Текст книги "Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7"

Без инде тулай торакка якынлаша идек – тулай торак ике елга кушылдыгы өстендәге калкулыкта, биек нарат урманы итәгендә урнашкан, шунда җилсез-нисез йомшак бер төндә без нарат урманының шавын ишеттек. Шул шауны эзләп, соңыннан, ун, егерме, утыз ел үткәч, мин бик күп урманнарга кердем, Себер тайгаларында, Һиндстанда, Сәрәндиб атавының джунглиларында йөрдем, ләкин ул шауны бер генә җирдә дә, башкача беркайда да ишетә алмадым.

Нарат урманы шаулый иде! Наратлар төбенә басып, шыксыз тулай торакка керәсе килмичә, без озак тордык, Мөхәммәтхан безнең янга килмәде, читтәрәк йөренгәләп торды. Безнең беркайчан да шул вакыттагыча сүзсез, телсез калганыбыз юк иде – ул төнне калдык! Ә наратлар шаулады, җил юк иде, әмма наратлар шаулады. Бу шаудан без бер мәгънә тотып алгандай, аңлагандай булдык: Җир шары күкрәк киереп бер сулыш алырга әзерләнә, күпмедер вакытка булыр, әмма Җир шары үзенең күкрәгенә снарядлар, бомбалар төшертмичә туктап ял итәргә әзерләнә; военкомат, почта бүлекләре «батырларча үлде» дигән авыр хәбәрне кабул итүдән, таратудан туктап торалар; караңгы төндә постта торган солдаттан башка барлык, барлык кешеләргә тәмле төшләр күрә-күрә тынычлап йокларга мөмкинлек бирелә; йоклагыз, кешеләр, ял итегез, ә без, наратлар, сезгә бөтен халыклар өчен уртак телдә бишек җыры җырлыйбыз, йоклагыз, йоклагыз… Шифалы бу җил, ахрысы, көнбатыштан, хәлиткеч сугышлар барган, соңгы каннар коелган яктан исә иде…

1976

Сәмсехәмәт

Ул егет мең тугыз йөз утыз бишенче еллар тирәсендә туган булса кирәк, димәк, тиздән аңа пенсиягә. Тәэминат министрлыгы аңа күпме пенсия билгеләр икән, моны белү-ачыклауның әһәмияте татар халкы өчен кызыксыз булмас.

Кырык беренче-кырык икенче елның кышы. Рәхимсез салкын, рәхимсез бураннар. Авыл өйләре көрт өеме эчендә шыкраеп каткан, тәрәзәләрдә калын зәңгәр бозда эвкалипт, пальма сурәтләре. Кич. Сыек кына бәрәңге шулпасы ашарга утырасың. Тамак туймый инде, төне буе төшкә ризык керәчәк, ләкин нишләмәк кирәк? «Күрәчәкне күрми гүргә кереп булмый…» дип, шапор-шопыр шулпа чөмергәндә, өйалдының сайгаклары шатырдый, шундук дырк итеп өй ишеге ачыла, һәм ишек төбендә мех якалы, тышланган тун кигән, якасын торгызып, муены ак сарык йоныннан бәйләнгән шарф белән төреп ныгытылган, олтанлы итек кигән карлы-бозлы бер түмәркә күренә. Шыкраеп каткан бу түмәркә – белеп торабыз инде – күрше малае – алты-җиде яшьлек Шәмсемөхәммәт. Аның абыйсы бар. Абый кешенең исә татар телендәге «ш» авазы белән дуслыгы бер дә юк, шуңа күрә энесен ул туганнан бирле Сәмсехәмәт дип йөртә, аңа да җиңел, башкаларга да кыен түгел, барысы да әлеге түмәркәгә Сәмсехәмәт дип кенә эндәшә.

