Текст книги "Илон ўчи"

Музейдан чиқишгач, ошинг ҳалол бўлса, кўчада ич, дегандай Ҳабиб Нигорани уйигача кузатиб қўйди. Кўча четида ёнма-ён бемалол гаплашиб боришдан Нигора ҳам чўчимади. Пастқамроқ кўчалардан юришлари ҳам мумкин эди, буни икковлари ўзларига эп кўришмади.

Маҳаллага киришда, катта кўчада, иттифоқо, одамлар оломони устида банорас паранжи ёпилган тобут келаётганига кўзлари тушди. Ҳабиб Нигорани бироз йўл четида кутиб туришни илтимос қилди-да, югурганча тобут томонга борди, одамларни ёриб, туртиниб, тобутга яқинлашди. Анча жойгача навбат кутиб юриб, кейин тобутни елкасига олиб, анча жойгача кўтариб борди. Бошқалар сурилиб келиб, унинг елкаси ўрнига елка тутишгач, Ҳабиб сирғалиб, оломон ичидан чеккага чиқди. «Жойингиз жаннатда бўлсин…» деб пичирлаб, дуо ўқиди. Шундан сўнг, орқада, йўл четида қолиб кетган Нигора томон юриб келди.

Ўн беш дақиқадан мўлроқ тоқати тоқ бўлиб кутиб турган Нигора ҳайрон.

– Ким вафот этибди? – сўради Нигора.

– Билмайман… Кекса бир онахон вафот этганга ўхшайди…

– Танийсизми?

– Йўқ.

– Танимаган одамга ҳам борадими?

– Ҳа.

– Қизиқ-ку!

– Чунки бу марҳума юртдошимиз… Таниш-танишмаслигимнинг аҳамияти йўқ.

– Мен сизни оз-моз биляпман, сизни ўрганяпман… – деди Нигора Ҳабибнинг кўзларига тикилиб… – Инсон қалби жуда мураккаб, ўтган сафар жарроҳлар қалб хасталигини даволаши мумкин, аммо ёмон қалбни яхши қилишга ожиз, деган эдингиз. Қалбингизни билаётирман.

* * *

Нигора Ҳабиб билан хайрлашиб, уйга кириб келгач, бу учрашувнинг жуда кўнгилдагидек бўлганини хаёлидан ўтказди. Негадир бу йигитнинг ўй-хаёллари, фикри, бир сўз билан айтганда, дунёқараши севикли профессори Мавлонзодага жуда ўхшаб кетарди. Профессор ўзининг мазмунли маърузалари билан талабалари ичида ғоятда машҳур, эллик ёшлардан ошган бу олим баъзан анатомия қолиб, миллий онг ва миллий фазилатлар, инсонийлик ҳақида гапириб кетарди, ўқув дастурида йўқ бу гаплар талабаларга ёққанда қандоқ! Отаси зиёли киши бўлгани, у қадим Бухорода профессор Фитрат билан таниш экани, бир кун келиб Абдулла Қодирий, Чўлпон, Фитратлар тупроқдан бош кўтариб чиқажакларини аниқ ишонч билан гапирарди. Профессор Мавлонзода Нигоранинг адаси билан ҳам таниш, тўғрироғи, бу машҳур профессорни Жамшидбек Зулфиқоров яхши биларди, Ўзбекистонда Қори-Ниёзий, Ҳабиб Абдуллаев, Яҳё Ғуломовлардан кейин ўнта атоқли профессорлар бўлса, улар ичида Мавлонзода ҳам бор, дерди адаси. Унинг дарс соатларида аудиторияга талабалар тўлиб кетар, баъзан бир неча «оқим»лар бирлаштирилиб, бир томони баланд, қия қурилган катта залда маъруза ўқирди. Дарсдан сўнг талабалар ўртасида унинг баъзи сўзлари оғиздан оғизга кўчар, мутолаа қилинарди, ҳозир буларнинг бари Нигоранинг кўз олдига келди. Профессорни эслаш Ҳабибнинг обрўсини яна ҳам оширди – негадир уларнинг дунёқараши жуда яқин. Профессор қаҳратон қишда ҳафтада икки-уч бор Ўрдага бориб, анҳорда чўмилар, у «моржлар жамияти»нинг аъзоси ҳам эди. Одамлар енгил машинада юрса, у баъзан ҳеч ким қилмайдиган қилиқни қилиб – велосипед миниб институтга келарди. Ҳабибда ҳам шунга ўхшаш одатлар бор, велосипедни яхши кўришини, баъзан минишини айтган эди: хитойлар, вьетнамликлар бекорга велосипед минишмайди, бунда ҳикмат кўп, дерди Ҳабиб. Профессор Мавлонзоданинг спорт билан шуғулланишини ҳам талабалар яхши билишарди – улар билмайдиган сир-у асрор йўқ дунёда. Профессорнинг соғлом бўлиш, узоқ яшаш учун тинимсиз бадантарбия билан машғул бўлиш лозимлиги, ўзи бунга қаттиқ риоя қилишини ҳам билишарди. Севикли профессорлари юзга кириши, бу забардаст, соғлом одам жуда узоқ яшаса керак, дейишарди. Яхши одамлар узоқ яшайверсин, дерди Нигора бувисидан ўрганган гапни баъзан такрорлаб.

