Текст книги "Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7"

…Кармакларны тикшерергә дип таң атканда гына торып баскан Фатыйх бер мәлгә тынсыз калды: Фәез чалкан яткан, кулларын күкрәк өстендә кушырган, ияге очлайган, йөзе киндер кебек ап-ак иде. Кара болытлы таңда куе яшел чирәм өстендәге бу ак йөз, бөтен кешелек җәмгыятенә әйтер сүзе бар сыман, үзенә игътибар сорый кебек иде.

1976

Мыштым

Ул көн бик салкын иде, балалар андый көнне иртүк торалар, чөнки радиодан хәбәр тыңлау кызык: «Ата-аналар һәм мәктәп директорлары игътибарына…». Дөрес, мәктәпкә барасы килә, әмма шунысы рәхәт: әлеге «ата-аналар һәм мәктәп директорлары» диюгә, бер туарылып аласың. Әлеге сүзләрнең мәгънәсе зур: температура фәлән булса дип радиодан әйтәләр икән инде, көт тә тор – температура әнә нәкъ шул фәлән була. Кызу-кызу барып юрган астына кереп ятасың да татлы бер киерелү белән киереләсең… Һай, рәхәт бу дөньяда яшәү! Әмма озак ятып булмый, чөнки юрган астында узган гомер – әрәм гомер. Балаларныкы гына түгел, зурларныкы да әрәм, бер дә шиксез әрәм.

Ул көнне дә шулай булды: мәктәпкә баруын бармадылар, уенга чыктылар. Сигез тулып унбиш-егерме минутта егерме квартиралы подъездда кат саен балалар кыштырдаша. Соңгы көннәрдә салкыннар бик еш кабатланганлыктан, балалар моңа инде ияләнеп тә килә, рәтен дә беләләр сыман иде: тәрәзә төпләренә җыелышып утыралар да китап укыйлар, көнбагыш ашыйлар, берсен берсе бүлдерә-бүлдерә, кичәге мультфильмның эчтәлеген сөйлиләр, чыштыр-чыштыр әүмәкләшеп, төрткәләшеп тән дә җылытып алалар иде. Әмма бүген алай булмады.

Булмады. Подъезд тормышы иртүк үзгәрде, башка көндәгечә булмады…

…Аңа шундук Тишка дип исем куштылар. Чөнки үзен бик тыныч, әйбәт тота иде. Муенында галстук сыман кара юл да бар икән. Әтисеннәнме ул, әнисеннәнме, бу тирәдә андый ак этнең әлегәчә күренгәне юк иде. Җыйнак кына гәүдәле, беренче класс укучыларының портфеле биеклегендәге бу пычрак эт авырый иде булса кирәк. Аның кайчандыр ап-ак булган тиресе керләнгән, күз кырыйларында керфекләре ябышкан, янбаш сөякләре беленеп тора иде. Тишка килеп кергән көннән башлап подъезддагы тормыш бөтенләй үзгәрде. Беренче көннәрдә Тишка белән балалар гына шөгыльләнде: батарея янына бер кызның гамәлдән чыккан мутон якалы пальтосын җәйделәр. Кайсыдыр квартирада әтисе дә, әнисе дә эшкә киткәч, әби базарда вакытта су җылытканнар да, зур табак белән су эченә бастырып, Тишканы юганнар. Моны иң өстәге – бишенче каттагы мәйданчыкта эшләделәр, бала-чага күп булды, чөнки ул көнне дә радиодан «ата-аналар һәм мәктәп директорлары игътибарына» теге хикмәтле сүз әйтелгән иде. Югач, Тишка чистарып китте, күзләре ачылды, балаларга рәхмәт әйткән сыман дерелдәп, су бөртекләрен очыртты да шыңшып алды һәм мутон якалы пальто өстенә килеп басты. Аннан утырды. Аннан Тишкага сый-хөрмәт башланды. Аңа җылы сөт бирделәр, теле белән лепердәтеп ул аны бик тиз юк итте, койрыгын болгады. «Әле мин сезне юындыру-чистарту кебек юк эш белән генә йөрисезме дисәм, сез тамак ач икәнен дә белдегез» дигән сыман, ул балаларга мөлдерәтеп карады. Аннан, батареяга аркасын терәп, дүрт аягын таратып, башын ташлап ятты. Аның авыз кырыйларыннан кара күн җөй сузылган, аскы иренен басып казык теше чыккан иде.

– Йокласын! Таралыйк… Ял итсен, – диде балаларның зуррагы.

Балалар теләр-теләмәс кенә таралыштылар, тышта коточкыч салкын, ә өйдә күңелсез иде, әти-әни эштә, ә әбиләр гел өйрәтәләр, гел ачуланалар… Шуңа күрә өйләренә таралуга, озак та үтми, балалар берәм-берәм бишенче катның мәйданчыгына менгәләп төштеләр. Кичке якка таба Тишканың алдында инде ике-өч конфет, печенье, колбаса, сыр кисәкләре ята иде. Тишка йоклады да йоклады.

Икенче көнне иртән подъездда коймак исе таралды, ял көн иде, сәгать тугызларда хәрәкәт башланды. Тишканы олылар да күреп алды. Көне буе подъездда тавыш ишетелеп торды. Әбиләр балаларны ачуландылар:

– Эткә конфет бирәләрмени?

– Эткә печенье бирәләрмени?

