Текст книги "Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7"

– Бүре ба-а-ар! – дип сөрән салмакчы иде, аптырап китте. Тавышы юк икән, нәкъ төштәге кебек.

– Бүре ба-а-ар! – дип пышылдады ул, Рәкәкәнең муен ялына ябышып. Томанда ул аны тиз тапты, чөнки бары тик Рәкәкә генә йөгәнле иде. Атлар тагын тыпырдаштылар, ул арада Рәкәкә җиргә иренен төртеп тирән пошкырды: шул секунд эчендә Хәмитулла аның куе ялына эче белән ятты. Атның куәтле муенын күтәреп алуы булды – Хәмитулла чөелеп аның сыртына менеп тә атланды. Атланды һәм тешен тешкә бәреп ыңгырашып куйды: ике ут көтү тирәсендә берөзлексез әйләнә, атларны таратырга хәйлә эзли иде. Димәк, колынны алмакчы! Хәмитулла шунда гына үзенә нинди авыр язмыш килгәнне аңлады. Әгәр колынны биреп кайтса, аңа мәңгелек начар исем тагылачак, ул мәңгегә хур булачак иде. Колынны коткарырга! Ул чабата үкчәләре белән Рәкәкәнең кабыргаларына бәрде һәм җан көче белән тезгенне тартты. Рәкәкә теләр-теләмәс кенә әйләнәдән чыкты. Хәмитулла, дер калтыраган килеш, аны көтүнең артына куды да күкрәге белән атларны этәрде. Колынны уртага алган көе генә, атларны таратмыйча гына авылга таба кузгатырга кирәк иде. Бу барып чыгарга охшый иде, атлар, берөзлексез пошкырып, алга таба кузгалдылар, теге ике ут та югалып калды. Әмма бераздан ике ут көтүнең алдында тәгәрәп яңадан күренде, атлар тарала язды. Хәмитулла шунда Рәкәкәне көтү алдына чыгарды. Ат көтүе өстеннән кайнар пар бөркелә иде. Хәтәр ике ут берничә тапкыр юлны аркылы кисте, ләкин якынаймады. Томан сыекланып китте, һәм Хәмитулла Рәкәкәнең колакларына игътибар итте: колаклар үткен пычак булып үрә каткан, атның гәүдәсе дерелдәгәнгә, алар бераз гына чайкала сыман иде. Инде борынга авыл җиле бәрелде – сыер абзарлары, каралты-кура исе борынны кытыклады. Димәк, якын. Әмма моны теге дошман да сизде һәм үзенең йөрешен үзгәртте. Бер тапкыр уйнаклап Рәкәкәнең каршына ук килде, сыртыннан Хәмитулланы очырырлык итеп Рәкәкә ал санын күтәрде һәм дөнья җимереп кешнәде, аңа башка атлар да кушылдылар. Бүренең һөҗүме шулай ике-өч тапкыр кабатланды, Хәмитулла аның саен ат ялына ныграк ябышты. Бүре Рәкәкәнең бугазын эзли иде! Тагын ярты гына чакрым, тагын биш кенә минут! Ләкин бүре дә ашыга иде, һәм ул тактикасын үзгәртте. Күпмедер вакытка югалып торды да, зур тизлек белән яннан кисеп атылып чыкты һәм Рәкәкәнең бугаз астыннан узды. Ат, ал санын күтәреп, котчыккыч хырылдады, кызганыч ыңгырашып куйды. Бүрегә бу манёвр ошады булса кирәк, бераздан мондый һөҗүм тагын кабатланды. Өченчеме-дүртенчеме һөҗүмдә ат, куркуына чыдый алмыйча, яман кешнәп алга ыргылды һәм кушаяклап чаба башлады. Арттагы көтү дә җил булып килә, Хәмитулла арттагы атларның гырылдаганын, пошкырып сулыш алганнарын, Рәкәкә артына бәрелә-бәрелә килгәннәрен тойды. Инде авыл да якындыр: томан җылынып китте, авыл янында ул гел шулай була. Рәкәкә шәп кенә алдырып бара иде, ләкин ике ут, яннан кисеп, аңа таба сикерде дә атны тагын өркетте, ат бу юлы котчыккыч дәрәҗәдә куркып ал санын күтәрде һәм бөтен торыгын селкеп алды да бүрегә ташланды. Шул чакта зур соры стена булып авыл күләгәсе күренде. Димәк, атлар исән калды! Әмма соңгы сикерүдә Хәмитулла ат сыртыннан очкан иде инде. Ярсыган ат көтүе Хәмитулла өстеннән давылдай узды.

…Хәмитулла күзләрен ачты. Ачса – яран гөлләренең түгәрәк яфраклары арасыннан кояш карый. Ачса – чәй чокыры тотканы әнисе икән. Рәхәт булып китте. Ләкин күзләр тагын йомылды. Аннан бераз аң кергәч, уйлап ачты: ачам да барысын аңлыйм. Озаклап ачты: сәке кырында, еламсыраган күзләре белән мөлдерәп карап, Гөлзада утыра иде. Хәмитулла шатлыктан иреннәрен ялады, чак-чак эндәште.

– Сөмбелә апага әйт: атларны яктырганчы ашата алмадым, – диде. Аннан тагын иреннәрен ялап: – Мин бит барысын да укымаган… – Үзе хәлсез елмайды.

