Текст книги "Әсәрләр. 7 томда / Собрание сочинений. Том 7"

Ахири

Сез Яңа бистәнең Баһауны беләсезме? Белмәсәгез, күп нәрсә югалттым дип уйлагыз. Нәрсә, әллә сезнең кибетләрдән берәр әйбер эзләп тә таба алмый йөргәнегез юкмы? Булса – Күл урамда яшәүче Баһауны күрегез. Баһау белән танышу – теге, сез эзләгән әйберне табу дигән сүз. Танышкан вакытта Баһауның менә кай якларына игътибар итегез.

Аңа исеме белән дәшәсе түгел. Аның иң яраткан сү-зе – ахири. Үзеңнең дусларың турында әйткәндә – әшнә. Директор, управляющий, мөдир, начальник урынына – хуҗа. Акча дип әйттеңме – бетте диген. Аның гомуми исеме – корт. Унлык – бер акча, йөз сум – бер багана. Ике йөз дә егерме сум дип әйтәсе түгел, ике багана, ике казык. Әйберне саттым түгел, ә биеттем, йөз граммны да эчтем түгел, дөпәдем. Тәмәке – дохан. «Син мөселман, мин мөселман, әйдә ярар инде, чорт с ним» дип тә җибәрсәң, Баһау – синең мәңгелек дустың. Баһау элегрәк иске пристаньда ларёкта эшли иде. Пароход юк вакытта Баһау – күңелсез генә бер кеше. Ларёгындагы иске гәзитләрне укып, доханлап тик утыра. Гәзитне ул рәттән укый. Анда Англия королевасының туган көне дә, Гвинеядәге бер егетнең буар еланны үтереп тиресен салдыруы да, Франциядәге почта хезмәткәрләренең забастовкасы да Баһау тарафыннан бертигез кызыксыну белән укыла. Ләкин… ах! Пароход килеп җитте бит! Менә инде шунда Баһау бөтенләй үзгәрә. Ул салам эшләпәсен киеп куя, битенә ярты уч одеколон сибә, ларёк алдына куйган күн бүрекләрне, эш бияләйләрен щёткалый башлый. Кәрзин күтәреп җиләк сатарга килүче Ослан марҗаларын, Тәмте татарларын, чия сатарга килүче чуашларны Баһау ерактан чакырып ала:

– Агайне, нәкъ сиңа дип кенә калдырган бер бүрек бар!

– Сеңлем, әтиеңә менә бу эшләпәне алып җибәр, актыгы!

– Абзый кеше, артыш агачыннан ясалган бик һәйбәт трубка бар! Гомереңә рәхмәт әйтерсең!

Һәм, ни хикмәт, пароход халкы Баһауга чиратка тезелә. Тузанланып беткән, бәясе төшерелгән күн бүрек әле җиләгеннән бер тиен табыш тапмаган абзыйның башына инде менеп утыра, кырык җиденче елгы реформага кадәр үк промкомбинат эшләп чыгарган трубка инде чия сатарга килгән Бәчә агайның сары мыегы астында тирбәлә. Ә Баһауның күзләре елтырый, йөрәге дөп-дөп тибә, шатлыктан куллары калтырый. Ул ара да булмый, бер читтә кыюсызланып торган яшүсмер егетне чакырып ала да күз ачып йомганчы тегенең чәченә одеколон бөркә.

– Әйдә, син мөселман, мин мөселман, игелеген күр, менә бу синеке, – дип, аның башына салам эшләпәне киертеп тә куя.

Пристаньда Баһауның танышы чутсыз. Сыра сатучы хатын аның ларёгына графин белән салкын сыра китерә. Баһау аңа ишеккә кагарга ун метр лампа филтәсе бирә. «Бүтән бер җирдә дә юк, ахири итеп кенә бирәм», – ди. Галантереяда эшләүче Котдус узышлый гына аңа бер пар замша перчатка калдыра – Баһау аңа сигез килолы банка белән ак буяу тоттыра.

– Кортын иртәгә китерермен, күпме тора? – ди Котдус.

– Әйдә, күп сөйләшмә, син мөселман, мин мөселман, акча белән башма-баш, – дип елмая Баһау.

Халык таралганда, Баһауның ларёгында тычкан башын ярырлык бушлык була. Ул, инкассатор килгәнне көтеп, тагын күңелсез генә иске гәзитләрне укып утыра. Бу элегрәк шулай иде.

Заманнар үтте, Баһау сату иткән җирләрне Идел каплады. Яңа пристаньда яңа, якты кибетләр ачылды, затлы товарлар күбәйде. Ләкин Баһау пыяладан төргән бу якты кибетләрдә эшләргә кызыкмады. Хатыны аны үз янына заводка алдырды. Чир бетәр, гадәт калыр, диләр. Баһауда да нәкъ шулай булды. Баштарак, заводтан арып кайткан көннәрдә, ул төне буе төшендә сату итте. Еш кына:

– Сигез сум кырык биш тиен.