Сәмсехәмәтләрнең гаиләсе кырык бер-кырык икенең кышында өч ай буе «авыл үтәүчесе» булып торды, бу –чираттан йөри торган буш эш, бик җәфалы эш. Аларның гаилә башлыгы Һидият абый авылда тегү артелендә эшли, фронтка кием тегә иде, артель исә төн уртасына кадәр эшли, ә капкадан капкага тегеңә-моңа «кеше куарга» (шулай әйтелә иде), йомыш әйтергә Сәмсехәмәттән дә җайлы кеше юк.

Шулай, килеп керә кичке караңгылыкта бозлы бер түмәркә…

– Ни йомыш иде, олан (моны өлкәннәр сорый)?

– Бүген төнге сменага ындырга ат куарга малаегыз чыксын.

– Ник, аның иртәгә сабакка барасы бар бит.

– Минем анда эшем юк…

– Тукта әле, олан, ул бит болай…

Түмәркә инде чыгу юлын карый, башкача әйтер сүзе юк. Дыркылдатып бозлы ишекне ачканда, соңгысын әйтә:

– Әйткәнме, әйткән сезгә, мин монда бульше (!) кереп йөрмим…

Мең газап белән киенеп, ат абзарына китәсең. Караңгы абзарга керсәң, анда кемдер – ат иясеме (?) – мыр-мыр килә. Керосин фонареның яктысы – ноль бөтен фәлән… Теге «ат иясе» Сәмсехәмәт икән. Ике атның ияк астында мыркылдап йөри, аларны төнге сменага ындырга алып бара.

«Ат куу». Ул нәрсә?

Ул – өч пар – алты ат җигелеп, түгәрәк буенча атларны әйләндереп тарттырыла торган сугу машинасы. Исеме – «паревод». Авылдагы исеме – «пирауат». Уртадагы механизм – шестернядан озын, юан өч колга чык-кан. Бер-берсенә тимерчыбык белән тарттырылган өч колга. Җирдән метр чамасы биеклектә. Һәр колгага пар ат җигелә. Артка бер малай баса. Ат куучы – шул. Атлар кузгала һәм, теге колга, киштә башына беркетелгән булганлыктан, әйләнә буйлап йөри башлыйлар. Уртадагы сепаратор – шестерня исә үзеннән чыгып киткән валны әйләндерә. Валның теге башы әвеслек астында, ышыктагы сугу барабанын әйләндерә. Барабан көлтә суга, башактан орлыкны аерып бирә. Ат куучылар тышта – яңгырмы, кармы, буранмы. Әнә шуның берсе –Сәмсехәмәт. Һәр төнне, һәр кышны. Сугыш беткәнче. Мәктәпкә йөргәндерме ул, юктырмы – тарих инде аны белми. Әмма сугыш вакытында бригадир булып эшләгән Шәвәли карт әле соңгы елларда да ул заманны искә алып сөйли иде:

– Һи-и, ул Шәмсемөхәммәтнең миңа ялынулары. Шәвәли абый, ди, ат җиктер инде миңа, ди. Теләсә кайсы сменага эшкә чыгам, ди. Аңа бит нибары алты-җиде яшь иде сугыш чыккан елны. Сугыш беткәнче төнге сменада ат куды ул. Гел пирауатта булды, гел ат куды. Сугыш беткәнче…

Сәмсехәмәт шәһәрдә яшидер инде хәзер, бушка эшләп тормышын рәтли алмаган егетләр бит авылларын ташлап киттеләр. Тамак туйдырырга кирәк иде…

Шул егеткә Тәэминат министрлыгы күпме пенсия бирер икән? «Тегесен тегеләй ит, монысын болай ит» дип, гомер буе кеше өйрәтеп яшәгәннәр яхшы гына пенсия алып яталар бит хәзер…

Сәмсехәмәт исәндер әле, көтик әле, көтик әле аның ялга чыкканын… Аның пенсиясенең күләме – безнең җәмгыятьнең хезмәт кешесенә булган мөнәсәбәтенең иң төгәл күрсәткече булачак.

1993

Дыңгыр…

Баш пешәрлек эссе көн, авылда тынлык, этләр, телләрен чыгарып, капка күләгәсендә яталар, казлар авызларын ачкан. Урамда беркем юк, бары тик агач кибет баскычында гына бер-ике ир тәмәке көйрәтеп утыра. Кибет бик бай, тик колхозчының акчасы гына юк. Бөтен булганы – налогка. Кырык тугызынчы ел.