Гөлзада, күз яшьләре катыш карап, шулай ук елмайды. Аннан, зур сер әйткәндәй, бер төргәккә күрсәтте: «Менә, дружина исеменнән бирергә куштылар». Кәгазьне сүтеп, аның эченнән күз явын алырлык саржа галстук чыгарды. Мондый галстук мәктәптә берәүдә дә юк иде әле. Хәмитулла ике ел инде бер галстук белән йөри, ул тузган, очлары өзелгән, уңып, кызылдан сарыга әйләнгән иде. Шатлыгына чыдый алмыйча сикереп тормакчы булды, әмма нәрсәдер бил сөягенә үткен пычак белән сызгандай итте. Хәмитулла баш очында елап торган әнисен чамалап алды. Гөлзада исә аның кулына ябышты.

– Юләр, кыймылдама! Имтиханны инде өченче көнне үк бирделәр! Сине азат иттеләр. Синең турыда дружина исеменнән әтиеңә хат яздык! Сиңа ун көнсез торырга ярамый!

– Юу-ук! Юу-ук, – дип ыңгырашты Хәмитулла. – Мин имтиханны үзем бирәм! Минем китабым бар! Тарих укытучысына әйт: мин бригадир Сөмбелә апа кушканны үтәдем! Атларның берсе дә уҗым басуына кермәде! Имтиханны үзем бирәм… Сөмбелә апага әйт…

Ул тагын аңын җуйды. Аның мендәре янында изелгән, тышлыгы сынган «Борынгы заман тарихы» ята иде. Гөлзада китапны алды, төзәтте. Ат кузгалагы кыстырган битен ачты. Ул бит мондый сүзләр белән башланып китә: «Юлчы! Спартага хәбәр ит…»

1981

АВТОРДАН

«Юлчы! Спартага хәбәр ит…» хикәясе 1981 елда «Ялкын» журналының заказы белән язылган иде. Ябык конкурста ул икенче бүләккә лаек булды. Ләкин конкурс комиссиясендә катнашкан берәү миңа сөйләде:

– Без моның синеке икәнен белеп бәяләдек, – диде. –Син генә куллана торган бер-ике сүз бар анда, шуннан чамаладык, – диде.

Хәзер инде нинди сүзләр икәнен онытканмын. Хикәя «Ялкын»ның 1981 елгы 9 нчы санында басылды.

Шунысы тагын хәтердә калган. Шул елның ахырында Финляндиядә булган идем. Хельсинкида татар балаларын укытучы Хәмидә ханымның өендә чәй эчеп утырабыз. Өе тулы китаплар, газета-журналлар.

– Ниләр алдырасыз Казаннан? – дип сорыйм.

Ул санап китә. Арада «Ялкын» журналы да бар.

– Анысын да укыйсызмы?

– Укыйм, балаларга да укытам.

– Анда быел мин дә басылдым.

– Нинди әсәрегез бар анда?

– Ә, сугыш вакытындагы бер баланың ат көткәндә имгәнүе турында.

Хәмидә ханым җанланып китте.

– Ул хикәя сезнекемени? Мин аны балаларга кычкырып укыдым.

Һәм ул, эзләнеп тә тормыйча, өстәлгә «Ялкын»ның 9 нчы санын китереп куйды. Хикәя «Яшь җайдак» дигән псевдоним-девиз белән басылган иде. Миңа бик рәхәт булып китте.

Бәхетле хикәя булып чыкты ул.

1982 елда, үзем белән сөйләшеп-киңәшеп тормыйча гына, аны Чуашстанда чыга торган балалар журналы «Хатер пул» басты. Шулай ук 9 нчы санында. Исеме «Спартага хыпар ту».

Бу хикәя миңа бик якын. Моның ике сәбәбе бар: беренчедән, яшьлегемдә мин мәктәптә «Борынгы заман тарихы»н укыттым. Иң яратканым – борынгы Греция, Рим тарихы иде. Анда ялган аз. Икенчедән… Сугыш җәенең бер төнендә бригадир апам ялынуы буенча мин берүзем бөтен колхозның атын көткән идем, бик курыккан идем – 12 яшь бит…

1991

Бер моң

Бу хикәяне язарга мин күптән хыялланып йөри идем. Язар өчен башта шартлар эзләдем. Үземнең шәһәрдәге квартирамда, гадәти өстәл янында утырып, берничә тапкыр тотынып карадым – хикәянең исемен таба алмадым. Исеме табылмаган хикәя – хикәя түгел. Бу хакыйкатьне язучы гына түгел, укучы да белә. Хикәя шулай тумыйча калды. Аннан соң мин җәйге ял вакытында үзем укыган, яшәгән урыннарга кайтып йөрдем. Без укыган мәктәп бинасының инде нигезе дә калмаган, аны сүткәннәр, ул урынны сөргәннәр, хәзер инде ул урын иген басуы да түгел, юл да түгел, анда хәтта әрем дә үсми, анда бозау да арканламыйлар, ул урынны тракторлар, йөк машиналары ермачлап бетергән, һәм анда, бу дөньяда бер нәрсәнең дә мәңгелек түгеллегенә куелган һәйкәл кебек, ДТ-54 тракторының кызгылт-кола ватык кабинасы җиргә кереп каткан да вәссәлам!