– Нәкъ җиде тәңкә, – дип сөйләнә иде.

Хатыны да, моны тыңлап, иртәгесен заводка барганда:

– Әй, дим, сигез сум кырык биш тиен нәрсә бәясе? –дип сорый.

Баһау, ике дә уйламыйча:

– Күн бүрек, – ди.

– Ә ике сум алтмыш тиенлеге нәрсә?

– Салам эшләпә, – ди Баһау һәм авыр итеп сулый. Бу вакытта ул иске пристань ягына таба моңланып карап та ала.

Заводта ул, дөрес, алдынгы эшчеләрдән санала. Шулай да фикере белән чын эшче булып бетә алмый Баһау. Иптәшләре, эштән кайтышлый, стадионга билет алырга чиратка басалар. Баһау исә, «монда минем бер әшнә бар» дип, билетны арттан гына ала да чыга. Кеше, гастрономга кереп, бернинди чиратсыз шикәр үлчәтеп ала – Баһау алай итми. Ул, бер кило шикәр алыр өчен, берәр таныш кибетчесе очраганчы шәһәр буенча йөри. Очратса:

– Кая, ахири, юньлерәген үлчәп бир әле, – дип, йомарланып беткән берлекне кассага түләми, кешегә күрсәтмичә генә, әшнәнең кулына төртә. Тиен-миенне кайтарып алмый.

Хатыны шимбә көн кер сабыны, тоз, шырпы күтәреп кайтса, Баһауның кәефе кырыла.

– Ник үземә генә әйтмәдең, Суконныйда минем бер әшнә эшли, шуннан үзем юньлерәген алыр идем, – ди.

Күптән түгел генә Баһауны үзем дә очраттым.

– Бер табак яхшы пыяла кирәк иде, чава-то таныш малай килмәгән эшкә, – дип, хуҗалык товарлары кибетендә пыялалар өеме янында тора иде.

Әнә шундый инде ул Баһау.

1967

Зиннур

Әгәр бу язма чын хикәя була алса, ул чагында да моның исеме «Зиннур» булып калыр иде. Башкача һич мөмкин түгел. Чөнки бу язмада бернинди вакыйга юк. Монда начар (тискәре) герой да, уңай герой да юк. Монда бер генә кеше – Зиннур гына бар. Әйе, бары Зиннур гына.

…Аңа кырык дүрт-кырык бишләр булыр. Тәбәнәк кенә буйлы, бераз юаная башлаган. Андый кеше азмыни ял иткән җирдә? Ләкин Зиннур башкалардан бик нык аерыла. Менә ул пляжга төшә. Башында – сарык йоныннан эшләнгән осетин эшләпәсе. Япон фабрикасыннан чыккан сарылы-яшелле коену костюмы. Пляжга йөри торган сумкасында – пачкасы белән өр-яңа карталар. Укырга бер детектив китап, «Курортная газета»ның бүгенге саны. Тормышның бөтен очракларына да Зиннур әзер. Аның пәкесе белән, теләсәң, күлмәк чигеп була: ул пәкедә калак, кайчы, игәү, без дисеңме – барысы да бар. Кесәсендә крем савыты сыман юка бер нәрсә бар, келт итеп ачыла да йөз грамм сыешлы рюмкага әйләнә дә куя. Тагын бер алтын ачкыч формасындагы әйберсе бар – анысының бер җиренә төртсәң, ут кабына. Күзлекне дә Зиннур болай гына кими – борын өстен каплатып аңа бер сөяк элеп куя. Кабартып йөзә торган матрасы да бар аның.

Кинода ул һәрчак ханымнар белән генә утыра. Зиннур яшь чакта бер-ике ел авиация частьларында хезмәт иткән иде. Кинода авиациягә кагылышлы кадрлар күренсә, Зиннур урынында утыра алмый, ыңгыраша:

– Ух, мин ничек аңлыйм моны!

– Ой-ой, миңа ничек якын нәрсәләр бу!