Нигора қалин дафтарини варақлаб, профессорнинг маърузаларидан ёзиб олган баъзи фикрларга кўз ташларди: «Ижодкорки, ўзини тинимсиз телевизорга – ойнаи жаҳонга уравердими, бу унинг ижоддан тўхтаганидан далолатдир. Бу ўз юзини кўрсатиш, ўзлигини таманно этишга жон-жаҳдлари билан киришиш – қуриб-қовжираш талвасаси. Йўқлик аламини бор деб кўрсатишга уринишдир. Кал тароққа ўч бўлгандай…»

«Киши ҳар қанча зако бўлмасин, алломаю номдор, мансаб-у баобрў бўлмасин, барибир халққа мурожаат этади, чунки ўша алломаларни халқ беради. Халқ заковатига чегара йўқ, фарзандларга илм бераётган домлаларни ҳам халқ беради. Анъаналаримиз, одатларимиз хусусида отахонлардан, кўпни кўрган оқсоқоллардан ошириб бир сўз айтишга ожизмиз».

«Аммо ҳозирги кунимиз шарофати билан тикланган, қардошлик ила бирлаштирадиган урф-одат, анъаналаримиз тиклангани, «Наврўз», «Хотира куни» – катта воқеа бўлди». «Ялпиош – яхши». «Тўйни мажлисга айлантирмаслик керак, тўйда «доклад» қилиб юборадиган, одамни қилт этмай, овқат едирмайдиган, узундан узоқ сўзлайдиган косагуллар жонга тегди». Тўйда адоват, ҳасадгўйлик бўлмаслиги, ортиқча исрофгарчиликлар ҳақида оқсоқоллар кўп гапирди. Кишилар тўйга фақат егани келмайдилар, мулоқот, суҳбатлашиш, куй тинглаш, рақс ҳам керак, азизлар!

«Ровоч сайли», «Қовун сайли» ҳам керак.

«Жанозада кўчадан ўтиб кетаётган ҳайдовчилар машинасини ҳам тўхтатиб, ҳамюрти тобутини кўтариши – олижаноб фазилат. Қабристонга бориб, ота-онаси қабрига гул қўйиш, гул экиш, тозалаш бу – инсонийликнинг гўзал намуналаридан бири. Агар бундай фазилатдан маҳрум инсон бўлса, унинг ҳайвондан фарқи қолмайди…»

«Хоразмию Сино давридан қолган дуторни қайта ишлаб, қовоққа ўхшатиб, овозини бузиб қўйдик. Минг йиллар давомида шаклланган Наврўз сумалакни бузиб, атала қилиб қўймаслик учун ҳадеб асрий урф-одатларимизга ислоҳ кирита бериш ҳам яхши эмас!»

«Жанозада ҳамма қатнашиши керак, халқдан ажралиб туриш тўғри эмас! Ота-она қазосида фарзандни таъқибга олиш, сен жанозада иштирок этсанг, мансабингдан кетасан, демак, иғвогар шахслар таъқиби – бу жуда ёмон нарса… Киши қалбини таҳқирламаслик керак».

Баъзан адасининг гаплари ҳам профессорнинг фикрларига яқин келарди, демак, миллат уйғонмоқда… Баъзан Нигоранинг кўз олдида қинғир-қийшиқ кийимлар, жазу «ча-ча-ча»…лар ғойиб бўлиб, миллий халқ рақси паҳлавонларники каби қад кўтаргандай бўлмоқда…

Нигора ўйланиб қолди, демак, дўппи кийиб юрадиган, овқатдан сўнг албатта фотиҳа ўқийдиган ҳайдовчи йигит чин ўзбек. Ҳабиб ҳам баъзан ўз ота-боболари удумига мойиллик кўрсатади.

Баъзан онаси, адасини таъқибга оларди, бу Нигорага мутлақо ёқмасди, рашк ёмон нарса! Агар миллий маданиятим деб, кишилар мана бу ёмон иллатдан холи бўлмасалар, бу жуда ёмон! Бошқа халқлар маданиятини, яхши урф-одатларини инкор этиш, бу ўта ноинсофлик-да, мутлақо кечириб бўлмайди!

Ойнаи жаҳонда кўрсатилган концертларда машҳур раққосаларнинг чиқиши кейинги кунларда Жамшидбек Зулфиқоровнинг юрагини ўйнатар, Маҳбубахон уларнинг биридан эрини ғоятда қизғанарди. Шўрлик Жамшидбекнинг мутлақо алоқаси бўлмаса ҳам, қачонлардир бир анжуманда раққосанинг санъати ҳақида тўлқинланиб гапирган эди. Ўшанда Маҳбубахонга эрининг ҳаяжони ёқмаган. Хотинининг юрагидаги ҳасад бора-бора рашкка айланди. Бу ҳолдан фаромуш Жамшидбек Зулфиқоров раққосанинг маҳорати шайдоси бўлиб, уни тез-тез тилга олар, у телевидениега чиққан куни гўё тўй бўларди. Аммо зимдан кузатиб юрган Маҳбубахон кунлардан бир кун, концертда ниҳоятда чиройли рақсга тушаётган ўша санъаткор сабаб бўлиб, эри билан қаттиқ жанжаллашди, тарелкалар синди, беибо сўзлар тилга олинди. «Ўша раққосаникига кета қолинг!» деган бақириғу нидолар хонани жунбишга келтирди.

