Текст книги "Әсәрләр. 5 томда / Собрание сочинений. Том 5"

Ә монда… нибары өч өстәл. Буфетчы – әзмәвер кадәр литвалы. Озын биек кружкаларда күбекләнеп торган сыра. Зал кечкенә генә. Сыра эчеп утыручылар да нибары дүрт-биш кеше. Урамда себереп-бөтереп яңгыр ява, ә монда коры, җылы, җайлы. Төсле атлас жилет кигән ике таза ир музыка уйный. Берсе скрипкада, икенчесе аккордеонда. Минем аңарчы да аккордеон тавышын ишеткәнем бар иде. Аның тавышы гомумән мине исәрләтә. Ниндидер бөеклек, мәһабәтлек була аның гаммасында. Инде шуңа скрипка моңы да кушылгач… Болар «Стенька Разин»ны түгел, үз көйләрен уйныйлар иде. Көйләрендә ничектер Тевтон ордены, Грюнвальд сугышы, Австрия таулары-урманнары, Штраус авазлары бар сыман иде. Ничә минут басып торганмындыр, әйтә алмыйм. Тик әле дә хәтеремдә: сыра эчеп утырган ирләрнең барысының да күзләре билгесезлеккә текәлгән, берсе дә бер сүз әйтми, тирән уйга калып, тын гына музыка тыңлыйлар. Аларның карашында мин ниндидер тарихи бер фаҗига сиздем. Мәһабәт музыкантлар исә үзәгеңне өзеп-өзеп, әйләндерә-әйләндерә бәгырьне телгәлиләр иде. Хәзер уйлыйм инде. Бу бит 1950 ел. Теге вакыйгаларга нибары ун ел үткән. Шул ун ел эчендә немецлар белән бергә яшәп алу… Аңарчы, 1940 елның җәендә, Шяуляй урамындагы безнең танклар. Гитлер, Сталин… Молотов-Риббентроп килешүе. Шуннан соңгы төрмәләр, сөргеннәр. Сугыштан соңгы күмәкләшү, сөргеннәр, төрмәләр, атулар…

Скрипка белән аккордеон шуны сөйли иде, ахрысы. Төн уртасында Латвия җиренә кердек, диделәр. Бер станциядә туктап торабыз. Киоскларга таралдык. Бу станцияне дә бездән гаскәр саклый иде. Конфет сатып алдык, «Лайма» фабрикасы. Кәгазенә сыер рәсеме төшерелгән. Дөресен әйтим, моңарчы мин кабып караган конфетлар конфет та булмаган икән… Вокзал мәйданында су ала торган фонтан бар. Ике метрлы рычагы агачтан. Бер латыш хатыны шуны баса алмыйча газаплана. Ул минем әнигә охшаган. Күңелем тулып китте дә, йөгереп барып, рычагка ябыштым, ярдәм итәргә булдым. Рәхмәт ишетим әле бер, янәсе. Ләкин карчык, йөземә күтәрелеп карамыйча, дәшмичә генә, мине рычаг яныннан этеп чыгарды. Иске ботинкалы, иске телогрейкалы, буй-буй халатлы тагын бер эшелон халыкның үз иленә килеп керүенә әби шатланмый иде, ахрысы. Киосклар янында да байтак ачыш ясадык. Русча эндәшәбез инде, алар телен белмибез бит. Алар исә читкә борылалар. Шунда Расим исемле иптәшем белән бер киоск янына килеп бастык та мороженое алмакчы булдык. Киоск авызына килеп җиткәч, үзара татарча сөйләштек. Аннан мороженое сорадык. Сары чәчле, зәңгәр күзле, калку күкрәкле латышка безгә мороженое гына түгел, астан ике шешә «Рижское» дигән сыра да алып бирде.

Моны мин, нәкъ утыз ел үткәч, тагын бер сынап карадым. Яшьлегемне сагынып, 1980 елда Юрмаладагы Иҗат йортына (Дубулты) путёвка алдым. Поездда барганда, гаиләмә әлеге мөнәсәбәт турында сөйләдем. Бу ситуация белән улым бик кызыксынды. Эссе көн иде, вагонда бөркү. Сизәм: менә-менә Латвия чиген үтәчәкбез. Беренче станция Себеж булырга тиеш. Менә шунда без улым белән эксперимент уздырмакчы. Менә поезд таныш станциягә керде, әнә ике төрле язулар, ике телдәге исемнәр. Халык перрондагы киоскларга таралды. Бөтенесе сыра, лимонад эзли, минераль су сорый.