Менә урам башында арба дыңгырдаганы ишетелде, бу –заправщик Гофран абзый. Яздан алып көзгәчә шулай, кара тимер мичкәне арбасына сузып салган, үзе мичкәнең башына менеп утырган, дилбегәсен тоткан. Аты да ашыгып атламый, Гофран абзый да ашыкмый булса кирәк, шулай ягулык склады белән кырдагы тракторлар арасында яз буе, җәй буе, көз буе дыңгыр-дыңгыр…

Менә ул кибет турысына килеп җитте, аты, бер дә аптырап калмыйча, дилбегә тартканны да көтмичә, шунда таба борылды, чөнки белә: көндезгә кайтканда, хуҗасы шулай кибеткә кергәләп чыга, нәрсәгә керә ул анда, күк алаша аны белми, әмма шуннан чыккач, дилбегәне тарткалап, атны ашыктырырга тотына. Гофран абзый, кибеткә кергәндә, кибет баскычындагы кешеләр белән, гадәттә, исәнләшми. Бу юлы да шулай булды, дилбегәсен ат сыртына ташлады да мичкәсе өстеннән төште. Бер кат кына юл-юл ыштаны артына бик нык ябышкан иде, аны да рәтләп тормады, кибеткә кереп китте.

– Ничек чыдый бу кеше шундый эсседә? – диде кибет баскычында утырган сыңар аяклы фронтовик. – Ничек утыра ул эссе тимер өстендә? Ичмасам, бер такта башы йә киез дә куймый бит…

Күбрәк вакытын кибет баскычында уздыручы колхоз табельщигы исә урыныннан торып арба янына килде, мичкәгә кулын тиереп карады һәм… шырыйлап кычкырып җибәрде.

– Монда, – диде ул, кулына өргәләп, – әллә нәрсәләрең пешәр… – Һәм ул «әллә нәрсәләр»нең конкрет исемен дә атады.

Бу вакытта исә Гофран абзый, ыштан кесәсеннән янчыгын чыгарып, акчаларын кармаштыра, ә күзләре белән кибет шүрлекләрен ялый иде. Шүрлекләр исә бай: анда дүрт-биш төрле кызыл эчемлек, шешәләре тузанга каткан «Шампанское» (менә кыш башында ук кайткан иде, әлегә бер шешә дә алмадылар, дөнья күргән бер фронтовик әйткән, имеш: исертми), әнә «Ратевани», «Вакири» дигән кавказ эчемлекләре, әнә өч җиделек куелган портвейн һ. б.Әллә тегесе юк инде? Ә? Уф, бар икән, чүлмәкләр, янавычлар артында икән: «Особая московская». Гофран абзыйның чырае яктырып китте.

– Сеңлем, әнә тегесен йөз грамм, – диде ул, кибетче Тәслимәгә акчасын сузып.

Тәслимә берсүзсез кырлы стаканга йөз граммны салды, стаканны күтәреп, үлчәү сызыгын тикшерде һәм, дөреслегенә ышангач, икенче бер стаканга авыштырып, абзыйга сузды, акчасын алды: акча йөз граммлык, тиенгә тиен дөрес иде.

Гофран абзый эшне тиз тотты, һоп итеп кенә стаканны әйләндерде һәм җәлт кенә киез эшләпәсен салды, аның эченнән беләүләнгән кәләпүш килеп чыкты, абзый, күзләрен йомып, мыс-мыс килеп, шул тирле кәләпүшен иснәде дә, яңадан башына киеп, эшләпәсен урнаштырып, чыгу юлына борылды. Моны шаккатып карап торган Тәслимә бер савыттан кәгазьле конфет алды да абзыйга сузмакчы булды:

– Аб-бау, Гофран абзый, шундый эсседә бер закускасыз үләсең ич, мә, кап! – диде.