– Бу жуда ортиқча бўлди, санъат ҳамма учун, лекин ёмон хаёлларга бориш одобдан эмас, – деди у хотинига тушунтириб.

Нигора кулди, Бобур таажжубланди, ёши катта одамларда ҳам рашку қизғаниш бўлар экан-да! Бунинг устига оталарининг ҳеч қачон бу масалада чуви чиқмаган, эҳтиёткор, ҳатто бу борада «тақводор» экани ҳам кўпларга маълум эди. Лекин раҳбарлик лавозимини эгаллаб турган бир кимсанинг ахлоқий нопоклиги халқ ичида кенг тарқалиб, гап-сўзларга сабабчи бўлган, кўп хонадонларда ёш жувонлар ўз эрларига ишончсизлик феълини мавжуд этган.

Жамшидбек Зулфиқоров ишлаб чарчамас эди-ю, аммо вафодор хотинининг бемаъни рашки тинкасини қуритар, шу бечорага ҳам худо озгина ақл бера қолса бўлмасмиди, деб ранжирди. Хўжалар зотидан бўлган уруғидаги бир хотиннинг оилада тинимсиз қирғинбарот қилишини эшитган эди. Ўша хотинни эсласа, юраги шиғиллаб кетиб, хотинининг асоссиз қизғанишларини унутарди.

Тинимсиз асаб бузилишлари саломатликка ҳам путур етказиши аниқ. У бадантарбия қилмоқчи бўлди, врачлар маслаҳати ҳам шундай эди. Нигоранинг дадаси профессор Мавлонзодага ўхшаб эрта билан кўчага чиқиб югуришни орзу қилди. Лекин мутлақо қўли тегмай, унисини ҳам, бунисини ҳам қилолмади. Эрталабки юз йигирма дақиқалик телевизион кўрсатувни соғинди, лекин ўша раққоса туфайли телевизор ёнига боришга юраги безилларди. Бир куни зерикиб ўтириб, жасорати қўзғаб телевизорни шилқ этиб ёқиб қўйган эди, худди ўша раққоса доиранинг серзавқ зарбига рақс тушаётган экан. Зулфиқоров ҳам хотинига, ҳам раққосага қараб қотиб қолди.

– Билармидингиз ҳозир чиқишини?

– Ўлай агар!

– Йўқ, сиз биласиз! Телевизорнинг катталари ҳам сизга тобе! Сиз билиб қўйдингиз ҳозир!

– Одамга ишониш керак! Бу – тасодиф!

Ҳарқалай, шу куни уй хуфтон бўлди. Эрта билан ўрнидан туриб, бадантарбия қилмоқчи, кўчада югуриб келмоқчи эди, бўлмади. У ўз каравотида тахта бўлиб ётди.

Аммо қувноқ, хушфеъл, рашку умидсизликлардан узоқ профессор Мавлонзода Нигоранинг «идеали» эди. Бу одам – жамият учун жуда керакли бу одам юзга киради, деб ўйларди.

Икки ота, яъни Жамшидбек адаси билан профессор Мавлонзода (муаллим ҳам отадек азиз кимсалар) тавсифи бу ёқда турсин, энди яна Нигора ва Ҳабиб муҳаббатини тавсифлаб қалам сурамиз.

Тўртинчи ҳикоя
ВИСОЛ

Кутилмаганда юрак хирургияси клиникаси, тўртинчи қаватдаги телефон жиринглаб, бир қиз ҳамширадан ассистентини чақириб беришини илтимос қилди. Ҳамшира аёл ишини ташлаб, бориб, хонадан Ҳабибга буни айтди. У ассистент йигитни кўп ҳурмат қиларди. Ҳабиб профессор сезмасин деб атайин мана шу узоқроқ телефон номерини Нигорага берган эди.

– Лаббай?

– Бу, мен… Эшитяпсизми?

– Ҳа. Салом алайкум!

– Салом! – деди Нигора кайфичоғлик билан. – Ҳофизнинг ғазалини топдингизми? Гўзалнинг бир холига Самарқанд билан Бухорони бериб юборган шеърини?

– Топдим. У тожик тилида…

– Сиз тушунасизми?

– Албатта. Тожик тили ҳам она тилимиз. Навоий билган, ғоятда ҳурмат қилган. Чунки қадим бизнинг мутафаккирларимиз туркий форс-тожик арабий сўзлашган. Китоблар ҳам шундай, ўзимизнинг Навоий ҳам, Айний ҳам икки тилда ижод қилган. Эски зиёлиларимизнинг ҳаммаси тожик тилини биларди, умуман, ҳаммамиз билишимиз керак!

– Шу ғазални менга бераман деб ваъда қилган эдингиз?

– Ҳа. Албатта!