– Юк.

– Юк.

– Юк…

Сатучыларның җавабы шул гына. Менә безнең дә чират җитте. Юри татарча сөйләшәбез.

– Их, бер-ике шешә лимонад алырга иде хәзер, – дигән булам мин улыма.

– Юктыр инде, булса бирер иде, – ди анысы да, тишек борын, артистлана.

Шунда мин сатучы хатынга татарча:

– Ике шешә лимонад, пожалуйста, – дим.

– Что вы говорите?

– Две бутылки лимонада не найдётся? – дим, болай да Ходай биргән акцентымны көчәйтеп.

Ә улым һаман әле татарча ләкелди минем белән.

– У вас авоська есть?

Булмыймы соң? Совет илендә яшәгән кешенең авоськасы булмыймы? Шундук чыгарып бирәм. Астан ул авыраеп менә. Мин, авыз ерып:

– Палдиез, – дигән булам (рәхмәт).

Сары чәчле хатын да, елмаеп:

– Лудзу, лудзу, – ди (пожалуйста).

Купега керәбез. Челтәрне бушатабыз. Ходавәндә! Салкын кара шешәле сыра. Дүртәү. Лимонад. Өчәү һәм өч шешә минераль су. Минем эксперимент расланды.

…Шулай, Лиепая портының нарат урманы эченә кертеп, эшелонны тупикка куйдылар. Унике тәүлек буе йоклап рәхәтләнгән офицерларның көр тавышы яңгырады:

– Всем на выход! С вещами! С вещами!

– Выходи, стройся! Сто первая команда! С вещами!

– Сто четвёртая! С вещами…

Якында гына бер нарат шыгырдый, үзәкне өзеп-өзеп ала. Нарат докторлары – тукраннар, – урман эчен баскан сырма, халат, иске кепка, капчык күреп, үз эшләрен беразга туктаттылар.

Безнең вагон идәненең бер почмагында теге фонарь калды. Хәзер ул берәүгә дә кирәк түгел иде инде.

Шуннан нәрсә? Шуннан экипаж. Ике катлы сәндерәләр. Комиссия. Экипаждагы хуҗалык командасы матросларының безнең юньлерәк киемнәрне сорап алыштырулары.

– Син барыбер аны ташлыйсың бит…

Ул вакытта талап алулар юк иде әле. Шуннан хуҗалык эшләре. Ә бер көнне кичке якта безгә бер йөк машинасына чүп төяттеләр. Сасы, ачыган. Кызып ята. Озак җәфаландык. Алты-җиде малай. Шофёр, өлкән матрос әйтә куйды:

– Әй салагалар, бушатырга барыгыз да барасызмы? Алма ашыйсыгыз киләме?

Без аңламадык, шакшы йөк өстенә бер-ике иске такта җәйдек тә сәнәкләребезне кочаклап менеп утырдык. Машина кузгалыр алдыннан гына, кабинага яшькә байтак олы тагын бер өлкән матрос кереп утырды. Шофёр белән сөйләшкәндә, «братан, кореш, земеля, салага, сачок, кимарить» кебек «блатной» сүзләрнең исәбе-хисабы булмады.

Озак бардык. Бик озак. Юллар яхшы. Ике юл чатында зур бер паннога игътибар иттем. Ун метрга ун метр булыр. Рәсемдә Көнбатышка таба бер хатын карап тора. Уң кулын йодрыклап күтәргән. Күзләре шашкын: «Проклятие поджигателям войны!»

Тәннән каз итләре чыкты. Инде караңгы төшеп килә иде, диңгез ягыннан кара болыт кереп кинәт кенә дөньяны каплады. Без сәнәк белән, бер-беребезгә комачау итә-итә, сасы чүпне ыргытабыз. Кабинадагылар безгә ашыкмаска кушалар.