– Ул пәлтәнең нигә алай драплы ягына яткырдыгыз? Әйләндереп җәяргә иде.

Һәм башкалар. Каршыдагы кибеттән бер әби эт өчен махсус колбаса алып керде.

– Аның тешләре сызлыйдыр, каты әйбер бирмәгез, –дип, балаларны орышты да Тишканың алдына «Докторский» колбаса телемнәрен куйды. Эт кабаланмыйча гына башта бер телемгә үрелде, иснәп карады һәм әкрен генә эләктереп, әкрен генә чәйнәп йотты да тагын барып ятты, күн кырыйлы авызын ярым ачып, башын тәгәрәтеп йоклаган сыман хәлдә калды.

– Әйттем бит, – диде бумази туфли кигән әби, – әйттем бит: аның тешләре сызлый. Салкын тигән аңа. Әнә күрдегезме, нинди әйбәт тәрбия алган ул: комсыз түгел. Хуҗалары елый-елый эзлидер әле бичараны. Китегез, ял итсен, тимәгез…

Кичен Тишканың алдында кайнар өчпочмак, кыздырган балык һәм май яккан булка кисәге ята иде. Әмма Тишка һаман йоклый иде әле. Бераздан ике әби этне уяттылар да, көчләп дип әйтерлек, аңа сөт эчерделәр.

– Мәтрүшкә белән кайнаттым, – диде бумази туфлиле әби, – шуңа өнәп бетерми ул аны.

– Шалфей да кушасың калган, – диде алтын алкалы, башы тулы шпилькалы әби, – аның тамак бизләре шешкән булуы мөмкин.

…Иртәгесен көн бераз сындырган иде, балалар мәктәпкә киткәнче барысы да Тишканың хәлен белделәр. Кичәге ризык менә мондый хәлдә иде: өч телем «Докторский»дан бер телеме калган; өчпочмак сүтелгән, бәрәңгесе белән камыры гына калган; балыкка кагылмаган.

Балалар, мәктәпкә барганда, үзара килешү төзеделәр. Килешү ике пункттан тора иде:

1) Беркем дә, Тишка терелгәнче, аның барын күрше подъезд балаларына әйтми; 2) Тишка чираттан йөреп йоклый. Мәсәлән, бүген ул дүртенче катка төшерелә.

Әбиләрнең исә, балалар киткәч, куллары бөтенләй бушап калды. Шпилькалы әби иртүк бумази туфлилегә керде.

– Базарга барышым, – диде ул, – ачкычымны сиңа калдырыйм, килен төнге сменадан кайтырга тиеш. Җелекле ит алып кайтып шулпа ашатыйм дим. Бәлки, рәтләнер…

– Бик әйбәт, – диде бумази туфлиле әби, – алайса, иртәгә мин барырмын. Мин әле аңа бавыр пешереп йөрим. Андыйга кайнар бавыр бик килешә инде.

Сүз Тишка турында бара иде.

Ул көнне кич Тишка дүртенче катка күчерелде. Яшел драплы кызлар пальтосын урынында калдырдылар, чөнки дүртенче катның батареясы янына искергән, сүсәргән атлас тышлы балалар юрганы җәелгән иде. Дүртенче кат Тишканы тавык шулпасы, скумбрия консервысы белән сыйлады. Әмма дүртенче каттагы пенсионер бабай Тишканың яту режимына үзгәреш кертте: эткә һәркемнең ишек төбенә үзе теләгән вакытта килеп ятарлык шартлар тудырырга; моның өчен һәркем ишек төбенә калынрак әйбер – сукно кисәгеме, фланельме җәяргә. Пенсионер бабай бу турыда дүрт кат кешеләрен дә кисәтеп чыкты (бишенче катка менәргә хәле җитмәде, йөрәге кага башлаудан шикләнде).

Кичке якка мәсьәләгә өченче катта яшәүче кешеләрдән бер яшь ханым катнашты.

– Беркайчан да эткә майда ясалган консерва бирмәгез, – диде ул. – Иң әйбәте томатлы скумбрия.

Чыннан да, Тишка томатлы балыкны яратып ашады. Тик тавык шулпасын гына кайнар көе ашый алмады, эт дисәң эт шул, кадерен бетереп, суытып ашады.

Бер атна дигәндә этнең бөтен рационы инде эшләнгән, кагыйдәләр ныклап урнашкан иде: эткә ашарга бирүне бары тик олылар гына башкара; һәр катның баскычы борылып киткән урындагы ишек төбенә этне яткырмаска, йөгереп төшкәндә балалар аның койрыгына басулары мөмкин; каты ит бирмәскә, скумбрия урынына Тишкага «Тунец» яки «Сайра» бирергә һ. б., һ. б.

Өстән аска таба чират буенча икенче тапкыр төшеп килгәндә, Тишка мөстәкыйльләнә башлады. Көненә әллә ничә ишек төбенә килеп ята, йоклап ала. Ашау урыннары да күбәйде. Шпилькалы әби, бумази туфлиле әби һәм пенсионер бабай аның янына, «теләсә нәрсә ашатып авыру йоктырырсыз» дип, балаларны якын җибәрмиләр, эт тулысынча алар карамагында иде. Тишка тазарды, янбашлары түгәрәкләнде, тиресенең йоннары елкылдый башлады.