– Бизникига келинг. Мумкин бўлса, марҳамат…

– Қандоқ бўларкин? Майли, сиз эшикка чиқиб туринг, мен машинада бориб, китобни ташлаб ўтаман.

Шу пайтда Нигорага Ҳофиз Шерозий ғазали зарур бўлиб қолгани Ҳабибни таажжубга солди. Ғазал унинг лаб остидаги чиройли холига бағишлангандай ўқишга ошиқарди. Орадаги олти юз йиллик фурсат ўтган бўлса-да, Нигора учун ғазал кеча ёзилгандай туюлган эди. Яхши ҳамки, операция тугаб, ичкари хонада у профессор билан гаплашиб ўтирган эди. Операция муваффақиятли тугаса, профессор ўз ассистентлари, врачлар ва ҳатто тез-тез чой дамлаб берадиган ҳамшира аёл билан суҳбатлашар, баъзан мутлақо жарроҳликка алоқаси йўқ мавзулар – бозордаги нарху наво, маҳаллаларда бўлаётган воқеалар уни жуда қизиқтирарди. Бугун улар бир аёлни операция қилишди. У машҳур бир кинооператорнинг хотини эди. Бу киночи Осиё, Африка ва Лотин Америкаси қитъаларининг кинофестивали вақтида, санъат арбоблари ичида профессор хусусида ҳам ҳужжатли кинофильм қилган эди. Бу анжуманда республика топшириғига биноан бир неча машҳур врачлар кутиб олиб, мулоқотда бўлиб, улар санъат, адабиёт, врачлар ҳамда Тошкент ва Самарқанддаги тарихий ёдгорликлар билан танишишди. Меҳмонлар халқимизнинг таниқли профессори билан ҳам дилдан суҳбат қурдилар. Улар билан мулоқот вақтлари тасвири кинотасмаларга муҳрланди; лекин аллақандай бир «қайчи» тасмаларни қирқди, кейинчалик ойнаи жаҳонда профессор кўринмади. Аммо каттанинг уруғларидан бўлмиш бир нўноқ шоир тез-тез намойиш қилиниб келаверди. «Ўша «қайчи» бизларни қирқиб келмоқда, – деди профессор. – Ўн кишилик зиёфатни ҳам давлат ҳисобидан қиладиган бу ноинсоф киноларда ҳам ташвиқ қилинмоқда. Лекин биз йигирмадан ортиқ меҳмонни давлат топшириғига кўра, уйимизда меҳмон қилдик. Биров бир тийин бергани йўқ. Бу, ҳақ гап! Лекин нега биз медиклар тасвиримиз тушган ленталар қирқилади? Бизларнинг бурнимиз қийшиқ эмас-ку! Шундан уялишдимикан? Ёки бизлар бўзрайиб турганимиз йўқ. Бизларнинг юзимиздаги нур, меҳнатимиз салмоғи остида у шуҳратпарастлар қолиб кетиш хавфи бор эди. Ана шунинг учун ҳам улар ўз қўлларига «қайчи» олдилар ва ўз шуҳратларини ошириш борасида «жанг»га тушдилар.

Лекин, барибир, бир кун келиб меҳнат қилмаганларнинг ҳолига вой бўлади! Бир ўғридек унутиладилар. Меҳнат қилган талант эгалари албатта юзага чиқади! Албатта!»

Профессорнинг шундай тажанг пайтлари кўп бўларди. У ҳозирги бўлаётган кўп нарсаларга мункир, айниқса, порахўрлигу маҳаллийчилик уни қаттиқ диққат қиларди. «Онангни қози ҳақорат қилса, қайга борасан додлаб!..» дерди у.

Ҳабиб телефонда гаплашиб бўлгач, профессорнинг ёнига кириб, уйдан телефон бўлганини, рухсат беришини сўради. Кейин ўз кабинетига кириб, стол тортмасидан Ҳофиз Шерозий китобини олди. Шоша-пиша кийиниб, кўчага чиқди. Катта асфальт йўлда туриб, ўткинчи машиналарга қўл кўтарди. Ўн-ўн беш дақиқалардан сўнг, бўш келган бир машина Ҳабибни олди. У Чилонзордан Навоий кўчасига учди, Ўрдадан ўнгга қайрилиб, янги тушган коттежларга, тор йўлга бурилди. Китобни бераман-у, кейин шу машина билан яна орқамга қайтаман, деган режа тузганди. У бориб, қўнғироқни босгач, ичкарида турган Нигора эшикни очди.

– Марҳамат, бу ёққа киринг!

– Мана ўша китоб, – деди Ҳабиб қўл узатиб.

– Ичкарига! Эшикдан кўришмайдилар.

– Мени машина кутиб турибди.

– Жавоб бериб юборинг!

– Ойингизлардан уяламан.

– Уяладиган киши йўқ. Уйда ҳеч ким йўқ. Беш дақиқага киринг!

– Ҳозир! – Ҳабиб югуриб бориб, машина эгасига пул бериб, жўнатди, Нигоранинг ёнига қайтиб келди. – Қандоқ бўларкин кириш.