Шулай итеп, ул урыннарда истәлек яңартып, картлар теле белән әйткәндә, яшьлек эзләре буйлап йөрүләр берни дә бирмәде һәм хикәяне яза башлар өчен бердәнбер чара – замандашым Мөхәммәтханны эзләп табып, күрешеп сөйләшү генә калды, соңгысы исә иң уңай чара, чөнки Мөхәммәтханның туган авылын ук белмәсәм дә, чама белән ягын, төбәген белә идем. Утыз ике ел күрешмәгән булсак та, мин беләм: Мөхәммәтхан әйбәт, ипле, нык яшидер, әгәр берәр явыз авыру килеп чыгып аны бәреп екмаса, әлбәттә, эшлидер, эшендә ул мактаулыдыр, кешеләр арасында аның абруе зурдыр; аның үз хуҗалыгы да тәртиптәдер; һичшиксез, аның ишегалдында рәшәткәле бакча бардыр, ул бакчада яшелчә, җиләк-җимеш, гөлләр үсәдер, ул бакчаның рәшәткә башларына кибәргә дип сөт чүлмәкләре эленгәндер, ә бер урында Мөхәммәтхан каккан чөйгә аның хатыны, марляга төреп, саркырга эремчек элеп куйгандыр, ишегалдының бер почмагында цемент эретмәсеннән җиргә батырып тагарак куйгандыр, аннан йорт кошлары су эчеп китәләрдер, чолан ишегенең яңагына электр кыңгыравының төймәсе куелгандыр. Мөхәммәтханның уллары яки кызлары үсеп җитеп, кайсы институтта, кайсы колхоздадыр, өйләнгәне, кияүгә чыкканы бардыр, аерым яшәгәннәре ике көннең берендә аның янына кирәк-ярак сорап киләләрдер, ә ул, саргылт кашлары астыннан тыйнак кына елмаеп, аларның бер генә йомышын да кире какмыйдыр. Аның хатыны бик эшлекле генә, юантык кынадыр, һәм ул хатын, мөгаен, Мөхәммәтханны юашка санап, «бу семьяның тоткасы – мин» дип ышанып яшидер һәм вакыт-вакыт иренә җитәкчеләрчә юнәлеш биреп торадыр…

Аннан, Мөхәммәтхан, ял көннәренә туры китереп, үзенең шәһәрдәге улына яки кызына барып кайтадыр, кышын ул зәңгәр драплы, каракүл якалы пөхтә пальтосы өстеннән соры плащ киеп, ул плащның путасын артка тарттырып бәйләп куядыр һәм, ат җиктереп, берәр малайдан үзен станциягә илттерәдер. Аның күн сумкасында шәһәрдәге улына яки кызына берәр каз, ике литрлы банка белән каймак буладыр… Ә җәй көне ул шәһәрдән идән буявы, яхшы өтерге, фәлән-төгән күтәреп кайтадыр, станциядән җәяү кайтканда, әрсезләмәс өчен, чалбар балагын оекбаш эченә җыеп кыстырадыр…

Барырсың, күрешерсең, һәм мин белеп торам: егет белән кыз шикелле, без бер-беребезне кочаклап алырбыз, дөнья мәшәкатеннән инде бераз коргаксыган арка-сөякләребезгә дың-дың китереп бәргәләп, үзебезнең сагыну хисләребезне белдерербез, һәм, шактый вакыт бер-беребезне карап сөйләшә алмыйча торгач, Мөхәммәтхан өенә керергә чакырыр, бик пөхтә итеп җыелган чолан яки өйгә кергәндә, тыз-быз йөргән хатынына ул мине тәкъдим итәр:

– Менә, – дияр, – утыз ел… Юк, алай гына түгел… Утыз ике ел күрешмәгән сабакташым килде. Менә, – дияр, – таныш бул: бу – минем тормыш иптәшем (Хәнифә, Наилә, Сәлиха һ. б.) була. Ә монысы – бергә яшәдек, хәзер – язучы, теге өченче ел укыдык бит әле китабын, шуны язучы, сабакташ…

Ә миңа кыен булыр, чөнки табигать мине гаилә-көнкүрешкә кагылышлы мәсьәләләрне алдан сизүдән мәхрүм иткән дә, шуның бәрабәренә бик вак, кирәксез мәсьәләләрне сизү сәләте белән бүләкләгән. Менә аның хатыны бүген ду-чат килеп күмәч изәргә, кичен сепаратны көйләп сөт аертырга, аннан мунча идәннәрен юып алырга уйлап куйгандыр, иртәгә кичкә кияү белән кызны чакырып алмакчы булганнардыр, нәкъ шул вакытта бер дә кирәксезгә «сабакташ» исемле берәү килеп чыга, синең планнарыңны сүттерә, шулай да әлеге тормыш иптәше елмайган булып сиңа карап-карап ала…

– Әйдә, өйгә узыгыз, – дип, өй ишеген ача, үзе эченнән уйлап куя: «Утыз ике ел синсез яшәгән идек әле, каян килеп чыктың аяк арасына кыл сыймаган вакытта… Аракы өмет итеп кермәдеме икән? Куна калса ни хәл итәрсең?» – Әйдә, узыгыз, әнә түрдән узыгыз…

Шул вакытта Мөхәммәтхан хатынына карап алса, һәм хатыны шулвакыт: «Унынчыны бетергән кызга пальто аласы идек бит, тагын дүрт сум унике тиен китәмени инде, ну шушы эшсез гулять итеп йөрүчеләрне…» – дип, минем турыда начар уйлап куйса…