– Ух, мин ничек переживать итәм…

Ханымнар Зиннур белән бергә аңлыйлар, бергә «переживать» итәләр…

Зиннур – дөрес кеше. Исереп йөргәнен күрмәссең, ярамаган җирдә тәмәке кабызмас. Хәер, тәмәкене ул тартучылар янында гына тарта. Тартучы булмаганда, көн буе авызына да китерми тора ала. Кич җитсә, Зиннур соңгы модалы Вьетнам свитерын киеп, битенә «Шипр» сибеп чыгып китә. Аз гына болыт булса, болонья плащын киеп куя. Күктән бер тамчы яңгыр төшсә, плащның беретын кия. Җилкәдә һәрвакыт транзистор булыр. Тыңлыймы аны Зиннур, тыңламыймы – анысы икенче мәсьәлә. Әмма халыкара хәл турында әһәмиятлерәк тапшырулар булганда, ул аны актык хутына кадәр борып куя. Калган вакытта нәфис кенә мелодияләр Зиннурның плащы астыннан бөтен урамга таралып бара. Икенче як җилкәдә фотоаппарат та бар. Аңа экспонометр асылган. Фотога төшерергә Зиннур бик ярата. Аны зәвыксыз дип әйтеп булмый. Көчле шторм вакытында суда йөзүче кызларны төшерү, платан яки чинар төбендәге эскәмиядә ялгыз китап укып утыручы ханымны төшереп алу кебек нәрсәләрне ул бик зур дәрт белән эшли. Башкалар белән карточкага төшәргә дә бик һәвәс кеше Зиннур. Ул һәрвакыт үзенә аерым бер позиция сайлап ала белә. Кешеләр агач төбенә җыелып төшәргә уйласалар – Зиннур инде, агачның ботагына менеп, асылынган йә атланып утырган була. Кыя янында булса – Зиннур, кыяның иң өстенә менеп, аяк бөкләп утыра, елмая, фотограф исә аны куып та төшерә алмый. Зиннур футбол яңалыкларыннан да бер дә калышмый:

– Ну, Галимҗан кирәген бирде кичә!

– Колотовның бер ялгышы булды: тегеләр шуннан файдаландылар…

Иртәгесен ашханә янында Зиннур ханымнар белән әнә шулай сөйләшә.

Ә бию мәйданчыгында Зиннур – беренче. Яшьләрнең күбесе булдыра алмаганны эшли ала: ул твист биергә оста.

Гомумән, кай җиреннән генә килсәң дә, Зиннурга бәйләнеп булмый. Бүлмәгә кайтуга, ул юл-юл зәңгәрле пижамасын киеп ала. Йоклаганда чәчен чылатып, сөлге белән бәйләп йоклый. Хатын-кыз белән сөйләшкәндә, уен-көлке, мәзәк сөйләргә ярата. Зиннур булган җир-дә – пляждамы ул, бакчадамы – мәзәк. Ихи-хи да михи-хи. Ул бигрәк тә курортка, командировкага киткән ирләргә бәйләнешле мәзәкләрне күп белә. Имеш, берәү хатынына курорттан «казбек» дип телеграмма биргән икән… Хатыны, имеш, «пиво» дип җавап җибәргән… Һәм башкалар. Экскурсиядә Зиннур алдан йөри. Берәр җирдә кыя, сукмакта мәрмәр эскәмия-фәлән очраса, Зиннур йөгереп шунда китә.

– Менә күрдегезме, монда минем исем бар, – дип иелә дә бөгелә, үрмәли, һәм, чыннан да, дөрес. Мәрмәр эскәмияне чокып язып ук куелган. Берничә тапкыр.

«Зиннур. 1950.»

«Зиннур. 1960. IX.»

«1967. Зиннур. VIII.»

Ул шундый язуларны берничә кыяда да табып укып күрсәтте. Бу вакытта аның күзләре елтырый, үзе сабый баладай шатлана иде.

Зиннур – телгә дә оста кеше. Җөмлә саен бер мәкаль. Мәкальнең ул русчасын гына әйтә. Берәрсе аны суга керергә чакырса, «за компанию и монах женился» дип, суга кереп китә. Әгәр берәр урынга соңга калса, Зиннур «лучше поздно, чем никогда» дип, ханымнарга карап елмая. Билгеле, тегеләр дә елмаялар.

Зиннур һәрвакыт әңгәмә үзәгендә. Ашханәдәге официанткалар, бүлмә җыештыручылар, пляждагы санитаркалар Зиннурны исеме белән дәшеп йөртәләр. Ял итә башлаган көнне үк ул официанткаларга яхшы хезмәт күрсәткәннәре өчен рәхмәт язды. Икенче көнне шундый ук рәхмәт бүлмә җыештыручылар исеменә язылды. Пляждагы санитаркаларның да ял итүчеләргә яхшы мөгамәләсе шул ук көнне санаторийның врачына ишетелде. Аны җиткерүче дә Зиннур иде. Кыскасы, Зиннур – идеаль кеше.

Ләкин… ах, бу фани дөнья тигез түгел! Бик зур бәхетсезлеге бар Зиннурның! Менә монысына бернинди чара юк. Зиннур кырыкның теге ягына чыккан. Иллегә дә күп калмаган. Кеше төсле яши башлыйм дип торганда гына менә шушы бәхетсезлек вакыт-вакыт үтерә дә ташлый Зиннурны.