Аларның исәбе, караңгы төшкәч, бер хуторга кереп бакча талау икән…

Мин малай вакытта бер-ике тапкыр кеше бакчасына кердем. Анда да кирәклектән түгел, малайлардан аерылмас өчен генә. Бакча басу дигән нәрсәгә нәфрәтем, гомумән, көчле. Чөнки әти шуның белән иза чикте. Авылда бер безнең генә алма, чия, карлыган бакчасы бар иде һәм утызынчы елларда, әти инде совет власте тарафыннан каһәрләнә башлагач, төннәрен авыл малайлары, егетләре алмагачларыбызны бик таладылар. Алмасын кызганган юк, әмма ботагын сындырганга әти бик рәнҗи иде…

Шуңа күрә кара кичтә безнең машина бер хутор артына килеп туктагач, малайларга җиргә коелырга команда бирелгәч, мин машина өстендә калдым. Ерак булмаган бер хуторда ачыргаланып эт өрә иде. Малайлар, әлеге хуҗалык командасы егетләренең кушуы буенча, койма аша бер бакчага керделәр. Шатыр-шотыр йөгерешә, сындыра башладылар. Мышкылдау, мырылдау, ашыгу-кабалану. Алмагач ботаклары шарт та шорт килде. Карале, нинди төньяктагы Латвиядә алма үсә икән. Мин шуларны уйлап, кузовта басып торам. Диңгез ягында – гөрс-гөрс иткән шомлы тавышлар. Учение булгандыр, дип уйлыйм хәзер.

Менә хуторда чинап эт өреп җибәрде, менә алмагачлар арасында кинәт кенә утлы тәрәзәләр күренде, хуҗалар, димәк, ут кабыздылар. Менә йорт тирәсендә хатын-кыз тавышы ишетелде, безнең малайлар да алмагач ботакларын ашыгыбрак сындыра башладылар. Фонарь яктысы күренде, малайлар койма аша берәм-берәм сикерештеләр, эт чинады да чинады. Хуторда, күрәсең, ир кеше әле эштән кайтмаган, бары тик хатын-кыз гына чырылдашты. Иң нык шаулаганы – әби иде, тавышыннан чамаладым. Ул елый-елый безне каргады. Сүзләре менә болайрак иде:

– Башыгыз бетсен, урыс фашистлары, бандитлар, тамагыгызга аркылы килсен минем алмаларым, – ул, русчаны шактый ватса да, кирәген иркен әйтә иде, – муеныгыз сынсын, дөмегегез, фашистлар! Оһ-һо-һо! Сезгә мин карчыкның каргышы төшсен! – Карчык шашынып елый иде, безнең машина инде газ бирде. Карчыкның безгә ишетелгән соңгы сүзләре шул булды: – Ой, Ходай кушып үзебезнең Ульманис кайтса! Арт сабагыгызны укытыр иде безнең Ульманис сез хәерчеләрнең! Бетле бандитлар! Оһ-һо-һо… Уһ-һу-һу… Башыгыз бетсен! Кайтыр, кайтыр әле, Алла кушса, безнең Ульманисыбыз…22
  1640 елга кадәрге Латвия президенты. Себердә агроном булып хезмәт итә, дип сөйлиләр иде безгә.


[Закрыть]

Машина, Паланга-Лиепаяның бетон асфальтыннан җан-фәрманга чабарга дип, инде газ арттырып ята иде.

Менә шулай без Пётр I ачкан тәрәзәгә килеп кердек. Ә мин, икенче көнне хәрби кием кигәч, таныш кызыма хат язган булам: Европага тәрәзә булган Балтыйк диңгезе буйларыннан кайнар сәлам…