Абзый исә, авыз кырыйларын кара майга каткан куллары белән сөртеп:

– Кирәкми, сеңлем, айныта ул, – диде һәм, җәлт кенә чыгып, кояшта ут булып кызган тимер мичкәсенә менеп утырды.

Юллы юка ыштаны һаман шул ябышкан көе иде әле.

Ат инде, ашыгыбрак атларга җыенып, урам уртасына таба борылды. Урамда бердәнбер тавыш яңгырады: дыңгыр-дыңгыр…

1993

Гөнаһсызлар

Ватан сугышы алды елларында татар авыллары бик нык бөлде. Егетләр-кызлар кичке уенга аякларына чабата киеп киләләр иде. Чабата кию – ярлылыкның, фәкыйрьлекнең иң бөек күрсәткече. Шуны кидеңме – барысы да аңлашыла инде. Димәк, синең ашаган ризыгың да көненә өч тапкыр умач яки кычыткан, алабута шулпасы.

Авыл егетләре әнә шул фәкыйрьлектән чыгу юлларын эзлиләр, читкә китеп акча эшләп, бераз киенеп, авылга кайтырга омтылалар иде. Ләкин феодализм белән колбиләүчелек дигән ике формацияне берләштергән большевистик режим ул егетләргә паспорт бирдертми, авылга беркетеп тота иде. Шулай да ара-тирә егетләр ычкынгалап алалар иде. Күбрәк очракта – өстән кушу буенча, «оргнабор» системасы нигезендә. Йә шахтага, йә метрополитен төзергә. Менә шулай чит җиргә барып чыккан авыл егете бер гөнаһ эш эшләми калмый инде. Ул менә болай була.

Яши авылда бераз аграк гаиләдә үскән чибәр кыз. Чабаталы егетләрнең, әлбәттә, инде моңа күзләре төшә. Ләкин бит теге кыз бик борнай. Җитмәсә әле, ул кыз йә укытучы, йә клуб-уку йорты мөдире, йә кибетче-фәлән. Кыскасы, фәкыйрь гаиләдә яшәп, чабата киеп йөргән егет, никадәр генә моңа күз атып йөрмәсен, бу «крепость» янына килә алмый, газаплана.

Менә, ниһаять, ул егет еракта, яңа дөньяда. Нишләргә? Теге борнайга мәхәббәт хаты язып караргамы? Кулны таныячак. Нишләргә соң?

Һәм ул әлеге кызның адресын шунда үзе белән баракта яшәгән бөтенләй бер ят егеткә бирә. Тегесе дә әҗәтле булып калмый, үз авылларындагы чибәр бер кызның (затлы гаиләдән) адресын әлеге яңа танышына – барактагы бүлмәдәшенә бирә.

Һәм көннәрдән бер көнне борнай кызга почтальон хат китереп тоттыра. Ләкин алай гына, ансат кына түгел, хатны алтмыш тиен түләп аласы (чагыштыру өчен: утыз тугызынчы елда бер тюбик вазелин алтмыш биш тиен тора иде; бүген шул ук тюбик йөз илле-йөз сиксән сум тора). Ни өчен түләп аласы? Чөнки теге иптәш хатны маркасыз салган. Юри шулай эшләгән. Почтамтта исә әлеге кысыр конвертка «Доплатить» дип мөһер сукканнар. Оваллы (сытылган, озынча) мөһер. Һәм син шул хатны түләп алырга мәҗбүрсең. Теге егет ярым шаярып мәхәббәт хаты язган, дуслашырга тәкъдим иткән һәм хатын җыр белән очлап куйган:

 
Йөгереп төштем бакчага,
Бастым бакыр акчага.
Сиңа зыян килә инде
Алтмыш тиен акчага.
 

Яки болай:

 
Хөкүмәткә файда килә
Алтмыш тиен акчага.
 