– Миңа күпме бирә алырсыз? – дип сорарга ярата ул хатын-кызлардан. Зиннурның ул көнге кәефе әнә шул сорауга бирелгән җавапка бәйле. Әгәр берәрсе өстенә бастырып «кырык алты» дисә, Зиннур көне буе кәефсез йөри. Бу вакытта ул кызганыч булып күренә. Диңгезнең күк белән тоташкан ягына ниндидер буш, өметсез караш ташлый да, чуерташларга баккан килеш, озак-озак тора… Инде берәрсе ялгышыпмы, шаяртыпмы «сезгә әле нибары утыз өч-утыз биш булыр» дисә – Зиннур ул көнне көне буе җырлап йөри. Җырлаганда, ул әдәп белән генә, борын эченнән генә шыңшырга ярата. Иртән бер җырны шыңшый башласа, шуны көне буе суза. Аңа иртән берәр хатын-кыз комплимент әйткән булса, көт тә тор, Зиннур бүген шыңшыячак… Менә ул яр буенда шахмат уйный. Фигураны кыймылдатканчы, ул борын эченнән генә көйли. Бу вакытта ул уйлый. Инде фигураны кулына алып шап итеп утыртканда, кешегә ишетелерлек үк итеп җырлап җибәрә:

 
Мне бесконечно жаль
Твоих несбывшихся мечтаний…
 

Бу шулай көне буе дәвам итә. Һәр фигураны урыннан күчерүгә, Зиннур тавышын көчәйтә:

 
Мне бесконечно жаль…
 

Аның тавышы ярыйсы гына, һәм бер ханым аннан: «Сез опереттада җырладыгызмы әллә элек?» – дип сорагач, Зиннур көне буе сәерләнеп, җиңеләеп йөрде. Ләкин шул көнне кич ул мендәренә капланып озак кына уфылдап, ыңгырашып ятты. Аны теге ханымның «элек» дигән сүзе харап иткән иде, ахрысы.

Ул исә оперетта артисты түгел, ә Казанда туып-үсеп, моннан егерме еллар элек Париж Коммунасы, Тукай, Татарстан урамнары тирәсендәге бөтен яшь кызларның башын әйләндергән кара чәчле чибәр Зиннур иде. Хатын-кыз пальтолары тегү буенча ул шәһәрдәге иң яшь мастер булып исәпләнә иде. Пальто үлчәткәндә, бик күп кызлар аңа үзләренең телефон номерларын калдыралар иде. Зиннур килмичә туган көн мәҗлесләре башланмый тора иде. Ә Зиннур булган туган көн мәҗлесләренең саны! Әйтерсең бу дөньяда кызлар гына туып торган! Мәҗлеснең түрендә игътибар үзәгендә рәхәтлектән эреп утырган көннәр бар иде… Бар иде шундый заманнар, шайтан алгыры… Бар иде, бар иде…

1966–1967

Соңгы теләк

Фани дөнья үзенекен итте: егерме биш ел ирсез гомер кичергән солдат хатыны Факиһә җиңги, моннан соң беркайчан да тормаска дип, түшәккә егылды. Алдап юатып торуның кирәге юк иде, моны һәркем аңлады. Магнитогорскидагы кызы, яшь баласын алып, әнисен соңгы юлга озатканчы торырга дип, авылга кайтты. Аның артыннан ук Нижнекамскидагы кызы да ял алып кайтып төште. Күршедәге кызы колхоз эшеннән бушаган арада, балаларын каенанасына тапшырып, көн-төн төп йортта кайнашты. Үлем турында беркем дә ачык сөйләшми, тик аңа хәзерләнәләр иде. Берәүләр хәл белергә килгән җирдән шыпырт кына «кәфенлеге бармы?» дип борчылалар, картлар өйгә кермәстән генә «килен васыятен әйттеме?» дип сорашалар, тавышларын калтыратып, бугаз төеннәрен кылкылдатып, киңәш бирәләр, йомарланган, таушалган яулык белән күзләрен сөртеп алалар. Түбән оч тол хатын Факиһәне шулай аргы яктагы каенлыкка озатырга җыена…

Факиһә җиңги моны үзе барысыннан бигрәк аңлый. Инде васыять тә әйтелде (быел гына тектергән плюш жакетын – үзен юачак Миңсылу карчыкка, кыз вакытта үзе чиккән кызыл башлы ике сөлгене тастар башы тотучыга бирергә; соңгы айда колхоздан алган унике сум илле тиен пенсиясен, кибеткә алып чыгып, иллешәр тиенлек итеп вакларга һ. б.). Ләкин болар аның үлем сәгатенә аз гына да йогынты ясый торган хәлләр түгел. Факиһә җиңгинең әле үләргә хакы юк: аның төпчек баласы Миңза-һит – әтисе сугышка киткәндә карында калган улы – телеграмманы алгач та юлга чыгарга тиеш. Ишектән солдат капчыгын иңенә асып, шинель кигән әнә шул сипкелле малае кайтып кына керсә, Факиһә җиңги хәлсез куллары белән бер генә тапкыр аның кыл шикелле каты чәченнән, битеннән, кытыршы солдат шинеленнән сыпыра алса – бу дөньядан аңа бүтән бернәрсә дә кирәк түгел. Тик телеграмма гына тоткарланмасын. Чит илдә хезмәт итүчеләргә телеграмма бирүе бик мәшәкатьле, диләр. Шулай да бер атна эчендә барып җитсә, самолётлар очып торган хәзерге заман өчен Берлин ерак җир түгел…