Ә беркөнне Тишканың «Үәү!» дигән тавышы чыкты. Ул көнне шпилькалы әби бәйрәм итеп Тишкага сервелат колбасасы бирде: әбинең инженер малае кичә генә Мәскәүдән командировкадан кайткан иде.

Бераздан этнең «Үәү!» дигән ачы тавышы ешрак ишетелә башлады. Аңа ияләнделәр, подъезддагы шатлык урамга чыкты, инде теге сер дә ачылган, Тишка янына бөтен йорт балалары кереп йөри иде.

Ә беркөнне… Беркөнне Тишка шпилькалы әбинең оныгы – инженер улының бердәнбер кызы Ленаның итәгенә ябышкан. Лена чырыйлап кычкырган тавышка ишекләр ачылды, халык җыелды. Тишка, сыңар күзен өскә калдырып, башын тәгәрәтеп, атлас юрганы өстендә ята, Лена елый иде.

Ленаны башта үз әбисе, аннан пенсионер бабай ачуланды.

– Үзең гаепле син, Тишка андый түгел, – диделәр.

Лена акланмады, мысык-мысык килеп елады. Әбисе аны алып кереп китте.

Әмма икенче көнне иртән Тишканың көр тавыш белән һавылдап ук өргәне, кемнеңдер карлыккан мырылдавы, йөткерү, гырлау авазлары ишетелде. Тагын ишекләр ачылды, тагын халык җыелды. Балалар йокыда, кышкы каникул вакыты иде.

Җыелсалар күрәләр – пенсионер бабай басып тора. Кулында буш чиләк, чүп түгәргә чыккан икән. Иске пальтодан, ямьсез бәйләгән башлыктан. Тишка әллә шуны, искене яратмаганмы – өреп бабайга ташланган. Бабай аптырап басып тора – кулында буш чиләк, чалбарының бер балагы, тездән өзелеп идәнгә салынып төшкән, аңа әбиләр алдында уңайсыз, чөнки чалбар астыннан күренеп калган ыштан бик үк чытыр ак түгел. Шайтан, кичә мунчага бара алмады шул, Тишкага «Сайра» эзләп йөреп…

Тишка исә, саргылт очлы тешен кара күн ырмавына бастырып куйган да тәгәрәп ята, күзен ярым ачып күзәтә һәм мыскыллы елмая сыман: «Килешеңне кортып иске киенеп йөрмәссең тагын. Пенсияң – йөз тәңкә, чүп түгәргә чыкканда ни өчен ямьсез булып чыгарга?»

Бер сүз әйтмичә таралыштылар. Әмма төн уртасында тагын эт тавышы ишетелде, подъездда ыгы-зыгы башланды. Фигуралы шуу буенча тапшыруны карап утырган тыныч халык тагын подъездга агылды: Мәскәүдән командировкадан кайткан инженер өченче кат белән дүртенче кат арасында батарея янында басып тора, ләкин, ни гаҗәп, аның да чалбарының бер балагы тездән өзелеп, сыдырылып төшкән иде. Анысы шундый суыкта бер кат чалбар белән йөри икән тагын, ай бу яшьләрне…

…Шул төннән соң Тишка юкка чыкты. Аны теге инженер урамга куып чыгарган, типкәләп озаткан, диделәр. Ишек яннарындагы чүпрәкләр, киезләр дә җыеп алынды. Кыздырылган бавыр исләре дә сизелми башлады, пенсионер бабай да чүп түгәргә чыкканда инде теге ямьсез башлыкны кими иде.

Кышкы каникул бетүгә, тагын салкыннар башланды. Диктор тагын берничә көн рәттән «ата-аналар һәм мәктәп директорлары» дип белдерү ясады. Инде монысы артык иде, каникулдан соң мәктәп сагындырган иде. Ниһаять, беркөнне өлкән класс балаларына мәктәпкә барырга рөхсәт иттеләр. Температура егерме сигез градус кына иде.

Пенсионер бабай белән бумази туфлиле әбинең оныклары (ул малайлар икесе дә алтынчыда иде), иртән укыр-га барганда, мәктәпкә күрше бер өй янында Тишканы күреп алдылар. Тишка ябыккан, күзләре ябышкан, янбаш сөякләре чыккан, бик пычранган иде. Суыктан ул дер-дер килә, бер подъездның ишеге төбенә баскан да күзләрен йомган, шыңшып ала, кешеләрдән ярдәм сорый иде.

Янында ике әби – берсенең сөт алып кайтышы, икенчесенең буш сөт шешәләре тотып барышы – үзара сөйләшәләр иде:

– Бичара… Бу суыкта ничек чыдарга кирәк. Хәзер мин аны алып кереп сөт җылытыйм да…

– Шулай итә тор. Минем дә үрдәк шулпам бар…

Сөт күтәргән әби, ишекне ачып, Тишканы эчкә озатты…

1976

Плутарх коньяк эчә

Мең тугыз йөз җитмеш тугызынчы елның көзе булдымы икән, көз яңгырлы, эчпошыргыч, берсенә берсе охшаган соры, юеш көннәре белән үзәкләргә үтте. Казан шәһәренең урамнары юеш сары яфраклар белән түшәлде, тротуарлар лычкылдады, халык өзлексез яңгыр, түбән болытлардан, плащ итәген, чалбар балагын, дипломат-портфельләрне пычратып узган машиналардан тәмам гарык булган иде. Күңелсез, яшисе килми. Сентябрь ахырлары иде…

Шунда, шул соры көннәрнең берсендә, Язучылар сою-зы идарәсеннән миңа телефон булды:

– Сезне Әҗем мәчетендәге семинарга чыгыш ясарга чакыралар, – диде Союз идарәсенең пропаганда бүлеге мөдире. – Мәчет дигәч тә курыкмагыз, анда Татарстан Культура министрлыгының тулай торагы, анда район культура йортлары директорларының белемен күтәрү курслары эшли. Лекцияләр дә тыңлыйлар, торулары да шунда…

Тын алдым, аңладым кебек.

