki, bunlar anlayışın xarakteristikası deyil, hökmlərdir.

Dərslikdə (səh. 149-169) anlayışların müxtəlif parametrlərə görə növləri, onların arasındakı münasibətin geniş şərhi verildiyindən, burada bir daha bu məsələyə yer ayırmağı gərəksiz sayırıq, ancaq konkretlik xatirinə onun təsnifatını vermək faydalıdır.

Həcmə görə bütün anlayışlar fərdi və ümumiyə bölünürlər. Ümumi anlayışlar içərisində elələri vardır ki, konkret bilik sahələrinin, yaxud fikrin bütün predmetlərini birləşdirir ki, onlara ən ümumi, yaxud universal anlayışlar deyilir (məsələn, "natural ədədlər", "bitkilər", "metallar" və s.).

Məzmuna görə isə anlayışların dörd cütünü göstərmək olar.

1.Konkret və mücərrəd; 2.Nisbi və mütləq; 3.Müsbət və mənfi; 4.Toplayıcı və ayırıcı.

Oxucu, tələbə, məzmununa görə öz aralarında ümumi əlamətlərin olub-olmamasından asılı olaraq, anlayışların müqayisə edilən və edilməyən olmaqla iki növünü bir-birindən fərqləndirməyi bacarmalıdır, öz ixtisas sahələrindən nümunələr gətirməlidir. Müqayisə edilən anlayışların iki növü vardır: 1.Uyuşan, 2.Uyuşmayan.

Bunlar da növlərə ayrılırlar. Uyuşan anlayışların növləri bunlardır: 1.Eynimənalı (oxşar, ekvivalent); 2.Çarpazlaşan (qismən uyuşan); 3.Tabeli (növ və cins əlaqəsi).

Uyuşmayan anlayışlara daxildir: 1.Ortaq tabeli (koordinasiyalı); 2.Əks (kontrar); 3.Zidd (kontradiktor).

Bu növdən olan anlayışların mənasını və Eyler dairələrilə sübutunu hər bir tələbənin bilməsi vacibdir, çünki bununla onlar öz intellektlərini artıra bilər, elmi biliklərə yaxşı yiyələnərlər.

Burada bir məsələyə də münasibət bildirməyi gərəkli sayırıq. Fəlsəfi və məntiqi ədəbiyyatda bəzi alimlər "Bakı", "Məmməd" və bu kimi adların yalnız xüsusi isimlər olduğunu söyləyirlər, onları anlayış kimi götürmürlər. Məncə, bu fikir dolaşıq və cəfəngiyatdır, çünki birincisi, söz, söz birləşmələri anlayışın maddi əsasıdır, onun qabığı, ifadə formasıdır. İkincisi, heç kim bəzi sözlərin anlayış ifadə etməməsini inkar etmir. Üçüncüsü, anlayışa verilən tərifin özü düzgün izah olunmur, çünki tərifdə söhbət konkret predmet və predmetlər sinfindən gedir. Dördüncüsü, müəlliflər fərdi və ümumi cisimlər arasındakı dialektikanı nəzərə almırlar; axı ümumi fərdlər də mövcuddur. Məgər "Məmməd" sözündə mühakimə yürütmək qabiliyyəti, əmək fəaliyyəti, nitq bacarığı, canlılıq və bu kimi ümumi, mühüm əlamətlər yoxdurmu? Lakin heç kim ümumi adlardakı ümumiliklə anlayışlardakı ümumiliyi tam mənada eyniləşdirmir. Anlayışlardakı ümumilik mahiyyətlə bağlıdır. Bu "ümumilik konkretdən mücərrədə, oradan da konkretə yüksəlmə prosesində formalaşır" fikri daha önəmlidir. Bununla yanaşı, "formal məntiq anlayışları öyrənə bilməz", "təfəkkür qanunlarını anlayışlara tətbiq etmək mümkün deyil" və bu kimi həqiqəti əks etdirməyən məntiqsiz, boş fikirləri dəlilsiz, sübutsuz qəbul etmək görkəmli məntiqçilərin ruhunu təhqir etmək, zəhmətlərini yerə vurmaq deməkdir.