Юк, мин андый «көнкүреш гаебе»н күтәрә алмаячакмын. Һәм мин ул очрашудан соң хикәя дә яза алмаячакмын. Бәлки, алай булмас та, бәлки, Мөхәммәтхан, хатыны, мин рәхәтләнеп сөйләшеп бер чәй эчәрбез, гөрләшербез, серләшербез, әмма кичке якта, көтү кайта башлагач, аның хатыны сәгатькә карап алыр, ыгы-зыгы килер, һәм мин үземне бу йортта артык кеше итеп сизәрмен. Юк, хикәя язу өчен очрашу мәҗбүри түгел. Мин шулай уйладым да зәңгәр урманнар артына, Мөхәммәтхан яшәргә тиеш булган моңсу, юаш рәшә сөременә күмелгән якка – Мишә суы буена тезелеп утырган авылларга бармадым, машинаны шәһәргә таба борырга куштым. Зәңгәр-күксел урманнар, миңа рәнҗегәндәй, горизонтта күккә сеңеп тоташ буяуга әйләнделәр, әйтерсең алар миңа рәнҗиләр һәм «Әй син, туганкай, нигә безнең белән исәнләшмичә китеп барасың, бу дөньяда беребез дә мәңгелек түгел» дип, сагыш катыш каш җыералар иде…

Бу сәяхәтемдә мин, шулай итеп, хикәяне башлау өчен ачкыч тапмадым һәм, ахрысы, бу турыда яза алмам, дип, өметсезлеккә бирелдем.

Ләкин мин ул хикәянең исемен таптым, һич тә көтмәгәндә, һич тә уйламаганда. Хәер, бу турыда мин ахырдан әйтергә булдым. Чөнки минем хикәямдә сөйләнәчәк хәлләр – хикәянең төп максаты, ә инде аны язу әмәлләрен, язу газапларын сөйләү белән укучының вакытын алу минем тарафтан намуссызлык булыр иде; мин белеп торам, берәүләр мине озын кереш сүз өчен дә тиргәрләр, нәрсәгә безгә бу, вакыйга бир, диярләр. Укучыга аңа вакыйга бир, төп герой көрәшсен, җиңсен, ахырдан бүләк алсын, туй ясасын, лауреат булсын – менә укучы нинди хикәягә ияләнде…

Ә Мөхәммәтхан турындагы хикәядә – укучылар кашларын җыерырлар – бернинди вакыйга юк. Чын. Анда бер Мөхәммәтхан гына бар. Ул берни дә башкармады, бернинди һәлакәткә очрамады, бернинди батырлык эшләмәде, ул безнең барыбыз кебек укучы гына иде. Әйе, сугыш вакыты урта мәктәбенең унынчы классы малае иде…

Кырык бишенче елның мул, калын карлы кышы апрель урталарына кадәр нык кына торды да бер төнне кинәт көпшәкләнде: иртән, тулай торактан чыгып без мәктәпкә барганда, дөньяны яз исе аңкыткан иде. Белмим, каян чыккандыр ул ис, төн эчендә эрегән карга җебеп калган иске такта түбәләрдәнме, берничә сәгать эчендә бүртенергә өлгергән (әллә без элек күрмәгәнбезме?) карт топольләрдәнме, багана башларында моңаеп, мескенләнеп калган көпшәк кар бүрекләрдәнме, әллә Вятка ягына ук тоташып киткән күгәрчен тамагы төсле юкә урманыннанмы – без моны белмәдек һәм аңлый да алмадык. Әмма шул көнне без дәрестән кайтканда, көнбатыштан тыгыз, җылы җил исә, ул җил үпкәгә бәреп керә һәм безнең сугыш еллары газабы белән сыекланган куәтсез каныбызны куалый, йөрәкне сафландыра иде. Шул җилгә сәерләнеп, исерешеп акшары каралган шыксыз тулай торакка таба кайтканда, без күк гөмбәзендә сихри моң ишеттек: биектән-биектән, зур кайчы булып тезелеп, кыйгылдашып, кыр казлары килә иде, аларның тавышы, әллә ниткән газамәтле, мәгънәле аһәң булып, сугыш хәсрәте белән кителгәләп, сынгалап беткән безнең күңелләргә кагылды, шау итеп сөйләшеп кайткан җирдән барыбыз берьюлы тын калдык. Шатлыклы һәм ни өчендер газаплы ләззәт иде бу тавышларны ишетү, һәм мин игътибар иттем: иптәш малайларымның барысының да күзендә дым иде, юк, елаклар дип минем иптәшләремне гаепләргә ашыкмасыннар; алар, эһ тә итмичә, җәен колхозда авыр эш башкарып, көздән язга кадәр синуслар, косинуслар, ассимиляция, диссимиляция законнары, Владимир Ильич Ленинның «Апрель тезислары», Авраам Линкольн, Георг Вашингтон биографияләре һәм перфект, плюсквамперфект, партиципцвайлар өйрәнеп йөрүче тырыш егет-малайлар иде.

Әмма кыр казлары оча, безнең якларга килә иде – бу инде бик яхшы, бик мөлаем күренеш, бу инде, бер дә шиксез, яз килде дигән сүз иде, кыр казлары килү фашизмның менә-менә шушы көннәрдә дөмегәчәге, сугышның менә-менә тәмамланачагы дигән сүз иде. Тик ул сугыш корбансыз гына булсын иде, әйтик, безнең танклар алга таба бара, фашистлар, кул күтәреп, юл өстенә чыгалар, аларны колоннага тезәләр дә тылга озаталар, мәсәлән, Арча – Саба якларына юл төзергә, кар сулары тотарга җибәрәләр; Җир йөзендә бер генә, бер генә кеше дә үлми, снарядлар шартламый, чөнки безнең җиңәчәк болай да билгеле бит инде, кан коярга җитәр инде, җитәр инде!