– Сезнең белән язучы Мисбах та бара, – диде әлеге җаваплы иптәш һәм өстәде: – Анда утыручыларның туксан проценты марҗалар, рус телендә сөйләргә туры киләчәк, – диде.

Һи, без моңа күнгән. Татар авылларына әдәби очрашуларга барасың – залда бер рус кешесе булмыйча калмый, авылның җитәкчесе, колхоз партком секретаре сине бөтереп кенә ала:

– Ыслушай, иптәш писатель, ни бит, вот чауа… Монда бит өлкән иптәшләр дә (рус кешесен, яшенә карамыйча, шулай дип атый) бар. Шуңа күрә сез инде болай итегез… Ызначит, шулар телендә сөйләгез…

Һәм татар кешеләренә татар әдәбияты, язучылары турында рус телендә сөйлисең. Әгәр залда руслар берничә кеше булса, һәм син ара-тирә татарчага күчкәләп алсаң, теге иптәшләр, «демонстративно» торып, залдан чыгып китәләр. Миңа 1972 елның көзендә Мәскәү татарларының чакыруы буенча Герцен урамындагы бер китапханәдә чыгыш ясарга туры килде. Залга Мәскәү татарлары җыелган иде, әлбәттә инде, КГБ егетләре дә бер-ике генә булгандыр. Шунда әлеге китапханәнең мөдире, рус хатыны (каны буенча яһүдәдер инде), миңа сүз бирелгәч, миннән бары тик рус телендә генә сөйләвемне таләп итте. Зал белән ике арада көчле бәхәс башланды. Хуҗа хатын сәхнәдән торып залга нәгърәләр орды. Ниһаять, Мәскәүдәге татар профессорлары тырышлыгы белән «бөек милләттән» шундый рөхсәт алынды: мин яртылаш русча һәм яртылаш татарча сөйләргә тиеш булдым. Колларча чыгышымны хәзер искә алсам, әле дә оялам. Болай башладым:

– Только в нашей стране Советов, где гуманно решён национальный вопрос, представитель автономной респуб-лики имеет право выступить на своём родном языке в такой столице, как Москва…

Хәер, шуннан соң татарчага күчтем.

Ул кичә миңа зур сабак булды. Шуннан бирле мин, Сабага, Балтачка баргач та, аудитория хуҗасыннан сорамый калмыйм: «Кайсы телдә сөйләргә кирәк?»

Ни гаҗәп, аудиторияләрдә «бөек милләт» телендә сөйләгән кешегә ихтирам зуррак. Халкыбыз бөгелгән, сытылган. Аны тарих сыткан.

Әйе, теге көнне Әҗем мәчетендә аудиториядә татарча бер авыз сүз яңгырамады. Башта мин сөйләдем. Марҗа апаларны шаккатырырга теләдем. Чөнки минем ике китабым Мәскәүдә рус телендә басылып чыккан заман иде, мине ник белмәсеннәр, рәхәтләнеп сөйләдем. Романнарым ничек язылган, аларны ничек, кем тәрҗемә иткән, рус укучыларыннан миңа нинди хатлар килгән. Зал тып-тын калып тыңлады, ләкин тыңлаучыларның күзләре җансыз, битараф иде. Мин ара-тирә тәрәзәгә караш ташлыйм, анда кыеклап соры яңгыр сибәли, аны күрү күңелдә авыр хисләр уята иде. Ниһаять, сөйләп бетердем. Инде миңа сораулар явар дип урыныма утырсам – бер сорау да юк. Очрашуны алып баручы – курслар җитәкчесе булган ханым – залны күпме генә кысып карамасын, ләм-мим. Бу вакытта мин үземне бик бәхетсез хис иттем. Аңладым: әлбәттә, беркем дә мине белми, беркем дә минем әсәрләремне укымаган. Мәдәният йорты директоры матур әдәбият укыймыни! Аның бит машинага бензин, запчасть табасы, ташкүмер китертәсе, бинага ремонт ясатасы, шабашниклар, алдакчылар, алкашлар белән эш итәсе бар. Шунда мин Мисбахны кызганып куйдым: мин булып мине белмәгәч (Мәскәүдә китапларым чыккан), мин булып миңа бер сорау да бирелмәгәч, кызыксынмагач, бу бичара нишләр инде? Харап була бит егет… Киләсе булмаган аңа бу очрашуга.

Курслар җитәкчесе аңа сүз бирде. Чыгып басты бәхетсез Мисбах, галстугын рәтләде, тамагын кырды һәм башлап җибәрде.

– Бөек тарихчы Плутарх, – диде ул, йөзенә елмаю чыгарып, – болай дип әйткән: «Әгәр дә мәгәр, дигән, аерым бүлмәдә берәр хатын-кыз белән ялгыз каласың икән, иң башта бер йөз грамм коньяк эч».