Лиепаяны, Риганы мин яраттым. Әтием патша армиясендә Вильнода (Вильнюс) хезмәт иткән, гомере буе Вильноны мактап, яшьлеген сагынып яшәде. Латвияне мин дә яраттым. 1952 елда, ялга кайтканда, беренче тапкыр Рига ресторанына кердек. Шаккаттык. Менә нәрсә өчен: иң беренчесе – залда хезмәт күрсәтүчеләр – ирләр. Ак курткадан, ак күлмәк һәм… кара «бабочка». Бу булды – бер. Икенчесе – безне кешегә санап олылап каршы алдылар. Ялга кайтабыз, без инде «бывалый»лар, шулай да өчебез дә авыл малае икәнбез. Өчебез өч хәрби частьтан, берсе – Кировоград өлкәсе малае, икенчесе – Куйбышев өлкәсеннән. Официант, йөгереп килеп (алтмыш яшьләрдәге ир), безнең алга менюны куйды, без сорамаган көе, башларын ак сөлге белән сөртеп, өч шешә минераль су ачты, безне якын да китермичә, фужерларга шуны салды да «сез өйрәнә торыгыз, өч минуттан мин сезнең карамакта» дип китеп тә барды. Безгә меню нәрсәгә? Безгә бир син йөз илле грамм аракы, безгә бир син берәр селёдка, берәр телем ипи һәм шуның белән баста, шабаш (көймәдә ишкәндә командир «шабаш» дисә, ишкәкләрне ишүдән туктатасы; аннан «суши вёсла!» дигән команда була).

Ләкин абзый безне тәрбияләде: селёдканың ул майлап, суганлап, серкәләп туралганын китерде; аңарчы көмеш пычак, көмеш чәнечке китереп, матур итеп куйды; читкә китеп карап алды да, кире килеп, боларны тагы да күчеребрәк, матурлабрак, симметрия саклабрак рәтләде. Аннан без уйлаганча агулы, яшел кәгазьле «Водка» китермәде, ә хрусталь графин (хрустальне әле белмибез, мин моны хәзер чигереп уйлыйм) китереп куйды һәм, без уйлаганча, кырлы стаканнар да китермәде, ә бәләкәй генә хрусталь рюмкалар. Кировоград өлкәсеннән, авылдан килгән, «Молотов» крейсерында боцман булып хезмәт итүче метр да сиксәнле Панас Перешибайло гогылдап көлде:

– Моның белән эчеп исерер өчен, кырык тапкыр күтәрергә кирәк, – диде.

Куйбышев өлкәсе малае да аңа кушылып көлде. Авызы байтак иркен иде, бәләкәй рюмкага кызганыч караш ташлады.

Шулай да утырдык, эчтек, ашадык. Кара күбәләкле абзый бик зур итагать белән генә безнең алдыбызга – һәрберебезгә аерым өч кәгазь куйды. Анда «итого» ике сум сиксәнешәр тиен.

И, киттек вокзалга, и, кереп яттык плацкартка, ә анда! Төтен, стакан тавышы, матросня, мариманнар! Бернинди гауга юк, сүгенү юк, бөтенесе бәхетле, танышалар, кочаклашалар, мәңгегә дус булырга ант итешәләр. Шулай булмыйни! Поезд бит Рига – Мәскәү. Ул бит, шүрлегенә менеп ятуга, сине туган илеңә алып кайтачак, сагынылган газиз арыш басуларына, фәкыйрь авылларга, бөкрәйгән, тормыш авырлыгыннан сытылган картлар, карчыклар, ябык ата-аналар, каралган-таушалган туганнар, күршеләр янына. Дыкы-дыкы… Дыкы-дыкы… Пи-и-и! Ниндидер станция. Тагын дыкы-дыкы…

Иртәгесен уянып, кырынып, чәй алдыннан баш төзәтеп (күбесендә сыра, «Рижское», «Мартовское», кайберләрендә «Водка» – бәясе ике сум егерме бер тиен) аһ-уһ килдек. Кәеф шәп иде. Авызларга «Беломор» каптык. Ә поезд сызгырта-сызгырта туган илгә таба чаба…

Тәэсирләр алмашу китте. Кичә кем кайсы ресторанга кергән, кем күпме эчкән, кем патрульдән ничек качкан… И малайлар… Без бит инде Ватан сакчылары. Без нинди, Ватаныбыз шундый инде. Менә Калинин, Рязань, Барнаул малайлары. Менә Вятские Полянадан, якташ! Николаша! Мәңге дус булыйк, җаным, мин бит Татарстаннан! Ваня! Син Сызраньнанмы? Барыбер якташ! Дус булыйк. 1950 елны Сызрань командасы безнең күрше вагонда иде.

Күңелдә – җылылык, яхшылык, юньлелек.

Шунда кемдер чемоданын актара башлады. Һәм мәгънәле елмаеп, чемодан төбеннән… бер көмеш кашык, бер пычак, ике чәнечке чыгарды.