Таңга таба Факиһә җиңги кызышты, һаман Миңзаһит белән саташты. Нигәдер Миңзаһитны бишек баласы итеп буталды.

– Хәзер имезәм, улым, елама, бәбкәм, елама!

– Кызым, Миңзаһитны тирбәтә тор, мин сыер савып кына керим, – дип, кызу-кызу сөйләнде.

Миңсылу карчык карават башына утырып «Ясин» сүрәсен укып бетергәндә, Факиһә җиңги аңына килде.

– Кайтмадымы? – дип, кипкән иреннәрен кыймылдатты, күзләрен матчага текәде.

Барысы да сәгатькә карадылар: кешеләр инде поезддан бу вакытта кайтып җитәләр иде. Димәк… Димәк, тагын бер тәүлек көтәргә кала…

Көндез Факиһә җиңги күзен ачып түшәмгә карап ятты. Саклап утыручы карчыкларга өйләренә кайтып ял итәргә кушты.

– Төнлә тагын килегез, актык төнем, – диде. Моны ул бик тыныч кыяфәт белән әйтте.

Кояш батуга, авыру тагын кызыша башлады. Ишекне ачтырды, сентябрьнең салкын һавасы ишектән бәреп керүгә, иркенләп сулыш алды. Бераздан идәнгә төшереп яткырырга кушты. Олы кызы моңа каршы килде.

– Әни, бәгырем, салкын булыр бит, – дип өзгәләнде.

Ана тыныч кына:

– Төшерегез, үкенерсез, – дигәч, идәнгә түшәк җәеп бирделәр.

– Инде Сәйдәне чакырыгыз, – диде ана.

Сәйдә – күрше хатыны. Аның олы улы әле узган атнада гына солдат хезмәтен тутырып кайткан һәм, шинелен комбинезонга алмаштырып, инде трактор курсына укырга киткән иде.

Сәйдә кергәнне Факиһә җиңги түземсезлек белән көтте.

– Күрше, Сәйделбанат! – диде ул, тынына буыла-буыла, хәлсез тавыш белән. – Соңгы теләгемне үтә. Иртәгә, поезддан кешеләр кайтканда Миңзаһитым кайтып җитмәсә, Хөрмәтуллаңның фурмаларын ки дә минем яныма Миңзаһит булып килеп кер, яме! Аркаңда яшел капчыгың булсын, минем белән күрешкәндә, тавышың калын булсын. Фурмадан кер, яме, Сәйделбанат… Поезд вакытында, яме… Шинель кияргә онытма…

Түбән оч төн буе керфек какмады. Факиһә җиңгиләрнең алгы өендә төн буе күрше-күлән утырды. Ә Миңзаһитны каршыларга киткән бригадир таң атканда мотоциклына берүзе утырган көе кайтып керде.

…Моңарчы күз яшен бер-береннән яшергән күрше-күлән Сәйдәне киендергәндә үксеп-үксеп елашты. Сәйдәнең чәч толымнарын солдат бүреге эченә чак-чак сыйдырдылар. Алты бала үстергән, инде шактый юанайган илле биш яшьлек хатынны солдат рәвешенә кертүе авыр булды. Шулай да барысы да эшләнде.

Йортта ана һәм кызлары гына калды.

Ана, кипкән иреннәрен кыймылдатып, соңгы мәртәбә:

– Кайтмадымы? – дип сорады.

Җавап урынына кызлары күзләрен читкә бордылар. Авыру тагын аңын җуйды.

…Кинәт кенә тәрәзә кактылар. Ана сискәнде. Өйалдында шак-шок авыр итек тавышы ишетелде. Дөбер-шатыр килеп, ишектән солдат киемендә бер кеше күренде. Аның иңендә яшел капчык иде. Факиһә җиңги сискәнеп күзен ачты. Аның иреннәре калтырый иде:

– Балам, балам, төпчегем… Миңзаһитым… кайтып җиттеңме, улым. Менә мин сине көттем. Инде бер үкенечем дә калмады. Рәхмәт, улым, рәхмәт… Менә рәхәтләнеп киттем. Инде үлсәм дә риза. Рәхмәт, балам…

Сәйдә шинель астындагы калку күкрәгенә Факиһә җиңгинең арык гәүдәсен кысты да тавышын калынайтырга тырышып газапланды. Ләкин бер сүз дә әйтә алмады, тешләрен кысып, кайнар яшь агызды. Факиһә җиңги исә тыныч кына:

– Йә, улым, бәхил бул. Гомереңә игелек күр, амин, –дип йомшап калды. Аннан кызларына елмаюлы бер караш ташлады да ияк какты, күзләрен йомды.