Кыр казлары, ахрысы, шулай сөйли иде…

Шулай яз башланды, икенчеме, өченчеме көндә урман артыннан йомшак, әмма дәһшәтле гөрелте дә ишетелде, бөтен дөнья көпшәкләнде, төнлә юкә урманы берөзлексез шаулады, юл катысына ат аягы бата башлады, абзар артына чыгарган, янбаш сөякләренә көянтә-чиләк эләрлек ябык йөнтәс сыерларның аркасына чәүкәләр утырып укра чүпләделәр, баскыч төпләрендә үгез эчәрлек су җыелды…

Менә-менә язгы каникул игълан итәргә тиешләр иде. Мәктәп директорының бик кызык бер гадәтен без инде белә идек: укулар ел саен бер айга соңга калып башланганлыктан, һәр елның кышында ул безгә «быел язгы каникуллар булмый» дип әйтә килә һәм аннан кинәт кенә, линейкага җыеп, безне шатландыра иде: каникул! Бу язны да без шундый кинәт киләчәк бер мизгелне көтеп яши идек.

Безнең мәктәп әйләнә-тирәдә зур уку йортларыннан санала, һәм укучылар хәтта күрше районнан да килеп йөриләр иде. Мөхәммәтхан, мәсәлән, бөтенләй ерактан –егерме биш-утыз чакрымнан килеп йөри иде. Белмим, аның бу тирәдә берәр туган-тумачасы булгандырмы, әллә безнең мәктәптәге педагогларның яхшы, мактаулы исемнәре бөтен республикага таралган булганмы, һәрхәлдә, Мөхәммәтхан, аркасына пөхтә капчыгын асып, безнең авыл аркылы ял көнне кичтән уза иде; ә безнең юл ун гына чакрым булганлыктан, без дүшәмбе иртән генә китә идек. Мөхәммәтханның капчыгында тире оек эченә тыгылган бер чирек сөт, суган, туң май белән пешереп төелгән бәрәңгедән куш йодрык зурлыгында алты йомарлам һәм алабута оны кушып пешергән чынаяк тәлинкәсе зурлыгында нәкъ алты юка таба күмәче була иде – моның белән инде ачыкмаска була! Һәр атна өендә ул мунча кереп, кием-салымына әнисеннән тулы ремонт ясатып килә иде; хәер, ремонт та әллә нәрсә кирәкми, чөнки Мөхәммәтхан шулкадәр пөхтә егет иде ки, аның чалбарының бер тез башы сидрәгәндә, икенчесе дә сидри һәм, ялга кайткач, әнисе аңа нәкъ бер зурлыкта, бер төстә ямаулар салып җибәрә иде, әйтерсең ул ямаулар фасон өчен…

Каникулны бездән бигрәк Мөхәммәтхан көтә иде, чөнки аларның өендә алты бала, иң олысы – Мөхәммәтхан, ул да укуда булгач, йортта эш җыелып тора, абзар түбәләрен көрәргә, абзарны су басмасын өчен арт яктагы карда тирән канаулар казырга, өй астына су төшмәсен өчен ишегалдындагы бозны чабарга, гөрләвекләргә юл алдырырга иде – аларны кем эшләсен? Әтиләре сугыш башланганнан бирле бер тапкыр да яраланмады, кеше әтиләре кебек кайтып күренеп китә алмады, Мәскәү яныннан башлап, укчы полкта җәяүләп Польша аркылы узып, Берлинга якынлашып килә иде.

Безнең мәктәптә бик күркәм бер йола бар иде. Белмим, аны укытучылар уйлап тапканмы, әллә ул гадәт барлык мәктәпләрдә дә булганмы, һәрхәлдә, атнаның җомга кичендә ашханә бинасында концерт була иде, бу концерт чираттан бара, мәктәп зур булганлыктан, аның чираты елына икедән дә артмый иде. Язның нәкъ әнә шул беренче көннәрендә, кыр казлары килгән, каникул көткән, сугыш бетә дип өметләнеп, канатланып йөргән көннәрдә, концерт чираты Мөхәммәтханнар классында, ягъни унынчы «Б» классында иде. Мөхәммәтхан өч ел буе концертларда катнашып килде, аны ни өчендер әллә тавышы моңлы, әллә үзе тыйнак булганга, өчпочмаклап тезелгән хорның башына (авыл сәхнәсендә хордан башка концерт булганы бармыни?) чыгарып бастыралар һәм ул, гадәт буенча, салмак, ипле тавыш белән башлап җырлый иде.

Берсекөнгә унынчы «Б» концерты һәм, әгәр каникул була калса, шуны игълан итәр кич иде. Әлбәттә, бу кичәне һәркем үзенчә дулкынланып көтте, һәркем көтте. Аннан, ул концертларның шул ягы да күңелгә бик якын иде: концерт башланыр алдыннан, пәрдә караңгылыгына чыгып, директор Совинформбюро яңалыклары белән таныштыра иде. Соңгы атналарда бу информацияләрдә гомердә күз күрмәгән шәһәрләр, колак ишетмәгән исемнәр телгә алына, ишетелә башлады. Мәсәлән, бер информациядә директор «безнең гаскәрләр зур, авыр сугышлардан соң Венгриянең Сөхерешфәхер шәһәрен азат иттеләр» дип сөйләде. Башка шәһәр булса, әлбәттә, без бу хәбәрне кул чабып каршы алыр идек, әмма бу шәһәрнең исеме безгә җитди булып яңгырамады, чөнки, өч елдан бирле икелегә-өчлегә укып, мәктәпне иза чиктергән Сөхрәшева Фәхерниса дигән бер кыз бар иде, барысы да шуңа карап көлделәр дә көлделәр. Дөрес, ул кыз мәктәптә иң матур кыз иде, аның кашлары, аның керфекләре, иреннәре, каратутлы битләре, ияк-муеннары теләсә кайсы рәссамның игътибарын җәлеп итәрлек иде, әмма ул вакытта без әле матурлыкның нәрсә икәнен алай тирән аңламый идек һәм без, концерт көне дип утын күмере белән чистарткан теш-ләребезне ачып, Фәхернисага карап көлдек тә көлдек.