Гөнаһсыз шаярулар… Теге кыз да белә инде моны кем оештырганын: мөһерендә «Мәскәү» дип куелган бит! Кем эше булсын, теге Хәйрулла Габдерәүфе эше генә бу, әле бер ай элек кенә бит аны Мәскәүгә метро төзергә җибәргәннәр иде. Китәр алдыннан бик күзен кыздырып йөргән иде шул, мин дәшмәдем…

Шулай, читкә киткән бер егет берәр кызга шундый түләүле хат оештырмый калмый иде. Берәр ел шулай шаяргалагач, алар йә ял алып, йә бөтенләйгә авылга кайтып төшәләр. Күрсәң… Башта сигез өлгеле, төймәле кепка, өстә кара шевиот костюм, аякта шыгырдавыклы сары ботинка, муенда ефәк шарф, авызда «Пушки» дигән иң яхшы папирос һ. б.

Инде теге кыз янына килеп була, инде сүз катып була, инде ул кызның йомшак билләренә кулларыңны салып була. Инде түләүле хат салуның кирәге юк.

Бичаралар… Ул егетләрнең барысы да сугыш иттурагычында беттеләр, теге борнай кызлар тол калдылар.

Их, килсен иде ул егетләрдән «Доплатить» дигән хатлар. Алтмыш тиен түгел, алтмыш меңнәр түләп алырлар иде аларны. Бик тә гөнаһсыз егетләр, гөнаһсыз хатлар иде ул…

1993

Сәнгать корбаннары

Мең тугыз йөз кырык икенче елның ач җәе иде, без колхоз кырында эшлибез. Ун-унөч яшьлек малайлар – колхозда төп көч. Игеннәр әле өлгермәгән, иң көтелгәне борчак та әле кузакланмаган. Без, үгезләр җигеп, йә фермага юкә миллеге ташыйбыз, йә, иген өлгерешкә дип, әвеннәрне, әвеслекләрне чистартабыз, кыскасы, –эш муеннан. Миңа унике яшь, ачлыктан, йокы җитмәүдән мин бик тилмерәм, йончыйм. Колхоз эшеннән качкалап, «уфалла» арбасы белән урманга барып кайткалыйм, кышка утын әзерләү минем өстә. Иптәш малайларымның кайберсе әтиле. Әтиләре йә өлкән яшьтә, йә сугышка яраксыз булып өйдә калганнар, аларның эш бераз җиңелрәк. Әтиләре сугышта үлгәннәренең яки әле сугышта исән йөргәннәренең дә эшләре җиңел үк булмаса да, хәлләре ярыйсы: аларның гаиләләрен налогтан азат иттеләр. Минем хәл котчыккыч: гаиләдә ирләрдән берүзем, әти «халык дошманы» дип төрмәгә озатылды, хәбәре юк. Мине бригадир да типкәли, үгез җиккәндә матавыкланып озаграк азаплансам, председатель дә яңакка менеп төшә, мин – хокуксыз.

Шулай да бирешмим. Барыбызга да авыр. Мин үземне иптәш малайлар арасында һич тә ким итеп тоймыйм, хәер, аларның берсе дә миңа авыр сүз әйтми. Уйнашабыз, көлешәбез, йөк өстендә кайтканда җырлыйбыз, сәбәбе чыкканда сугышып та алабыз, шундук онытабыз да.

Ач, эссе, хәлсез җәй бара, кырык икенче елның җәе бара… Эшкә иртүк китәбез, көндез кычыткан, алабута ашы ашарга бер сәгатькә өйгә кайтабыз.

Ә беркөнне… Беркөнне… Төшке «аш»ка кайтсам, әни әйтә:

– Әнә анда, клубка, фокусчылар килгән, билет бәясе унбиш тәңкә икән, – ди.

Минем колаклар торды (хәер, унике-унөч яшьтәге мокыт малайларның колагы гел шундый хәлдә була). Фокусчылар? Теге, күкрәк кесәләреннән унар метр лента тартып чыгаручылармы? Пиджак кесәләренә тавык йомыркасы салып, «бер-ике» дигәндә тере чеби чыгарып учларында тотучылармы? Шәһәр күргән өлкәннәр бу турыда безгә әллә никадәр сөйләгәннәр иде элек, сугышка кадәр.