Соңгы теләге үтәлгән солдатканың арык кулы шинель җиңенә чытырдатып ябышкан килеш калды.

Көн яктырганда, хат йөртүче Миңзаһитның Мәскәү вокзалыннан җибәргән телеграммасын китерде. Мәскәү поезды килеп җитәргә тәүлектән кимрәк вакыт калган иде…

1968

Берни дә кирәкми

Наил алтынчы класста укый. Укуы да әйбәт, тәртибе дә ярыйсы гына, тик өйдә күңелсез. Чөнки әтисе көнаралаш диярлек кызмача була. Көн саен диярлек өйдә әрләш. Ул үзе әйбәт кенә, тәртипле генә кеше иде. Таксида эшли башлагач шулай бозылды. Хезмәт хакын тулысы белән алып кайтып бирә, акча алган көнне Наилгә бер-бер нәрсә алмыйча калмый – ул яктан һич сүз әйтә алмыйсың. Шулай да, таксига күчкәч, Наилнең әтисе үзгәрде.

Наил авырлык белән үсте. Алар авылдан шәһәргә килеп урнашканнар иде, ун елга якын тар баракта яшәделәр. Наил укырга кергәнче әнисе эшләмәде, бер генә хезмәт хакына яшәү җиңел булмады. Мәктәпкә кергәндә, Наил бер авыз сүз русча белми иде, беренче сентябрь көнне үзен алмага килгән әтисен күргәч, шатлыгыннан кычкырып җибәрде:

– Папа пришла, папа пришла!

Шулвакыт бөтен мәктәп баласы шау итеп көлде. Наил гарьләнде дә сөйләшмәс булды. Беренче класста ике ел утырды. Шулай, дөньяның ачысын-төчесен татыды. Ләкин хәзер ул – мәктәпнең ударнигы. Яшь конструкторлар түгәрәгенең старостасы.

Наилләр хәзер яңа йортта торалар. Аларның йортыннан ерак түгел генә зур гастроном бар. Гастрономның тыныч почмагында соклар саталар. Шундагы дәү колбаларның берсенә кызыл аракы салынган. Стаканы кырык ике тиен – Наил моны да белә. Наилнең әтисе көнаралаш эшли. Эшләмәгән көнне кичке якка таба ул әнә шул гастрономга китә. Соклар бүлегенә барып баса. Анда аның танышлары, дуслары…

Ләкин Наил өчен иң авыры – урам буйлап исерек әтисен җитәкләп кайту. Иптәш малайлары очрый. Алар әтиләре белән стадионга хоккей карарга баралар. Классташ кызлар очрый. Алар әниләрен култыклап кинога, китапханәгә баралар. Ә Наил исерек әтисен җитәкләп кайта. Дөрес, әтисе аңа буйсына, аңа матур сүзләр сөйли…

– Улым… Улым… Син миңа ачуланмыйсыңмы? Мин сиңа, җәй җитсә, велосипед алам, улым, яме? Мин сине яратам бит. Син миңа ачуланма, яме? Җәй җитсә, менә үзеңне машинага өйрәтермен. Пионер лагерена путёвка алып биримме? Син минем бер генә улым бит… Местком председателе әйтте: әгәр, ди, улыңа алырга телисең икән, пажалысты, ди. Хет ике срокка…

Ә Наил әтисен җитәкләгән дә каядыр еракка-еракка күзләрен текәгән килеш бара. Инде яз җитеп килә, Дербышки ягындагы урман зәңгәрләнеп күренә, ә ул урманның артында Арча ягы, анда Наилнең әбисе…

Юк-юк, Наилгә путёвка да, велосипед та кирәк түгел. Тик әллә нигә генә елыйсы килә. Берни дә кирәк түгел…

Тик классташ кызлар гына очрамасын иде…

1968

Арыслангали

Гәүдәсе кечкенә булса да, аның исеме әнә шундый озын иде. Авыл халкының кызык кына бер гадәте бар: адәм баласына нинди генә исем кушмасыннар, элек-электеннән аны кыскарта килгәннәр. Бу, бәлки, халыкның үзенә күрә исрафчылыкка каршы көрәшедер? Ягъни сүз, авазны экономияләведер?

Ә менә Арыслангалинең исемен кыскартучы булмады. Соң, мондый озын исемне ничек кыскартмадылар? Моны авыл халкы түгел, Арыслангалинең ул вакыттагы укытучысы Мәлик тә белмәде.