Мөхәммәтханнар концерт бирәсе көнне дә без берәр хикмәтле немец, мадьяр шәһәре турында ишетергә, ә иң зурысы – тагын өч-дүрт көннән сугыш бетә дигән хәбәрне ишетергә өметләнә идек.

Әмма без көткәнчә булмады. Әллә узучы юлчы кереп кунган, – ә безнең мәктәп урнашкан авыл аркылы Мари якларына пыяла заводына йөрүчеләр байтак иде, ул заводтан лампа куыгы, стакан, пыяла аш тәлинкәсе, пыяла аш кашыгы кебек нәрсәләр алып кайтып була иде, – һәрхәлдә, Мөхәммәтханнар авылыннан пыялага баручыларның берсеннән мәктәп балаларына авыр хәбәр ишетелеп калган: 2 апрель көнне, сугышчан бурычын үтәгән вакытта, Мөхәммәтханның әтисе батырларча һәлак булган.

Мәктәп өнсез калды.

Безнең арада сугыш чыккан елның беренче айларында ук әтисез калганнар, әтиләре хәбәрсез югалганнар, әтиләре авыр ярадан савыга алмыйча үлеп киткән һәм әллә нинди, әллә ниткән сәбәпләр белән ярым ятим калганнар күпчелек иде. Бу хәл ничектер бөтенләй гадәти, шулай килеп чыгуы табигый булган бер хәл сыман кабул ителә иде, ә менә кырык бишенче елның апрелендә алты бала калдырып үлгән солдат безнең күңелләрне тетрәтте. Тулай торакта да, мәктәптә дә Мөхәммәтханның әтисе үлгәнгә һәркем үзен гаепле сыман сизә, Мөхәммәтханга мөмкин кадәр игътибарлы булырга тырыша, шаян сүз әйтүдән үзен үзе тыеп тора иде. Мөхәммәтхан да дәшмичә генә дәресләрен карады, аның күз аслары зәңгәрләнеп юкарган, күз кабаклары шешмәкләнеп салынган һәм керфек төпләре бераз гына кызарган сыман иде. Кичке алтыда ул дәшми-нитми генә концертка әзерләнә башлады, мич каршына килеп, дюраль кашыгы белән утын күмере төйде, аннан теш чистартырга чыгып китте, бераздан карават астындагы агач сандыгыннан юка күн чүәкләр алды, кесәсеннән каурый артлы, урталай ватылган түгәрәк көзге чыгарып, мендәренә сөяп куйды.

Безнең эш рәхәт – бүген без залда гына утырачакбыз, унынчы «Б»лар исә мәш килделәр.

Нәкъ сәгать җидедә шакмаклы зәңгәр чаршау алдына директор чыгып басты. Зал шым булды.

Директор озак көттермәде, гадәт буенча, «тавыш бетте» дигәнне аңлаткан ишарә ясап, сул кулын уч ягы белән безгә таба күтәрде һәм шундук сөйли дә башлады:

– Хөрмәтле укучылар, укытучы иптәшләр һәм залда утырган мәктәп хезмәткәрләре, – дип дәште ул залга, аның тавышы калтырый иде, – Совинформбюроның соңгы мәгълүматын сезгә җиткерүем белән мин бик бәхетле. Кичә, 16 апрельдә, Советлар Союзы маршаллары Жуков һәм Рокоссовский командалык иткән Беренче һәм Икенче Белорус фронтлары гаскәрләре һәм Советлар Союзы маршалы Конев командалык иткән Беренче Украина фронты гаскәрләре Берлин операциясен башладылар…

Шул урында директорның тавышы калтыранып алды, һәм зал алкышларга күмелде. Күпмегә кадәр кул чапкан булыр идек, бәлки, таңгача, әмма директорның сул кулы яңадан күтәрелде (хәер, аның кулы шул берәү генә иде, кырык өченче елда ул, госпитальдән кайтып төшеп, әнә шул сыңар кулына мәктәпне кабул итеп алган иде). Директор дәвам итте:

– Дошманның Одер һәм Нейсе елгаларының көнбатыш ярындагы ныклы оборона ныгытмаларын җимереп, безнең гаскәрләр көчле хәлиткеч һөҗүмгә күчтеләр. Сугышның җиңүле рәвештә бетәчәгенә санаулы гына көннәр калды, туганкайлар…

Аның тавышы тагын калтыранды һәм ул ашыгыч рәвештә кесәсеннән кулъяулыгын чыгарды. Әмма үзен тиз кулга алды. Безнең учлар алкышлардан ут булып кызган иде инде, кул тагын күтәрелде:

– Ә хәзер район мәгариф бүлегеннән алынган телефонограмманы укырга рөхсәт итегез…

Адәм баласы берьюлы килгән ул кадәр шатлыкка ничек чыдыйдыр, ләкин без чыдадык. Берсекөннән язгы каникул башлана! Шатлыкның чиге-чамасы булмады. Тик вакыт-вакыт Мөхәммәтхан искә төшеп кенә йөрәк киселгәләп, бәгырь өзгәләнеп ала иде.