– Қўрқманг. Мен ўзим таклиф қиляпман. Нима, бу тўғри келмайдими?

Ҳабиб ичкарига қадам қўйди. Плашини ечиб, катта хонага кирди. Нигоранинг таклифига кўра аввал қизил духоба диванга ўтирди.

Нигора дарҳол дастурхон тузаб, ноз-неъматлар олиб келди. Чиройли пиёлада меҳмонга чой узатди.

– Афанди айтиб беринг, демайман, юрагингиз гуп-гуп уриб турибди. Ёдингизга ҳеч нарса келмайди. Бундан ташқари кўнглингизга ҳар нарсани олманг, зўрлаб уйга олиб кирганимга ҳайрон бўлманг. Ўзбеклар эшикка ҳурмат қилиб келган кишини шу ернинг ўзидан жўнатмайдилар. Адамлар шундай ўргатганлар. Адамларга бувамлар шундай таълим берган эканлар. Мана бу китоб учун ҳам ташаккур! Лекин шу ғазални ўқиб, менга таржима қилиб, тушунтирсангиз, миннатдор бўлардим.

Ҳабиб Нигоранинг лаби остидаги холига тикилди. Нигора уялиб, ерга қаради, ўз гўзаллигидан мамнун ва айни вақтда жамолида хижолатлик аломатлари зоҳир бўлди, кулимсиради, ўйламсиради – гапиролмади. Ҳабиб китобни очиб, саҳифага кўз ташлади.

 
«Агар он турки Шерозий ба даст ород дили моро,
Ба холи ҳиндуяш бахшам Самарқанду Бухоро».
 

Мазмуни шундай:

 
«Агар кўнглимни шод этса ўшал Шероз жонони,
Қаро холига бахш этгум Самарқанду Бухорони»… 11
  Ш. Шомаҳмудов таржимаси.


[Закрыть]
 

Бу ғазал учун Ҳофиз Шерозийнинг боши кетай деган.

– Нечун? – Нигора Ҳабибга ялт этиб боқди.

– Хуросону Мовароуннаҳр султони Амир Темур ривоятларга кўра, Ҳофизни ўз ҳузурига чорлаган, шоирга дебдики, «Сен менинг икки буюк шаҳримни қандай қилиб Шероз гўзалининг бир қаро холига бериб юборар экансан?!» Шу асно Ҳофиз айтмишки, «Эй, саркарда, агар Самарқанд билан Бухорони беролмасам, улуғ султон, ўз жонимни беришга тайёрман», дебди. Бу жавобдан кейин Амир Темур шоирнинг гуноҳидан ўтган экан.

– Ўҳ-ҳў, – деди Нигора, – шоирлар қалби шундай сахий бўладими?

– Ҳа, шоирлар қалби сахий. Лекин бизнинг шўримиз қурсин! Бизлар шу юракка тиғ урамиз, қонга белаймиз, бирининг ўрнига бошқасини ҳам қўяётирмиз. Бу юрак сахийми, носахийми, инсонийми ёки қаттолми, билмаймиз. Жарроҳлик юракни операция қилиб, хасталикни тузатишга қодир, аммо қабиҳ юракни пок юрак қилолмайди. Дарҳақиқат, бунинг учун на Ҳофиз Шерозий ва на Алишер Навоийлар керак, юрак дунёсининг алломалари улар. Инсон гўзаллигига, бизлар баъзан сезмайдиган бир кичик холга ўша вақтда Самарқанд билан Бухорони бериб юборган шоир дили – бу илоҳий. Немис шоири Вольфганг Гёте Шарқ шеъриятига мафтун бўлган, айни вақтда Ҳофиз Шерозийни улуғ устозим деган, ундан ўрганиб, Шарқона ғазаллар ёзган. Кўп гапириб юбордим.

– Йўқ-йўқ, Ҳабиб ака, гапиринг! Жуда эшитгим келяпти. Мен Ҳофизни билмайман, «Мовароуннаҳр» сўзини ҳам. Амир Темур – император ҳақида ҳам кам эшитганман. Навоийни қисман… Мактабда бизнинг тарихимиз деярли ўргатилмайди, ачинасан, киши! Нега бунақа? Адамлар ҳам кам гапирадилар. Амир Темурни фақат қонхўр, жаллод, дейдилар холос. Шундай катта империя тузган, илм ва фан, астрономия, математика, архитектура, адабиёт ривожланган бир даврни менсимаслик, атайин йўққа чиқариш, қоралаш тўғрими?!

– «Империя» эмас, салтанат…

– Ҳа, шундайдир.

– «Бировни қарғаб, ҳеч қачон ўзинг олқиш ололмайсан», деган Ҳофиз Шерозийнинг замондоши Шайх Саъдий. Амир Темурни қонхўр, ваҳший деганлар халқ ичида обрў тополмайди. Тарих лаънатлайди уларни!

Кўп нарсани билар экансиз, сизга ҳавасим келади.

– Сиз ҳам менинг ёшимга етгунча кўп нарсаларни биласиз.

– Тўрт йилнинг ичида денг? – Нигора эркаланди. – Сиз ўргатасиз менга. Ваъда берасизми?