…Радиоалгыч янында утырган карт укытучы моннан унбиш еллар элек үзенә шактый мәшәкать тудырган әнә шул күбенке битле йомры малайны хәтерләде.

Арыслангали – авылның итекчесе Пулат абзый белән Бибисара түтинең бердәнбер уллары. Пулат абзый гомере буе бала көтте – беренче хатыны шул баласыз көе дөньядан китте. Ялгызлыкның нужасын бераз татыгач, карт, «арка җылытып ятарга» дигән булып, күрше авылдан бер тол хатын алып кайтты. Ул ара да булмады, яшь хатын Пулат абзыйга түм-түгәрәк башлы, кыска аяклы, туп кебек бер малай бүләк итте. Шул көннән соң Пулатның өендә икенче тормыш башланды. Яшь хатынның кадере артты, беренче хатын әкренләп онытылды. Бөтен игътибар шушы туп кебек малайга юнәлде. Малай бер ай исемсез яшәде. Нинди генә исем кушса да, ахырдан аннан да матуры искә төшеп үкенерлек булыр дип, Пулат абзый ай буе баш ватты. Беркөнне, бакча каравылыннан кайтканда, кинәт кенә үзенең яшьлек дусты, сугышта үлеп калган Арыслангали хәтеренә төште. Кайтып та керде, бишек янына узып, баланың битен ачты да:

– Карчык, малайның исеме Арыслангали булыр, – диде.

Арыслангали башта гел аркылыга үсте. Калынайды, бит урталары бүлтәеп чыкты. Хәер, соңыннан да буйга үсәргә бик ашыкмады. Юан, таза аяклы, тулы яңаклы тыгыз малайны беренче класска килгән көнне үк укытучы Мәлик түзә алмыйча күтәреп карады. Шулай итеп, олырак малайларга тәнәфес вакытында бер эш булды: һәркем үзенең егетлеген Арыслангалине күтәреп карау белән сыный иде. Ә малай дәшми. Кем күтәрсә дә, кесәсеннән тегене-моны алып, күши-күши утырып бара бирә. Әнә шул таза, тыныч һәм шуның өстенә карт белән карчыкның бердәнбер малае булганга, аның исемен кыскартучы булмады, ахрысы.

Укытучы Мәлик өчен исә малайның бөтен җәфасы шунда булды: Бибисара түти һәр көнне таба ризыгы пешергәнлектән, Арыслангали һәр тәнәфестә өйләренә йөгереп кайтып килә һәм һәр дәрескә соңга кала иде. Аннан дәрес буе майлы кабартма, пәрәмәч ашап утыра. Аның кадәр аппетит каян килә диярсең!

Мәлик бу тәртипсезлеккә каршы дүрт ел көрәште. Ләкин файдасы тимәде. Бик нык ачуы чыккан чаклары була иде. Әйтик, Мәлик дәрестә, башын артка ташлап, күзләрен йомып, паллль-то дип, нечкәлек билгесен аңлата… Шулвакыт күзен ачып караса – Арыслангали һич кайгысыз кыяфәттә авызына бәрәңге күзикмәге тутырып маташа.

Уку дәресендә бик көчле интонация белән:

 
И-их, анабыз Идел кирегә аксачы,
И-их, узган гомер кире кайтсачы, –
 

дип кызарып, тамакларын карлыктырып укып ятканда, класс ишегеннән Арыслангали килеп керә. Кулында пәрәмәч, яңак итләре бүлтәйгән, үзе мыш-мыш килә.

Арыслангалинең бик яраткан бер фәне бар иде. Ул –җыр дәресе. Менә инде монысына ул һич тә соңга калмый. Ашап та утырмый. Аның өчен җыр дәресе кергән көн, гомумән, бәйрәм көн. Чөнки малай кечкенәдән җырлап үсте. Пулат абзыйның йорты тау башында, чишмә өстендә, урамнан читтә тора. Монда таллык, текә яр, аста инеш, чишмә, балыклар, коңгызлар, – кыскасы, су буеның үз дөньясы. Арыслангали әнә шул дөньяда үсте. Һәрвакыт җырлап йөрде. Тавышы да бик моңлы иде. Мәлик моны беренче җыр дәресендә үк сизеп алды. Яңа җыр өйрәнәсе булганда, Арыслангали Мәликнең бердәнбер ярдәмчесе иде. Беркөнне кинәт кенә Мәликнең башына өр-яңа бер фикер килде. Ул көнне Арыслангали рәттән ике дәрескә соңга калып керде, һаман шул ашау мәшәкате белән. Дүртенче дәрес уку иде. Өченче тәнәфестә Мәлик балаларга әйтеп куйды:

– Уку дәресе урынына бүген җыр уздырабыз. Иртәгә җыр урынына уку итәрбез, – диде.