Минем тамак төбе җыерылды, күзләремә яшь килде. Әни, ара-тирә урманга барып, каен җиләге җыя һәм урмансыз авылларга илтеп саткалап кайта да җыелган акчасын налогка түләп бара иде, һәм мин аннан унбиш сум акча сорый алмыйм, сорарга хакым да юк иде. Хәер, сорасам да бирмәс, аның кадәр акчасы булса, бүген үк налог агентына илтеп бирер иде ул аны. Чөнки налог түләүнең вакыты чыга барган саен, проценты арта бара иде. Мин, күзләремә яшь тыгылган көе, әни аш бүлгәнче дип, клуб капкасына киттем (клуб белән безнең койма уртак). Капка баганасына, чыннан да, иске обой кәгазенең арт ягына шәмәхә кара белән язып белдерү эленгән иде. Русча. «Фокусы и развлечения. В программе: пропажа чайного стакана; тайны домашней табуретки…» Тагын әллә ниләр, мин исә шуларын гына хәтерләп калдым. Ул арада клуб ишегеннән ике ир килеп чыкты, юнылган-шомартылган чыраны кара савытына манып, обойга өстәп яздылар: «Начало в 20 ч.». Һәм, шуны язганда, багана янында басып торган, чебиләгән аяклы, җитү чәчле, тырпайган колаклы, ябык, ятим чырайлы бер малайга игътибар иттеләр. Малайның күзләрендә яшь иде. Ул мескен малай мин идем.

– Мальчик, очень хочешь смотреть фокусы? – дип дәште миңа абзыйларның яшьрәге, әллә ниткән бәйләгән күлмәк, хикмәтле сыр-сыр чалбар кигәне. Аңа утызлар булыр, нишләп сугышта түгел икән ул?

– Хочу, – дидем мин, түбән карап, чүт кенә «хотю» дип әйтмәдем.

– Ә акчаң бармы соң? – диде өлкәнрәге, сакаллысы.

– Юк, – дидем мин, иякне күлмәккә үк терәп. – Минем әти юк, әни генә (русчаны рәхәтләнеп ватам, алтынчыга күчтем бит!).

– Ә фокусларны бик тә күрәсең киләме?

– Бик тә…

– Ә акчаң юк инде, ийеме?

– Акчам юк.

– Нишлибез инде, Боря? – дип, яшьрәгенә дәште сакаллы. – Малайның бит безнең фокусларны бик тә күрәсе килә икән. Нишлибез, дим, Борька?

Бәйләгән күлмәк бераз уйга калгандай итте.

– Ярдәм итәргә кирәк, Гера, – диде. – Тем более әтисе дә юк икән…

Һәм алар мине клубка чакырдылар, эссе кояшлы якты көн уртасында клуб эче караңгы, ятим, шомлы булып тоелды. Анда куркыныч иде.

– Менә сезнең өйдә шундый стакан бармы? – Борис дигәне миңа кырсыз, яшькелт пыялалы бер стакан күрсәтте.

– Бар! Бар! – Миңа хәл керә башлады. Мондый стаканнарны сугыш вакытында мари пыяла заводыннан юнәтеп, шәһәр кешеләре авылдан авылга сатып, онга, бәрәңгегә алмаштырып йөриләр иде. – Бар! – дип, тагын әтәчләндем мин.

– Менә сиңа контрамарка, – диде Борис, – ә калганын сиңа Гера өйрәтер. – Һәм ул минем учыма кош теледәй бер зәңгәр кәгазь салды. Анда әллә ниткән номерлар, «ряд», «место» дигән сүзләр бар иде. – Сездә монда номер сугып булмый, алдан өченче рәткә иптәшләрең белән кереп утыр, алданрак кил, – диде.

Сакал исә мине бер читкә алып китте дә минем төп бурычларымны аңлатырга тотынды. Бөтенләй үк аңлап бетермәсәм дә, мин «да… да…» дип тыңладым, аңларга тырыштым.