– Ваъда бераман! Жоним билан ваъда бераман! Чин юракдан сўз бераман! Агар сиз менга шунчалик ишонсангиз, наинки Самарқанду Бухорони, мен сизга бутун Тошкентни ҳам, жонимни ҳам қўшиб берардим…

– Ха-ха-ха-ха…

– Келишдикми?

– Келишдик.

Ҳабиб дарҳол китобни варақлаб, ўша ғазални охиригача Нигорага мисрама-мисра таржима қилиб бера бошлади.

– Овқат олиб келайми? Иссиқ ош бор, озгина сабр қилинг, олиб келаман.

– Йўқ. Бошқа вақтда.

– Афанди айтиб беролмайсизми? – Нигора атайин Ҳабибга икки иш буюрди.

– Қайси бирини? Таржима қилайми, Афанди айтайми? – у қўрқув ичида шошиб, дам-бадам эшикка қараб қўярди. Жасорат кўрсатаётган бу эрка қиз ишнинг пачавасини чиқариб қўймасмикан, дерди ўзига ўзи.

– Айтинг!

– Арабчада совуқ ош нима дейилади, деб Афандидан сўрашибди. Араблар ҳеч қачон ошни совитиб ўтирмайдилар, иссиғида еб қўя қоладилар, деб жавоб берибди Афанди.

– Ха-ха-ха-ха-а! Беш! Энди таржимани бошланг!

Нигора Ҳабибнинг елкасига қўлини қўйиб турарди.

«Таржимон» шундоқ ёнида шод, кулимсираб турган Нигоранинг лабларига тикилиб, қараб қўярди. Қиз ҳам ўзида бир эрку жасорат сезиб, Ҳабибга яқин ўтирарди. У таржима этаётганда шеър маъносидан кўра Ҳабибнинг юзларига кўпроқ маҳлиё бўлиб тингларди. Қандайдир бир мисрани таржима этолмай қийналди. Нигора кулди. Ҳабиб ҳам унга тикилиб, қизнинг қўлларидан ушлади. Қиз қаршилик кўрсатмай, сапчиб туриб кетмай мойиллик кўрсатаётганини сезган Ҳабибдан ақл кетди, у Нигорани қучоқлаб, бағрига босди ва лабларидан ўпди. Ҳабиб титрарди… Гап-сўз йўқ, у яна Нигорани қучиб, чанқоқ одамдай лабларидан ўпарди.

Шу лаҳза телефон жиринглаб қолди, Нигора Ҳабибнинг қучоғидан отилиб чиқиб, телефон гўшагини кўтарди.

– Алло. Ҳа, менман ойижон. Севара ҳали келгани йўқ. Бўпти… – деди гўшакни қўйиб.

У яна Ҳабибнинг ёнига келди.

– Ҳозир келадиларми, аянгизларми? – Ҳабиб энтикиб сўради.

– Ҳозир эмас, бирпасдан кейин…

– Мен кетай.

– Йўқ, бизникида қоласиз, – деди вужуди мумдай эриган Нигора Ҳабибга ҳазил қилиб.

Улар ортиқча гаплашишмади, гап йўқ. Афандилар ҳам йўқ… Муҳаббатнинг сирли оғушида икки қалб бир-бирини топгандай ҳаётдан ғоятда мамнун эдилар. Ҳабибга коридорда плашини кийдириб юбораётган Нигора ҳам бахтидан сармаст эди. Қўрқув йўқолиб, жасорат пайдо бўлди. Эшикка чиққан Ҳабиб Нигорага қўли билан хайр ишорасини қилиб, катта йўлга тушиб кетди.

Ҳабиб борар, дунёда ундан бахтиёр инсон йўқ. Унинг кўз олдида Нигора дунёдаги энг севикли қиз, доно ва гўзал Нигора! У бахтини топди, шунчаки гаплашиб, вақт ўтказиб, бир-бирини алдаб юришлар йўқ энди, турмуш қуриш ҳақида бемалол ўйлайверса бўлади. Онаси, қариндошлари билан гаплашиб, тўйга тайёргарлик кўриш, онасининг одат бўйича совчи бўлиб бориши кераклиги ва ҳоказолар ҳақида ўйлашга қатъий ишонч бор. Қизнинг мойиллиги, бугунги воқеа «мен сенга тегаман, сен менга ёқасан…» деган гапнинг ўзи. «Агар киши чиндан севса мана шундай бўлади», деди Ҳабиб ўзига ўзи. Агар уялиб, ҳар нарсаларни ўйлаб, қизни ўпмаганда, бағрига босмаганда, ҳозир жуда афсус қиларди. Ҳеч қачон сўраб ўпмайдилар, сўраб қучоқламайдилар. Бу инсон вужудидаги таърифга сиғмас илоҳий бир жараёндирки, кимда ким икки тан ёниб турганда ўзини ақлли гаплар билан банд этиб, тартибпарвар бўлиб, хўмрайиб турар экан, бу важоҳат ҳеч кимга ёқмайди. Худога ҳам ёқмайди! «Инсон бахт топсин, ўзидан кўпайсин, деб уни иккига бўлиб яратган – бири эркак, бири аёл», деди ичида ассистент Ҳабиб, асли материалист бўлса ҳам баъзан беихтиёр туйғуларига эрк бериб.