Ләкин, ләкин… Арыслангали инде өенә элдерткән иде, моны ишетми калды.

Җыр дәресе башланды. Балалар узган дәрестә өйрәнгән җырны башлап җибәрделәр:

 
Син дә җырла, батыр егет,
Син дә җырла, матур кыз.
Ма-тур булсын, ма-тур булсын,
Ма-тур булсын бу тормыш…
 

Нәкъ шул вакытта ишектә Арыслангали күренде. Мәлик дүрт ел буена беренче мәртәбә малайның каушаганын сизде. Мәликкә шул гына кирәк тә иде. Арыслангалинең күзләре әсәренеп түгәрәкләнгән, ачык авыз эчендә чәйнәлеп бетмәгән кабартма кисәге күренеп тора иде.

Җыр тукталды. Арыслангали нык каушаган төстә:

– Абый, рөхсәтме? – дип әйтә алды.

– Юк, – диде Мәлик шәһәр алган полководец горурлыгы белән. – Соңга калган укучыларны без дәрескә кертмибез.

Арыслангали башын аска иде.

– Безгә җыр дәресен алып барырга комачаулама, Пулатов, – диде Мәлик, исе китмәгәнгә салышып. Ул «җыр дәресе»н һәм «Пулатов» дигәнне аеруча басым белән әйтте.

Арыслангали кинәт кенә үзенең Пулатовка әйләнгәнлегенең бөтен мәгънәсен сизде, күзләре дымланып китте, һәм ул, бүлмә тактасына ышкылып, акрын гына коридорга таба шуышты.

Җырның беренче строфасын яңадан башладылар. Ләкин төрлесе төрле тавыш белән төрле вакытта башладылар да уртада тукталып калдылар.

Икенче строфаны да шулай уңышсыз гына әвәләп чык-тылар. Дәрес күңелсез барды. Арыслангали юк. Барлык балаларның тавышын оештыручы ышанычлы бер тавыш юк. Моңарчы артыннан ияреп җырлап өйрәнгән кешенең тавышы юк. Шуңа күрә балалар ихтыярсыздан ишеккә карап-карап алалар иде.

– Ягез, хәзер өченчесен башлыйк, – диде укытучы, барып чыгачагына алдан шикләнеп. – Яле, Фәрит!

Сыек кына тавыш ишетелде:

 
Илебезнең халыклары
Матур тормыш коралар…
 

Сыек тавышка берсе дә иярә алмады.

– Ягез, ягез, – диде Мәлик тәмам өметен җуйган хәлдә. – Аннары ничек, нигә кушылмыйсыз?

Класста авыр тынлык урнашты.

Нәкъ шул вакытта әллә каян гына таныш, моңлы тавыш ишетелде. Менә, менә, нәкъ шушы тавыш булганда, бөтен класс кызы, малае бергә җырлый ала иде… Балаларның күзләре елтырап китте, авызлар ерылды.

 
Илебезнең халыклары
Матур тормыш коралар.
 

Мәлик, бу тавышның каян килгәнен белмичә аптырап, югары күтәрелеп карады. Югарыда, бүлмә тактасы белән түшәм арасында, Арыслангалинең кечкенә карбыз кебек йоп-йомры башы күренде. Мәлик югалып калды. Класс җырның икенче яртысын шау итеп күтәреп алды:

 
Тыныч булсын, тыныч булсын,
Тыныч булсын дөньялар…
 

– Төш аннан, Арыслангали, – диде Мәлик, аңа карамыйча гына. – Кер, утыр үз урыныңа…

Өченче строфаны җырлаганда, утызлаган баланың дәртле тавышына тәрәзә пыялалары зыңгылдады. Мәлик тә рәхәтләнеп җырлады:

 
Безнең ил кояшы балкый
Якты булып көн саен.
Якты булсын, якты булсын,
Якты булсын көн саен.
 

Дәрес ахырында Арыслангали укытучы өстәле янына килде. Бераз этенеп торды да:

– Абый, моннан соң бер дә соңга калмам, яме, – диде.

Мәлик кинәт Арыслангалине кочаклап алды. Шулай да, бер-ике секундтан аны ычкындырып:

– Ярый, Пулатов, карарбыз, – дигән булды.

Ләкин чырайларына караганда бу минутта Мәлик белән Арыслангалидән дә бәхетле кеше дөньяда юк иде.

…Укытучылар соравы буенча төзелгән концерт талантлы яшь җырчы Арыслангали Пулатов чыгышы белән тәмамланды. Тик ни өчендер, шәһәргә киткәч, аның исемен генә «Арон»га әйләндергәннәр икән. Тавышы яхшы гына шайтан малайның…

Пенсионер Мәлик радиоалгычны сүндерде. Ләкин Арыслангалинең моңлы тавышы һаман да әле аның колагында яңгырап тора иде.

1968