Зал шундук уянды. Гөжли башлады. Хатын-кызның битләренә нур йөгерде.

– Әйе, әйе, – дип дәвам итте Мисбах, – мәхәббәт хисе кайчан туа? Ничә яшьтә? Сез әйтерсез инде, уналтыда, унҗидедә, дип. Бик нык ялгышасыз, хөрмәтле туташлар-ханымнар.

Зал инде тәмам магнитланган иде. Әйтерсең трибунада язучы басып тормый, ә зур бер магнит дугасы селкенә, әйтерсең залда кешеләр түгел, ә металл кыйпылчыклары чәчелгән һәм алар, шул магнит дугасына буйсынып, хәрәкәткә килгәннәр иде.

– Мәхәббәт хисе, – дип алдырып китте Мисбах, – детсадта ук барлыкка килә. Әгәр дә мәгәр бер малай үз группасындагы бер кызның чәченнән тартып узып китә икән, шул инде мәхәббәтнең башы була.

Мин таң калып тыңлап утырдым.

– Менә сез күчмә кошларны гына алып карагыз, – диде ул. – Аларда бер-берсенә мәхәббәт кешеләрдәгегә караганда 80–85 процентка артык була. Ни өченме? Чөнки алар, җылы яклардан безгә кайтканда, океанда йөзеп йөргән айсбергларга утырып ял итәләр. Ә көньяк кояшы астында айсбергның өске ягы чокырланып эри, һәм анда үзенә күрә сай гына бер күлдәвек хасил була. Теге кошлар шул суны эчәләр. Ул су исә кошларның тонусын күтәрә, мәхәббәт хисләрен арттыра.

Зал тәмам акылдан шашкан иде. Мисбах ярты сәгатьләр сөйләде. Аристотельдән, Леонардо да Винчидан, Шекспирдан мәхәббәт турында әллә никадәр өзекләр китерде. Аны телдән дә, язма рәвештә дә сораулар белән күмделәр. Очрашу тәмамлангач та, чолгап, аны залдан чыгармадылар. Яңгыр астында машина янында (машина бикле иде) мин байтак тордым. Гөрләп аны озата чыктылар. Ул, минем кызганыч хәлне күреп, тиз генә машинаны ачты, мин эчкә кереп чумдым. Ләкин ханымнар, туташлар аның телефонын, адресын, эш урынын сорап йөдәтәләр, һәрберсенең кулында блокнот, каләм иде. Без чак кузгалдык. Юлда мин үземне тиргәп кайттым. Хатын-кыз халкының кем икәнен белмәсәм дә белмәм икән… Шул кирәк миңа. Мисбах миннән бик күпкә акыллырак икән. Әлбәттә, Плутархта андый сүз юк. Беренчедән, Плутарх – борынгы грек язучысы, тарихчы, философ, безнең эраның беренче гасырында (46 елда) туган. Коньякны исә (икенчедән), унтугызынчы гасырда гына Коньяк шәһәрендә французлар эшли башлаганнар. Ул эчемлекнең исеме әнә шул шәһәрдән. Өченчедән, борынгы заманда эчемлекләрне йөз граммлап үлчәмәгәннәр. «Йөз грамм» дигән эчемлек безнең лексикага бары тик Бөек Ватан сугышыннан соң гына керде. Ул сүзне сугышта исән калган фронтовиклар алып кайтты. Аларга, «наркомовское» дип, көненә йөз грамм аракы биргәннәр икән…

Инде айсбергларга килсәк…

Юк, бу темага мин кермим, керергә хакым да юк, чөнки мин хатын-кызны, аларның эчке дөньясын бөтенләй белмим икән.

Шул көннән башлап мин Мисбахны зур талантлы, акыллы язучыга исәпләп йөри башладым. Югыйсә университетта мин аны укыткан һәм аннан имтиханнар да алган идем. Ул миннән унбиш-егерме яшькә яшьрәк тә иде. Ләкин остаз булу – акыллылык, шәкерт булу, яшь булу акыл азлылык дигән сүз түгел шул. Шундыйрак бер фикер Плутархның «Моралия» дигән әсәрендә бар, имеш…

1992

«Юлчы! Спартага хәбәр ит…»

Ул елны ни өчендер имтиханнар санын арттырдылар. Бишенче классны тәмамлаганда, рус теле, татар теле, арифметика янына тарихны да өстәделәр. Борынгы заман тарихы. Кызык та, авыр да. Хәмитулла соңгы теманы – «Греция-Персия сугышлары»н кабатларга тиеш иде. Теманың иң кызык җирен – Фермопилы янындагы тигезсез сугышта бөтен грек патриотларының һәлак булуы һәм шул урында ахырдан язулы таш куелуы турында укып утыра иде. Ә теге ташка Ватан азатлыгы өчен һәлак булган геройлар исеменнән болай язылган: «Юлчы! Спартага хәбәр ит, без, законны намус белән үтәп, шушы урында кабердә ятабыз». Фермопилы сугышы бөтен дөньяны канга батырган хәзерге сугышның борынгы замандагы бер энесе яки сеңлесе булып күз алдына килеп баскан иде – җил капка ачылды да, аннан Сөмбеләнең борчулы йөзе күренде. Сөмбелә авылның иң чибәр кызы иде, ирләр сугышка китүгә, аны бригадир итеп куйдылар.