Бурыч моннан гыйбарәт: Борис белән Гера сәхнәгә чыгалар да мендәр тышы белән ниндидер фокуслар ясыйлар. Арадан берсе шул мендәр тышына яшел стаканны тыгып, сәхнәдән халык өстенә селки. Мендәр тышын сыпырып карасалар, стакан анда инде юк. Шуннан болар халыкка бәйләнәләр: сездә генә, давай, ник яшердегез, барыбер табабыз, диләр. Шулай бәхәсләшә торгач, өченче рәттән берничә малайны, тентергә дип, сәхнәгә чыгарып тезәләр. Мин өйдән үк чалбар кесәсенә үзебезнең стаканны тыгып кергән булам. Тентү вакытында бу стакан табыла, һәм, теге малайларны төшереп җибәреп, мине алып калалар. Сәхнәгә бер урындык чыгарып куялар. Миңа шунда утырырга кушалар. Мин утырыйм дигәндә сискәнеп сикереп торам. Шулай ике тапкыр. Өченчесендә инде мин урындыктан атылып, сәхнә кырына сөрлегеп барып төшәргә тиеш. Стаканны яшереп утырган өчен, алар мине әнә шундый сорау алуга дучар итәләр һәм шуннан соң мине, азат итеп, урыныма төшереп җибәрәләр… Ләкин моны берәүгә дә сөйлисе түгел. Серне бары тик егерме биш елдан соң гына ачарга мөмкин…

…Ул көнне төштән соң сәгатьләр бик акрын узды. Үгезләр дә акрын йөрде. Сүз бары тик кич булачак тамаша хакында гына барды. Мин, үз эчемә дөньяның бик бөек бер серен сеңдергәнгә горурланып, моңа чыдый алмыйча иптәшләр арасында көлдем, уен-көлке сөйләдем, арбада утырып барганда, гел җырладым. Тизрәк кич җитсен иде. Җитсен генә иде…

Ул көнне без эштән иртәрәк кайттык, бригадир да моңа әйбер әйтмәде. Аның да шунда ук барасы бар бит. Алабута яфрагы салып пешергән умачлы шулпаны шаптыр-шоптыр китереп чүмердем дә, теге стаканны кесәгә тыгып, клубка элдерттем. Ишек яны тулы халык, Борис дигәне билет сата, Сакал, шуларны ертып, кешеләрне уздырып тора. Мине тиз таныдылар.

– Третий ряд, проходи, – диде Сакал, минем контрамарканы карап тормастан. Кесәнең бүлтәеп торганына җәлт кенә карап алды. Керсәм – өченче рәттә гел малайлар. Кергәндә, аларга да «өченче рәт» дип әйтеп торганнар икән. Бәхет ташып торганга чыдый алмыйча утырам. Башка әллә нинди уйлар килә. Әйтик, менә хәзер мин киреләнеп өйгә кайтып киттем ди. Мирсәй Әмирнең «Агыйдел» әсәрендә спектакль алдыннан гына кулак кызы Зоя шулай итә бит әле. Болар нишләр иде икән?

Ул арада ишекне яптылар, соңга калып килүчеләр булса дип кемгәдер билетлар сатарга ышандырып, Борис белән Гера сәхнәгә менеп киттеләр, һәм хикмәтләр башланды. Күкрәк кесәсеннән унар, егермешәр метр лентаны ике-өч тапкыр гына чыгардылар. Ул сиңа пычакны тамак төбенә кадап бетерү кирәкме, ул сиңа бер кесәгә салган чәч тарагын үзенең ботинкасы эченнән алу кирәкме…

Әмма иң кызыгы яшел стакан белән ясалган фокус булды.

Стакан юкка чыккач, безне – әле бер сәгать элек кенә үгезләрне туарган малайларны – Муллаян, Мансур, Габдерәкыйб һәм мине сәхнәгә бастырдылар. Тентү башланды. Кайсысыныңдыр кесәсеннән кипкән ат тизәге чыкты, тентүче Сакал беразга телсез калды. Халык исә моңа аптырамады, безнең авылда элек-электеннән килгән бер ышану бар: яныңда ат тизәге булганда, сине берничек тә сихер алмый. Шулай ат тизәге минем иптәшләрне коткарды, әмма минем кесәдән «теге» стакан чыккач, халык «аһ!» дип куйды, зал шым калды. Залда чебен очканы ишетелер иде.