– Кичә ресторанда утырганда… – дип, мәгънәле елмайды.

– Һи-и-и, – диде икенче бер малай, икенче тапкырын ялга кайтучы. – Менә минем… Һәм ул дүрт көмеш чәнечке, ике көмеш пычак күрсәтте.

Аннан башкалар.

1954 елда, икенче тапкыр ялга кайтканда, мин шул ук ресторанга кердем. Анда инде тешләре бөгелеп-сыгылып беткән алюминий чәнечкеләр һәм ямьсез дюраль кашыклар иде. Теге карт та юк иде инде…

Мин бу истәлекне, кырык еллар узгач, Татарстанның Түбән Кама шәһәреннән ерак түгел «Профилакторий-санаторий» дигән гаҗәеп урынында ялгызым бер бүлмәдә язам. И, әйбәт ашаталар инде! Ашханәдә шулхәтле игътибар инде! И, рәхмәт инде аларга…

Ләкин өстәлдә май сыларга пычак юк, компот, чәйгә бал калагы юк. Официанткаларның бөтен кайгысы:

– Чәнечкеләрне өстәлдә калдырыгыз, савыт-саба белән бергә «ыздавайть» итмәгез.

Итмибез. Майны чәнечке белән ягабыз, чәйне чәнечке белән болгатабыз. Ник?

– Ял итәргә килгән кешеләр урлап бетерә, – ди сестра-хозяйка.

Димәк, без әле яшибез. Илленче еллар, димәк, әле безнең каныбызда. Юк, илленче еллар гына түгел. Безнең каныбызда, күрәсең, князь Игорь да, Иван Мөдһиш тә яши. Утызынчы еллар коммунистлары да яши.

Без – шуларның балалары, оныклары.

Минем тәрәзәм каршында йөзьяшәр наратлар бөгелә-сыгыла җилгә шаулап язны көтәләр. Ә мин, «Татнефтехим» санаториенда ял итеп, дәваланып, шулар турында газета-журналга мәкалә язасы урынга, хәтернең әллә кай җирләренә – илленче елларга кереп истәлек язып ятам…

Европага тәрәзә тишкәнне хәтерлим, имеш…

Бүгенге укучы мине аңлармы? Аңлармы? Тарих аваз бирә сыман. Тарихның ачы тәҗрибәсе дәшә сыман:

– Аңлар… Аңлар…

Остаз
(Шәхес трагедиясе)

Казан университетының Н. И. Лобачевский исемендәге гыйльми китапханәсендә моңарчы бер дә өйрәнелмәгән диярлек педагогик мирастан Хәлим Искәндәревнең (1888–1958) ике дәреслек-хрестоматиясе саклана. Болар «Белек йорты» исемендә 1912, 1913 елларда «Кәримов, Хөсәенов вә шөрәкясе» тарафыннан Уфада «Шәрык» матбагасында 1, 2 кисәкләр (җөзэ) булып басылганнар. X. Искәндәревнең биографиясен мин, журналист Хәбиб Зәйнидән алган мәгълүматларга таянып, матбугатта язып чыккан идем (Казан утлары. – 1977. – № 1) инде. X. Искәндәрев Троицкида «Рәсүлия» мәдрәсәсендә укый. Чыгышы белән Златоуст – Уфа арасындагы Дуван яки Мәчетле авылыннан. 1907 елда ул Уфага «Галия» мәдрәсәсенә килә, шунда рус теле өйрәнү түгәрәгендә актив катнаша. Якын дуслары – Г. Ибраһимов, М. Гафури. 1910 еллар тирәсендә X. Искәндәрев Троицкида «Дарелмөгаллимат»та укыта. Шул чорда ул ибтидаи (башлангыч) класслар өчен «Белек йорты» дигән ике китап-хрестоматия әзерли.