– Ни хәлләрең бар, энем? – Ул малай янына, баскыч төбендәге ташка утырды. – Дәрес карыйсыңмыни?

– Әйе шул, Сөмбелә апа, иртәгә сәгать сигездә имтихан. Менә укып бетерә алмадым, караңгы төшә инде. Өйдә чытлы керәчин юк.

Сөмбелә авыр сулады. Нәрсәдер әйтергә теләде, әйтә алмыйча азапланды. Аннан башын тезләренә куйды да елап җибәрде. Хәмитулла курка калды.

– Энем Хәмитулла, – диде ул. – Нишлим? Нишлим?

Хәмитулла балаларча беркатлылык белән:

– Нәрсә, әллә Зариф абыйның үле хәбәре килдеме? –дип сорады.

Сөмбелә башындагы кыек яулык очы белән күзләрен сөртте. Малайга ялварулы карады.

– Энем Хәмитулла! Бүген төнлә атларны сакларга бер кешем юк! Иртәгә бәрәңге утырта башлыйбыз. Бик соңга калып инде. Беркемем юк бүген төнгә! Беркемем! Кичә төнлә сеңлем Гөлзада белән бергә сакладык. Менә икенче тәүлек инде чытлы йокы күргәнем юк…

Хәмитулла башта ук уйлап куйган иде инде: иртәгә имтихан, димәк, булмый. Кояш чыгуга аның китапка тотынасы бар, әнисе «дүрттә уятам» диде, өч сәгатьләп укыса, ул, әлбәттә, кабатлап бетерәчәк. Әмма Сөмбелә әллә ничек кенә, яшь аралаш ялварып карады аңа. Тукта әле, нәрсә булды соң, нишләп Хәмитулла алдан әзерләнгән җөмләсен әйтә алмый? Нәрсә булды соң? Ә-ә! Гөлзада, диде бит… Хәмитулла мәктәпкә аның белән генә бергә барырга тырыша. Иртән Хәмитулла гел генә дә инде Сөмбелә апаларының капкасына карап киенә. Гөлзаданың килеп чыгуы була, Хәмитулла шундук урамда. Гөлзада алтынчыда, бөтен мәктәбенә аның кадәр матур итеп чәч толымын үреп куйган бүтән кыз юк. Ул – дружина советы председателе. Дружина сборларында өлкән вожатыйга аның кадәр яңгыратып, төгәл рапорт биргән бүтән берәү дә юк. Әле моннан бер атна элек кенә дружина сборында Гөлзада чатнатып рапорт бирде:

– Иптәш өлкән вожатый! Павлик Морозов исемендәге пионер дружинасы рапорт бирә. Быелның май ае эчендә дружина пионерлары колхозда барлыгы кырык ике хезмәт көне эшләделәр. Дружина тарафыннан бу айда барлыгы йөз егерме кило тимер, утыз кило кәгазь җыелды. Кырга тирес чыгаруда барлык пионерлар да актив катнаштылар. Аеруча зур тырышлык күрсәттеләр…

Хәмитулла шунда үз исемен дә ишетте: ул май аенда тирес төяүдә атна буе эшләгән иде. Дәрестән соң – һәр көн.

– Йә, энем, нишлибез? Иртәгә бәрәңге утырта башлыйбыз. Ач кунсалар, атларга бик авыр булачак…

Хәмитулла нишләсен болай да белә иде инде. Китапны тегендә – атлар көтә торган кысыр басуда да укып була бит аны! Сәгать өчләрдә инде якты була бит!

– Мин һәрвакыт әзер, – диде Хәмитулла, урыныннан торып. – Мин һәрвакыт әзер! – Шул вакытта аның салют бирәсе килде, әмма курыкты: Сөмбелә апасы көлсә? Көлеп Гөлзадага сөйләсә? Ул үзенең буталып, каушап калганына оялды: сбор булмаганда шулай әйтергә ярыймыни инде? Баскыч төбендәге песи борчагына басып шулай әйтәләрмени инде? Әмма шундук Сөмбелә апасының күзләрендә яшь бөртекләре күрде ул. Яшь бөртекләре шатлыклы ялтырыйлар иде.

«Борынгы заман тарихы»ның укыла торган битенә ат кузгалагы яфрагын өзеп тыкты да китабын япты. Әнисе йокламаган иде әле һәм, әлбәттә, Сөмбеләнең ник кергәнен, чолан баскычында нинди сүз барганын белеп, аңлап ятты…

…Ат абзарлары артындагы тигез кысыр басу, урманга таба сузылып, кичке караңгылыкка тоташып сеңгән. Утардан сөрлегеп чыккан атлар Хәмитулланың барын әллә белделәр, әллә юк – ябыга төшкән янбашларын бер-берсенә бәрә-бәрә, бер-берсен этә-төртә, кысыр басуга таба юырттылар. Сөрлегеп юырткан атлар арасында бер-икесенең «хырумк-хырумк» килеп эче селкенә, чык төшкән парлы җир ат тоякларыннан бераз гына дерелди иде. Ул атланган ат колхозның Рәкәкә исемле аты иде, аның куе ялына тотынып барганда, Хәмитулла үзен бик кечкенә, көчсез, ноль дип хис итте, ат ябык, эре сөякле, биек торыклы иде һәм ул, карт ат, юлга чыгарга тырышмыйча гына, көтү уртасында юырта бирде. Томан артында тоташ дивар булып урман сизелгәч кенә атлар юыртудан туктадылар һәм кинәт кенә уңга борылып кереп пошкырып алдылар да, кызу-кызу йөренгәләп, кысыр басу үләнен утларга керештеләр. Хәмитулла Рәкәкә сыртыннан чак төште. Тегендә, утар артында, Сөмбелә апасы юкка гына аның сул аягын бөгеп, шайтан сөяге яныннан учлап тотып, зур көч куеп менгермәгән икән…