Унынчы «Б» концертының хорында Мөхәммәтхан күренмәде. Җыр-скетчлар гел сугыш турында булды, Ганслардан, фрицлардан туйганчы көлдек, фашистларга кечкенә сәхнәдән нәләт, нәфрәт яуды. Арада ике кыз башкарган җыр аеруча ошады. Фашист солдатына дәшеп, алар җырны авылча, халыкча тәмамладылар:

 
Бабаң утырмага килсен,
Әбиеңә сәлам әйт.
Үкчәңне күтәр, хәшәрәт,
Юк итәрбез, кабахәт.
Тралә-лә-ләм,
Тралә-лә-ләм,
Үкчәңне күтәр, хәшәрәт,
Юк итәрбез, кабахәт.
 

Бу җырның моңарчы ишетелгәне юк иде, ахрысы, унынчы «Б» кызлары моны классташлары Мөхәммәтханның әтисен үтерүләренә ачынып, нәфрәтләнеп үзләре чыгарган иде – бу җырны тыңлаганда йөзләр җитдиләнде, сулышлар кысылды. Мөхәммәтхан үзе сәхнәдә күренмәде. Җырдан соң декламацияләр, ничәмә-ничә төрле биюләр булды, вакыт буенча концерт инде бетәргә тиеш иде, һәм алып баручы шунда гына ялгыз җыр белән Мөхәммәтхан чыгачагын әйтте. Зал бер мәлгә тын калды. Өченчекөн генә әтисенең үлгән хәбәре килгән Мөхәммәтхан ни дип, ничек җырлар икән? Өч ел буе аның бер генә мәртәбә дә сәхнәгә ялгыз чыкканы юк иде.

Башта сәхнәгә, үзенең тальянын күтәреп, урындык тотып, тугызынчы «А»дан Яңа Мичән малае Ярхәметдин чыгып утырды. Бераз гына көттереп, кыска аяклары белән уңайсыз эре атлап, Мөхәммәтхан да чыгып басты; Ярхәметдингә карап алды да алга табарак атлады, бер аягын алгарак шудырып, сәхнәнең ныклыгын тикшереп карагандай итте, кулларын артка салды, түшәмгәрәк, залның артына таба караш юнәлтте. Залда булган бөтен бала, бөтен укытучы аның кара кайгысы турында беләләр, ишеткәннәр иде, шуңа күрә берәүләр башларын аска иде, икенчеләре читкә борылдылар – кыскасы, Мөхәммәтханның күзенә туры карап утырырга берәү дә җөрьәт итмәде. Хәер, Мөхәммәтхан да залга карамый, әйткәнемчә, зал артына түшәмгә табарак карый иде. Берничә авыр секунд узды. Шул берничә авыр секунд эчендә, ахрысы, һәркем баш ватты: ник болай? Нигә бу малайның әтисен үтергәннәр? Ни хаклары бар? Сугыш бетә бит! Мин ышанып әйтә алам: әгәр шул көнне газетада, мәсәлән, «Берлин өчен сугышларда күп солдатлар батырларча һәлак булдылар» дип язылган булса, моны, сугыш вакытының гадәти бер трагедиясе дип, һәркем үзенчә кабул итәр һәм бер авыр сулау белән бу хәбәрне сеңдерер, уздырыр иде. Әмма бит монда конкрет шәхес –Мөхәммәтханның әтисен үтергәннәр! Моңа фашистлар гаепле, анысы факт, ләкин тагын кем дә булса безнең арадан берсе гаепле түгелме? Аның әтисен коткарыр өчен барысын да эшләп бетердекме? Бетердекме?

Авыр уйларны тальян бүлдерде. Ярхәметдин аккорд бирә икән, һәм залда моңарчы беркем дә ишетмәгән, тоймаган йөрәк өзгеч көй-моң таралды. Башта озын гына аккорд белән ул моңны сипкелле, тулы яңаклы, математик башлы, мәктәпнең шахмат чемпионы сүзсез Ярхәметдин таратты. Бөтендөнья халкының – оккупация астында җыкланган тугандаш украин, белорус, молдаван, Литва, Кырым, Латвия халыкларының ачы хәсрәте, фашистлар коллыгында газап чиккән поляк, французларның канлы яшьләре, балаларын сугышка озаткан аналарның тирән сагышы, бөтендөнья ятимнәренең сыктау авазлары шушы тәбәнәк буйлы, классташлары арасында тарихны бик яхшы белгән бер кыз тарафыннан «Пипин Короткий» (Каролинглар династиясенең беренче короле) дигән кушамат алган Яңа Мичән малае Ярхәметдиннең кып-кыска дүрт бармагына җыелган да беткән, имеш.