Ҳабиб ҳеч қачон уйга бугунгидек хурсанд қайтмаган. Унинг хурсандчилиги нима боисдан эканини билмаган ҳолда, оиладаги барчанинг ҳам чиройи очилиб, хурсанд бўлиб кетишди. Айниқса, онаизор…

Орадан бир ҳафта ўтгач, Ҳабиб Нигорага телефон қилди, лекин бугун шанба, Нигора ўқишда эканлиги эсига тушиб, дарҳол гўшакни қўйди. Ётиб китоб ўқиди, миясига ҳеч вақо кирмади.

Тўй қилиш, уйланиш керак!

Эртасига у яна Нигораларнинг уйига сим қоқди, гўшакни Нигоранинг ўзи кўтарди.

– Алло! Бу мен… Салом! Яхшимисиз! – деди Ҳабиб.

– Салом, Ҳабиб ака, яхшимисиз? Жим бўлиб кетдингиз? Ишлар кўпми?

– Дарҳақиқат, кўп бўлди… Учрашайлик.

– Учрашайлик!.. – деб хандон отиб кулди Нигора. Афтидан, уйда ҳеч ким йўққа ўхшайди. Жосуслик қиладиган Севара ҳам йўққа ўхшайди. – Бўпти! Қаерда? Ёки бизникига келасизми?

– Э, бўлмайди! Ота-онангиздан уяламан. Циркка борайлик. Мен сизга анча Афандилар ҳам топиб қўйдим, айтиб бераман.

– Биттасини айтинг, телефонда бўлса ҳам айтинг!

– Циркда айтмоқчи эдим.

– Айта қолинг, – Нигора эркаланди. У ўтган сафар бир дугонасидан шикоят қилиб, лақаби тулки эканини айтган эди.

– Циркда ҳамма ҳайвонларни ўйнатадилар. «Нега тулкини ўйнатмайдилар?» деб сўрабди бир одам Насриддин Афандидан. Афанди айтибдики: «Йўқ, ҳурматли дўстим, тулки одамни ўйнатади», дебди.

– Ха-ха-ха-ха-а! Бораман! Ҳабиб ака. Соат нечада?

– Цирк саккизда бошланади. Еттига келинг, музқаймоқ еб турамиз.

– Албатта бораман. Яна битта Афанди топиб туринг, – у ҳозирча хайрлашиб гўшакни жойига қўйди.

Ҳабиб тезда соқолини қириб, оқ кўйлагини, галстугини кўздан кечирди. Юраги тўлқинланди, севикли қиз билан учрашувга шошиларди. Қадим уйланмаган донишмандларнинг биридан сўрашибди: «Устоз, агар уйланмоқчи бўлсангиз, хотинингиз қандай бўлишини истардингиз?» Донишманд айтибдики, «Аёлда уч фазилат бўлишини жуда ҳам истардим». «Бу нима?» «Поклигу садоқат, оқилалигу олижаноблик ва меҳнатсеварлик». «Лекин минг афсус, – деди ўзига ўзи Ҳабиб, – Патининг синглиси хонадонни куйдирди. Уч эрга тегди, ҳаммаси ҳам ўлади». Охиргиси бир тўйда хотинининг даврага тушиб, ўйнаб, кимгадир жилва қилгани учун эри уйига ҳам олиб бормай, ўша ердан ҳайдаб юборгани ёдига тушди. Ҳабибнинг кўз олдидан таниш хотинлар ўта бошлади. Нега бундай бўляпти, ўзи билмасди.

У соатига қараб, вақт яқинлашаётганини, Нигорадан аввалроқ бориб туришни кўзлаб кийинди, онасига кўчага кетаётганини айтди-да, чиқиб кетди. Тошкентда автобус ҳаракати ниҳоятда расволиги ҳаммага маълум, аммо Ҳабибнинг омади келиб, бекатда бир дақиқача кутиши биланоқ бўшгина автобус келгани яхши бўлди. Бу ёғи ҳам шундай равон кетса… деб ўзига ўзи омад тилади. «Кўчага кетдим» деганидан, ясанганидан она хурсанд, ўғлининг ким биландир боғланишаётганини юраги сезиб турарди. Бу гал Ҳабиб жавобсиз қолган сўзига Нигоранинг жавоб қилишини кутар, «майли, совчи юборинг…» деган гап бўлса керак дерди. Автобусдан тушиб, Хадра майдонига чиқди. Бу тарихий майдон четига цирк тушгани, унинг чиройли қубба – гумбази юлдузлар оламидан учиб келиб, бу ерга қўнган афсонавий «тарелка»га ўхшарди. Қадимий майдон чуқурликлар қазиб, йўл қилингани, ҳамма ёққа кўча очиб, нарироқдаги Шайхонтоҳур мадрасасию дарбозаларни бузиб ташлаш – кечирилмас гуноҳ бўлди. Ҳабиб болалигида бу майдон орқали мактабга, институтга қатнади, бу ердаги ҳар бир тошу ҳар бир эшик унга таниш – Эски Жўва билан Хадра оралиғи Жанггоҳ – унинг ота-боболари юрган, ўсиб-унган, ҳам қувончу бахт, ҳам ҳасрату қайғу тортган, умрини ўтказган жойлардир. Бу майдонда у Аброр Ҳидоятовни кўрган. Лекин ҳозирга келиб, бу томонларни «обод» деб, Копенгагенга ўхшатиб қўйишди. Бир-бирига ўхшаган қути мисол уйлар, уйлар. Шайхонтоҳурда мадрасаю миноралар, шоиру мутафаккирлар қабри шу қути-бинолар тагида қолиб кетди. Э, худо! Тошкентликларнинг баъзилари бир-бирига қовушган, баъзилари бир-бирини ғажишга тайёр. Тошкентлик шоир Тавалло: «Симсиз бировлар сўйлашур, миллат ғамини ўйлашур, сизлар эса тўй-тўйлашиб, одам бўлолмайсиз ҳануз…» деган.