Атлар, пошкыра-пошкыра, кичке томанга кереп эределәр. Җитмәсә, унике-унөч баш аттан торган бу көтүнең яртысы бурлы атлардан тора иде. Хәмитулла аларны бөтенләй күрмәде. Аның аркасын әлегә учак алдыннан әнисе алып биргән он катыш алабута күмәче җылыта иде. Ул ат өстендә гел шуны тоеп килде: аркадагы кечкенә капчыкта тагын «Борынгы заман тарихы» да бар иде. «Борынгы заман тарихы»ның тышына исә «проф. Мишулин редакциясендә» дип язылган. Хәмитулла «проф.» дигәннәрен әлегә аңламый, әмма шул китапның бер бүлеген, таң аткач, һичшиксез укып чыгарга кирәк иде, солдат малае буларак, аңа сугышлар турында язылган бу фән буенча, һичшиксез, «бишле» алырга һәм шул ук көнне «Полевая почта» дигән адрес белән әтисенә хат язарга кирәк иде.

Атлар, бер-берсеннән ераклашмыйча гына, соры томанга сеңделәр, Хәмитулла бер читтә басып калды. Сөмбелә апасы әйтте:

– Энем, җаным, арыш басуына керә күрмәсеннәр, –диде.

Юк, Хәмитулла аларны арыш басуына кертмәячәк. Шуңа күрә ул арыш басуы кырыендагы межага килеп утырды. Чыклы үләннән мәче борчагы исе килә иде, бу ис әллә ничек кенә борынны кытыклап йокыны китерә, башны тез капкачларына таба тарта иде, Хәмитулла авыр гына урыныннан торды. Басып төн уздырырга булды ул. Сөмбелә апа әйтте, юеш уҗымны унбиш минут ашаса, ат-сыерны коткарып булмый, диде. Һәм Хәмитулла межа буена басты. Якында гына атларның пошкыргалап алуы ишетелә, әйләнә-тирәдә тоташ мекердәгән бертигез тавыш, бу мекердәү ниндидер бер ритмга салынган. Ритм исә Хәмитулланы баскан көе үк тибрәтә, аның әледән-әле тез буыннары йомшап китә, һәм ул егылудан чак-чак кына үзен тотып кала. Күз алдын сөт шикелле куелык баса, юк, бу сөт түгел, ә зәңгәрле-аклы күк болыты җиргә төшкән дә Хәмитулланың битенә, күз алмаларына сарпыла, күз кабакларын авырайта, һәм кинәт тез буыны сынып китә. Ә теге мекердәү хор белән моңа таба якынлаша, менә зәңгәр-аксыл болыт эченнән зур соры шәүлә һаман килә, Хәмитулла күзләрен текәп карый. Зур соры шәүлә ул атланып килгән Рәкәкә икән. Менә аның артыннан тагын икеме-өчме соры шәүлә Хәмитуллага якынлаша башлады, менә алар ишәйделәр – арыш басуына таба киләләр икән. Хәмитулла сүстән үргән камчысын шартлатты, бу тавышка ул татлы йокысыннан уянгандай итте. Әмма атлар һаман арыш басуын чамалыйлар иде – чыклы уҗымнан бу якка таба салат исе, ипи катысы исе – тамак төбен җыера торган ниндидер хикмәтле, исерткеч бер ис килә иде, димәк, атлар ис буенча баралар. Бераздан Хәмитулла әле бер атны, әле икенче атны кире якка боргалап йөгереп үк йөри башлады, чыклы межада аның чабатасы бүртте, йон оекбашлары чыланды, бүрткән чабата киндерәләре аягын кысты. Ә соры шәүләләр һаман бу якка таба шуыштылар. Хәмитулла шунда әтисеннән калган каеш чыбыркыны алмаганына үкенде. Каеш чыбыркы булса, атның каршысына чыгып, колак төбенә бер генә чартлатып алыр идең… Ә соры шәүләләр малайның көчсезлеген сизеп алдылар: сүс камчы очы ат тиресе өчен, әлбәттә, чебен тешләгән кебек кенә инде ул. Хәмитулла камчы чартлаткан уңайдан кычкыргалап та карады. Әмма куе болыт эчендә аның кычкыруы бик зәгыйфь ишетелә, һәм соры шәүләләр, аңа игътибар итмәстән, межага таба аны гел кысрыклыйлар, этәләр иде. Хәмитулла шунда үзенең сүгенә белмәгәненә бик үкенде. Югыйсә күрше Камалетдин, унбиштә генә булса да, егетлек күрсәтеп, атка бер генә кычкыра:

– Куда?! Фәлән-төгән, – дип, атны өркетә.