Ләкин Ярхәметдин алай зурлап уйлап тормый иде булса кирәк, ул, тәгәрәтеп-тәгәрәтеп, уйналачак көйнең төп казыкларын утыртып, шулар тирәсеннән берәр кат әйләнеп чыкты да, вак соры күзләрен җелтерәтеп, Мөхәммәтханга карады. Тегесе исә аның карашын сул колагы, сул яңак сөяге белән генә элеп алды да алга таба атлаган сыман бер хәрәкәт ясады һәм, аксыл-саргылт кашларын күтәрә төшеп, авызын ачты. Ачты… һәм моңарчы бу залда беркем дә ишетмәгән бер көйнең, бер моңның ниндидер бер урынын тотып алды да, җырның сүзен әйткәнче, тамак белән, дөресрәге, йөрәк белән гөлдер-гөлдер китереп, чирек секундлык кереш ясады һәм, карашын бөтенләй түшәмгә юнәлдереп, залга дулкын-дулкын итеп моң салды. Җырның сүзләрен ул үзенчә тетеп-тетеп куя, ул кисәкләрне тоташ моң белән, көй белән төрә дә аннары гына безнең арага тарата иде бугай, кыскасы, сәхнәдә Мөхәммәтхан түгел, ә сугыш хәс-рәтен үзенә туплаган анабыз Җир, шулай тәбәнәк аяклы бер егет-малай сурәтенә кереп, кисәк-кисәк, көшел-көшел итеп хәсрәтен бушата иде, һәм Мөхәммәтхан, саргылт куе кашларын җыера-җыера, чын йөрәктән бик озын, бик озын бер көйгә җырлады:

 
Ән-кәй-ем мин-не тапкачтын…
 

(шул арада Ярхәметдин әллә нинди әйләнешләр-чолганыш-лар ясап ала, әйтерсең секунд эчендә Берлин – Сөхерешфәхер якларыннан үзенең Яңа Мичәненә әйләнеп кайта иде)

 
Ак би-ләүгә би-ләг-гән шул,
Ак би-ләүгә би-ләг-гәннн…
 

Кемдер, авыр сулап, башын аска ия, аһ, ул безнең барыбыз да гашыйк булган алгебра укытучысы, озын-озын ике кара толымлы гүзәл кыз Гыйффәт апа икән. Әмма Мөхәммәтхан залны ишетми, ул инде икенче, сихри дөньяда иде.

Җырның икенче яртысын, Ярхәметдиннең тәгәрәвек аккомпанементыннан соң, ул тирән сулыш белән алып китте, һәм шуңа күрә кайбер иҗекнең алдына ул «һы», «һа» кисәкчәләре кушып җибәрә башлады. Аның гәүдәсе бераз гына чайкала, ияге чак кына калтырый иде булса кирәк:

 
Һа-ак би-ләү-ләр-гә би-ләг-гән,
Бәх-те бул-сын дим-мәг-гән…
 

Мөхәммәтхан икенче җырын башлаганда, залда күзе яшьләнмәгән бер генә кеше дә булмагандыр дип уйлыйм. Икенче җырны башлар алдыннан, Ярхәметдин дә әллә нинди еракларга, тыкрыкларга кереп бетте. Мөхәммәтхан исә элеккечә җырлый бирде:

 
Һап-пак ид-дем, кар күк идем,
Сус-сыз җирдә ләй кар-ралд-дым шул.
Сус-сыз җир-дәй кар-ралд-дым.
Моңл-лый бал-лай түг-гел ид-дем,
Хәс-серәт бел-лән моңланд-дым…
 

Ярхәметдин, сипкелле яңагын тальянга терәп, хыял дөньясына чумды, әллә кайларга алып китеп уратып бетерде, Мөхәммәтхан исә, гәүдәсен салмак кына чайкалдырып, тизлеген акрынайтып, җырның соңгы юлларын кабатлады:

 
Моңл-лый бал-ла түг-гел ид-дем,
Хәс-серәт бел-лән моңланд-дым…
 

Күпмедер вакыт аңышмыйча, кул чабарга да онытып тордык. Мөхәммәтхан, кыска, юаш, саргылт чәчле башын халыкка кырт кына иеп, сәхнәдән инде кереп тә киткән иде. Ярхәметдин әле көйне түгәрәкләп җиренә җиткерергә, нокта куярга азаплана иде. Күпмедер вакыт узгач, ниһаять, кул чаба башладык. Ул арада стеналарга эленгән керосин лампаларының филтәләрен күтәрә төштеләр, зал яктырып китте, концерт тәмам икән.

Ул концерттан аерылып тулай торакка кайтканны ачык хәтерлим. Башка вакытларда, концерттан чыккач, тулай торакка кадәрге араны уйнап-көлеп, ду-чат килеп, шаярышып кайта идек. Ул көнне алай булмады. Чыктык, чокырлы-чакырлы, баткак карлы юлдан тулай торакка таба атладык. Безнең тулай тораклар Казанка елгасының буена урнашкан иде, ә ул тирәдә Казанканың башланган урыны, урман эче, ул тирәдә Казанкага урман эченнән вак-төяк бик күп елгачыклар кушыла. Баксаң, без концертка әзерләнеп йөргән арада ул елгачыклар бөтенесе дә юл алган, һәрберсе, чурлап аваз салып, Казанка елгасының мәһабәт салмак шавына кушылганнар иде.

Дөньяны җылы яз баскан, караңгы төн көпшәкләнгән, куәтсезләнеп калган, озакка сузылган кыш мең, миллион чурлау авазы белән тарала, бетә, юкка чыга. Табигать, адәм балаларына яхшылык эшләгәненә куанган кебек, безнең ябагалы тай муеныдай йон баскан битләребезгә җылы, ягымлы җил булып килеп бәрелә, атлаган саен, аяк баскан саен, җанга җир якыная, өметләр тулылана иде – мондый төн бер генә булыр!