1912 елда чыккан беренче кисәгенә сүз башында ул элеккеге педагогик традицияләргә уңай бәя бирә: «Бездә мәктәп тирәсендә йөрүчеләр, Ходайга шөкер, юк түгел», – ди ул һәм моңарчы мәктәпләргә татар язучылары, журналистлары, аерым вәгазь китаплары белән муллаларның да ярдәм итеп килгәнлеген әйтә. Әмма болар бер-ике еллык укытуны гына тәэмин итәрлек китаплар, шуннан ары классларга уку китаплары җитми. «Белек йорты»ның ике кисәк итеп чыгарылуында тирән мәгънә бар. Моны I кисәккә бирелгән «Ихтар (искәртмә)» да автор үзе аңлата. «Без элек бу «Белек йорты»н бер генә кисәк итеп нәшер итмәкче булган идек. Ләкин китапның күләме зур вә бәһасе югары булачак булдыгыннан, мәктәп шәкертләренә, хосусан авыл җирләрендә фәкыйрь вә балалар берьюлы күп акча биреп алу авыр килер һәм бер елда гына укып бетерә алмый, ике-өч еллар йөртеп кадрен китәрерләр вә туздырырлар дия, мөляхазага алынып, бер микъдарысын ике булып нәшер итмәк муаффыйкъ күрелде».

Шунысы бик кызык: зур грамоталы әдип үзе төзегән бу хрестоматияләрдә бер генә өзекнең дә авторын күрсәтми. Бу – һич тә аңлашылмый. Әдип – югыйсә әдәби-методик яктан шактый әзерлекле шәхес: 1911 елда «Йолдыз» газетасының өч санында аның зур күләмле «Милли мәктәпләребез, мөгаллимнәр вазифасы, китаплар интикад (тәнкыйть. – М. М.) итү» исемле мәкаләсе басылып чыга. Шул ук газетада, шул ук елда аның тирән эчтәлекле «Бездә тарихи, әхлакый-гуманитарный әсәрләр» дигән (№ 629) мәкаләсе басыла. Әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә шул чорда ул күренеп ала. Шул ук «Йолдыз»да аның «Галимҗан Ибраһимов вә аның әсәрләре» дигән тирән эчтәлекле, проблемалы зур мәкаләсе күренә (1914 ел, 1093, 1103, 1113 саннар). Ничек кенә булмасын, «Белек йорты»ның ике кисәгендә дә бүгенге галимнәр җиң сызганып тикшеренерлек урыннар байтак: һич тә без ишетмәгән-күрмәгән тезмә һәм чәчмә әсәрләр тулып ята анда. Автор бу хрестоматияләргә материал сайлап алу принципларын болай аңлата: «Бездә моңарчы интикад сөзгесеннән үткәрелеп чыккан махсус әдәбият өзекләре (отрывкалар) булмаганга, мин боларны үз зәүкым белән интихаб (сайлап алу. – М. М.) иттем, хәтта каюсына үз тарафымнан сүз башы биреп алдым».

Анысы шулайдыр, хрестоматияләрдән Г. Тукай, М. Гафури, Г. Ибраһимовны танып алу авыр түгел. Шулай да билгесез проза, билгесез поэзия монда бик күп. Боларның эчтәлеге: табигать күренешләре, мәктәпкә мәхәббәт тәрбияләү, М. Гафури мәсьәләләре аркылы әхлак, акыл тәрбиясе; ел фасыллары турында мәгълүмат һәм шул фасылларга мөнәсәбәтле әдәби әсәрләр, дини бәйрәмнәр, пәйгамбәрләр тарихы, фольклор әсәрләре. Кыскасы, сабый бала өчен укып туймаслык. Беренче җөзэнең икенче бүлеге исә анатомия, зоология һәм ботаникадан тора. Автор балаларны Пастер исемле галим, микроскоп белән таныштыра. Тел галимнәре өчен монда кызыклы гына мәгълүматлар бар. X. Искәндәрев, мәсәлән, имезүчеләр отрядын «сөтче-имезүчеләр» дип атый. Табигатьнең шундый серләре (микроб, полиплар һ. б.) турында язганда, автор кинәт кенә Тукайның «Ана илә бала» шигырен китереп кертә. Бик урынлы бу: бала үзенең әнисеннән, урманнар, таулар, кош-корт, ерткычлар каян барлыкка килгән, дип сорый, җавап эзли. Әнисе болай дип җавап бирә:

 
Яраткан, әйләгән мәүҗүд боларның барчасын Тәңрең,
Җиһанда барча эшләр, барча хәлләр Тәңредән, бәгърем.
 