Ләкин бу уеннан ул шундук куркып калды. Хәмитулла? Сүгенә? Ә моны Гөлзада белсә? Авылның иң матур кызы Сөмбелә апа ишетсә? «Пионер Хәмитулла Зиннәтов әшәке сүз белән сүгенде» дип, мәктәптә хәбәр таралса? Юк, Хәмитулла атларны болай гына санлатачак, һәм ул, межа буйлап йөгерә-йөгерә, әле бер атның, әле икенче атның колак төбендә сүс камчысын чартлатты. Йөгергәндә әллә ничә тапкыр сөрлегеп егылды, межадагы эт эчәгесенә чабата эләгә иде. Каты йөгереп, каты селтәнеп, кычкыргалап камчы белән кыйный торгач, кайбер атлар аны санга сукканнарын күрсәттеләр: межага таба үҗәтләнеп килгән Рәкәкә, кычкырып камчы чартлаткан бөке кадәр генә малайдан өркеп, ал санын кинәт күтәрде дә, арт аякларында торган килеш, үзенең биек озын торыгын гөрселдәтеп кире якка борып куйды. Бу җиңү Хәмитуллага куәт өстәде. Бераздан ул үзенең манма тиргә батканын, кычкырырга хәле беткәнлеген тойды. Әллә эчәсе, әллә ашыйсы килә иде – ул моны аңламас хәлгә җитте. Яктырырга бик ерак, бик ерак иде әле. Әллә бераз утырып торыргамы? Хәл алыргамы? Керсеннәр соң, биш минут кына утласыннар арыш уҗымын! Бәлки, тамаклары туяр? Ә Сөмбелә апа ни әйтте? Ә дружина сборында ни әйтерләр? «Үзенең сугышчан бурычын үти алмаучы пионерлардан май аенда Хәмитулла Зиннәтов…» Ул Гөлзаданың яңгыравыклы тавышын хәтерләгәндәй итте, кулындагы сүс камчысын бик нык кысканын тойды, әйтерсең сүс камчы түгел, ә Гөлзаданың ал лента кушып үргән чәч толымы иде. Ерак Украина далаларында сугышып йөргән әтисен ишеткәндәй булды: «Улым Хәмитулла! Нык бул! Язмыш безгә нык булырга куша». Соңгы хатында әтисе шулай дип язган иде.

Кинәт… Кинәт Рәкәкә җир селкетеп кешнәп җибәрде. Аңа кушылып берсе, икенчесе, өченчесе… Хәмитулланың йөрәге аска төшеп китте: монда урман якын, әллә, әкиятләрдә сөйләгәнчә, бастырык юанлыгы бер елан чыгып Рәкәкәне чактымы? Хәмитулла аны-моны аңлаганчы, бу гарасатка үзәк өзгеч бер тавыш кушылды:

– Ми-һи-һи-и-и-и-и!

Бу сары бия колынының тавышы иде. Әйе, утарда күпме генә матавыкланмасыннар, сары биянең колынын аерып калдыра алмады алар. Шул арада атларның соры күләгәләреннән зур бер дулкын туды, алар гәүдәләрен кинәт борып кирегә ыргыттылар һәм, әллә ниткән тавыш чыгарып, бер күчкә өелделәр: янбаш, авыз-теш, тояк бәрелгән тавышлар чыкты, һәм ниндидер мизгелдә атлар бер түгәрәк тоташ болыт булдылар да шым калдылар. Барысы да берөзлексез пошкыралар һәм җир селкетеп мышныйлар-сулыйлар иде. Дөньяны кинәт кенә ат тире исе басты, бу кайнар, төче ис куе болытны тараткан сыман булды. Куркыныч тынлык урнашты. Ләкин озакка түгел, атлар яңадан пошкырыштылар, һәм сары биянең колыны тагын миһелдәп алды. Аның тавышы бик ерактан – салам эскерте астыннан чыккан сыман иде, Хәмитулла аңлады: колынны уртага кысканнар. Шул арада тагын нәрсәдер булды, ниндидер кечерәк ат, күчтән аерылып, күләгә булып выжылдап, Хәмитулла яныннан узды, томан эчендә аның арт санын бик нык сикертеп чапканын чамаларга мөмкин иде. Әмма күләгә бер читкә китеп чүмәләдәй тынып калуга, Хәмитулланың йөрәге өшеп китте: теге чүмәләчекнең күзләре ут булып яна иде. Атлар яңадан шаңгырдашып бер-берсенең янбашларына бәрештеләр, аяк алыштырдылар, дерелдәштеләр. Хәмитулла, үзен үзе белешмәстән, атлар арасына ташланды һәм куркуыннан, ике атның корсагын этә-этә, түгәрәк эченә шуышып керде. Керсә, бәләкәч колын шунда икән. Атларның борын тишекләреннән пар бәрә, берөзлексез пошкырыналар. Пошкырынган унике атның башлары астында бер айлык колын һәм унике яшьлек Хәмитулла иде. Хәмитулланың, атлар, бүрегә бирмәс өчен, колынны уртага алалар, дип ишеткәне бар иде. Ул хәзер барысын да аңлады. Нәрсә эшләргә? Шырпы булса, ичмасам, ут ягар идең. Болай тору бик хәтәр иде, һәм бүренең тегенди-мондый хәрәкәтеннән өреккән атлар таралса, колын һәлак булырга мөмкин. Хәмитулла кычкырмакчы булды: бәлки, авылда ишетелер, ни әйтсәң дә, бер чакрым чамасы гына җир бит.