– Так, – диде Сакал зур тантана белән, – так. Ә сез, барыгыз, төшегез. Без бу иптәштән сорыйк әле, ничек итеп безнең стакан аның кесәсенә кергән?

Гаҗәпләнүдән шәмрәйгән малайлар, өрлегә-сөрлегә, түбәнгә төшеп киттеләр.

Спектакльнең калган өлешен мин гадәттән тыш шәп башкардым. Урындыктан очтым да киттем, очтым да киттем. Халык гөж килде, кычкырдылар, кул чаптылар, көлделәр.

– Түк бар анда! Түк! Иликтер түге! – дип аңлатты тимерчелектә эшләүче агай. – Шул сикертә аны! Ник аптырыйсыз? – дип, берөзлексез кычкырды ул.

Мин бәхетнең иң югары баскычына менеп утырган идем, фокусларның калганнарын карарга минем көчем җитмәде.

Тамаша бетеп урамга чыккач та, мине олылар тиз генә ычкындырмадылар:

– Стакан кесәңә кергәнне сиздеңме?

– Әллә аны, сәхнәгә менгәч, сиздермичә кесәңә салдылармы?

– Урындыктагы иликтер түге авырттырамы?

– Яшен суккан кебек итәме?

Олылардан соң иптәш малайлар белән генә калдык. Алар да шулай, ләкин тагы да тәфтишләбрәк сорашты-лар. Без аерылышканда, офыкта таң кызыллыгы сизелә иде. Үзем генә калгач, мине кинәт кенә кара кайгы басты: мин бүген бөтен авыл халкын алдадым. Мин иптәшләремне алдадым. Мин – ялганчы. Мин – алдакчы. Мин авылым алдында гаепле.

Ләкин бит минем әтием юк, әниемнең исә миңа бирерлек унбиш сум акчасы юк, ә минем чын фокусчыларны, фокусларны бик тә, бик тә күрәсем килә иде. Гаеплеме мин? Гаеплеме?

Таң кызыллыгы әллә инде минем битемнең күктә чагылышы…

Безнең бакчага куе булып чык төшкән, дөньяны үлән, бәрәңге яфрагы, кычыткан исе баскан, кичке чикерткәләр тынып калган иде. Мин, әнине уятмас өчен, печәнлеккә генә менеп йокыга изелдем.

Гаҗәеп матур төш күрдем: имеш, мин Казан дигән зур шәһәрдә, циркта утырам икән. Үзем тамаша карыйм, үзем умырып-умырып ак күмәч ашыйм, кулымдагы зур савыттагы тәмле сөткә күмәчне манып ала-ала лычкылдатып ашыйм. Ә сәхнәдә ике ир кеше һәм бик матур ике яшь кыз мендәр тышлары селкеп уйныйлар, ул мендәр тышларыннан яшел стаканнар очып чыга, һәм аларның барысы да ничектер минем үкчәгә тып та тып килеп бәрелә, ә теге кызлар миңа ачуланалар, төртеп күрсәтәләр, имеш…

«Тор, бала, тор, эшеңә соңга каласың» дигән тавышка уянып китсәм, әни, печәнлек баскычына баскан килеш үрелеп, минем үкчәләрне селкетеп, мине айнытып маташа икән. Авызым тулы су иде.

Ул көнне эштә мин күңелсез, боек йөрдем. Теге гаебем мине гел эзәрлекләде. Нишлим соң? Сәхнәне бик яратам бит мин. Яратам бит.

…Теге серне миңа егерме биш елсыз ачарга ярамый дигәннәр иде. 1992 елда аңа инде илле ел тула икән. Бүген мин аны соңга калып булса да ачам. Бәлки, күңелгә җиңелрәк булып китәр.