Менә бу X. Искәндәревнең үз методикасы – материалистик текстлардан соң шул гаҗәиб хәлләрне (микроблар һ. б.) ул шагыйрь авазы белән аңлата. Тукайның үзе исән вакытта бу шигырь «Күңел җимешләре»нә кертелгән булган. 1929 елда Ф. Сәйфи-Казанлы чыгарган II томга да, 1943 елда чыккан академик басманың I томына да кертелгән, әмма шуннан соң өч басмадан төшереп калдырылган. Бөтен бер гыйльми институт, кырык еллар буе шул томнарны эшләп, әлеге шигырьне кертмәгән. Янәсе, идеалистик нәтиҗә бирелгән.

Үсемлекләр дөньясы турында мәгълүмат биргәннән соң, төзүче шунда ук Тукайның «Чыршы» шигырен урнаштыра. Кыскасы, «Белек йорты»ның беренче кисәге гыйлем белән матур әдәбиятның синтезы буларак төзелгән. Бу – хрестоматия төзүдәге махсус бер метод, татар педагогикасында моның тарихи тамырларын эзләргә, ачыкларга кирәк.

«Белек йорты»ның икенче кисәге исә «ибтидаи соңгы вә рөшди (урта) әүвәлге сыйныфлар өчен рәсемле кыйраәт китабы» буларак басыла (Уфа, 1913). Монда каты, сыек җисемнәр, газлар, металл, җылылык-салкынлык, күк күкрәү, яшен, вулканнар (төзүче аларны «янартаулар» дип атый), зилзилә (җир тетрәү), ай, кояш тотылу, йолдызлар, Коперник, Галилей турында зур мәгълүмат бирелә. Димәк, бу дәреслекнең бер өлеше физика, астрономия буенча татар баласына белем бирә. Шунда ук авторы билгесез шигырьләр очрый. Алар да текстка карата. Әлеге китапта «Җир – түгәрәк кәррә (шар)» дип әйтелә. Китапта рәсемнәр бик күп.

Дәреслекнең кешелек җәмгыяте, расалар, төрле халыкларның яшәү регионнары турындагы текстлары, рәсемнәре ифрат кызык. Автор терминнарны иркен, иҗади куллана, этимологиягә дә игътибар бирә: Алтай тавын ул төркичә «алтын тау»дан алынган ди. Китапның соңгы өлешендә татар-болгар тарихы буенча кызыклы текстлар бирелә. «Белек йорты»ның бу икенче кисәге шактый җитди дәреслекләрдән санала, моны бүген күчереп бассаң, 5–8 класс укучылары өчен кызыклы бер хәзинә булачагына шик юк.

Кызганычка каршы, X. Искәндәревкә фәнни-педагогик эшен алга таба үстерергә мөмкинлек булмый, аны империалистик сугышка алалар. Казах-кыргыз телләрен белгәнлеген истә тотып, аны тыл солдатларына меңбашы итеп билгелиләр (бу – казу, төзү эшләрендә Урта Азия, Казахстан егетләрен файдалана торган хезмәт армиясе). Октябрь борылышыннан соң ул Уфада «Ил теле» дигән татарча газета чыгара башлый. Газетаның мәсләге: «Бөтен хакимият Учредительное собрание кулында булсын!»

Элеккеге кайбер танышлары бөтен властьны большевиклар кулына тапшырырга көрәшеп йөргәндә, X. Искәндәрев тарихи бурычны иң дөрес аңлаучылардан була (соңыннан бу акылы аңа кыйммәткә төшәчәк). Большевикларның «Учредительное собрание»не куып властьны үз кулларына алуы Россиягә генә түгел, бәлки бөтендөньяга нинди канлы афәтләр алып килгәнлеге безнең көннәрдә – сиксәненче елларда гына ачыкланды. Газета ябылгач, ул Томск педагогия техникумында татар теле һәм әдәбияты укыта башлый, Себер шәһәрләрендә мәгариф инспекторы булып йөри, шунда өйләнә. Бераздан хатынын аерып, Мәскәүгә китә, Әсәдуллаев мәктәбендә татар теле укыта.

Шәхес трагедиясе шунда башлана…