Роппа-роса соат еттида цирк зинапоялари ёнига гувиллаб келиб тўхтаган машинадан Нигора тушди, ўн беш қадамча нарида, одамлар ичида уни кутиб турган Ҳабиб бориб, севиклисини кутиб олди. Сочлари орқада қубба, оқ кўйлак устидан эркакча костюм кийган, келишган Нигора очиқ чеҳра билан Ҳабибга қўл узатди.

– Салом, жаноб! Куттириб қўймадимми?

– Асло! Кутган бўлсам, яхши, кўзим қора бўлади.

– Ха-ха-ха! Хафа бўлманг, қўйкўз бўлсангиз ҳам бизга ёқасиз.

– Ўтган сафар саволимга жавоб қилмадингиз: совчи юборайми? Нима дейсиз?

– Дарров саломдан кейин, «ҳа» ёки «йўқ» дейишим керакми? Мени циркка таклиф қилсангиз. Сиз йигитлар шунчалик шошасизларки, ҳаш-паш дегунча ҳамма нарса бўлса! Музқаймоқ деган эдингиз, қани? Музқаймоқ ўрнига совчи. Мана «ҳа» дедим, совчи юбораверинг. Аямларга ёқсангиз бўлди, адамлар мени бирор обком секретарига бермоқчи эдилар, қадимги феодаллар даврини такрорлаяпсиз, деб тоза кулдик. Аямлар, «ўша талантли жарроҳ ассистент йигитга бераман», дедилар. Яна нима керак сизга? Афанди топдингизми?

– Ҳа, – деди Ҳабиб Нигоранинг қўлидан ўпиб, – бу яхши гапларингиз учун одамлар бўлмаганда маҳкамроқ бағримга босардим.

– Вой, ана ҳайдовчимиз қараб турибди.

Ҳабиб Нигоранинг қўлларини қўйиб юборди.

– Бошқа қизларнинг ҳам қўлидан ўпасизми? – сўради Нигора сирли жилмайиб.

– Йўқ. Йигирма тўрт ёшимизгача романтик шоирларга ўхшаб ўзимизни хитой қоғозда сизга асраб келяпмиз.

– Ха-ха-ха! Хитой қоғозни очадиган вақт ҳам яқинлашяпти, конфет моғорлаб қолмаганмикан?

– Йўқ, моғорламаган, арчилмаган олмадек…

– Ха-ха-ха!

– Суви қочмаган, деса ҳам бўлади.

– Қани, юринг, билет олайлик! Анча алжишиб олдик, – деди Нигора Ҳабибнинг сал-пал ўтлаб кетаётганини фаҳмлаб. – Мени кўп кутиб қолмадингизми?

– Асло.

– Сизни тажангроқ деб эшитдим.

– Кимдан?

– Бу сир.

– Тажанглик ҳам бор. Шу денг… Афандини қўшнисининг эшаги думсиз бола туғибди. Афанди тажанг бўлиб, бир неча кун ухламай чиқибди. Хотини афандига нега бунча тажангсиз, деса, қўшнисининг эшаги думсиз бола туққанини айтибди. Шунга шунчами, деган экан, афанди: «Э, нодон, шу эшак катта бўлганида лойга ботиб қолса, қаеридан ушлаб тортаман!» дермиш.

– Ха-ха-ха-ха!

– Цирк зали баъзан одамга тўлмаганда, ҳозир баъзи театрлар ҳам шундай қилишади, руҳий касаллар клиникасига ҳам билет сотиб, зални тўлдиришар экан. Ўйин тугагач, қизилга бўялган эшиклар оқариб қолар эмиш. Ҳайрон бўлишибди. Кейин билишса, келган «томошабинлар» эшикни пишган деб ялаб кетишар экан. Эшикларни кўкка бўяшибди. Кейинги келишганда «ҳали хом» деб ялаб кетишмабди.

– Ха-ха-ха, – Нигора чақнаб кетди. – Энди юринг, пишган музқаймоқ ялаймиз.

– Бу ердагилар пишмаган, кўк музқаймоқ.

– Биз унақасини ҳам, бунақасини ҳам ялайверамиз.

Ўн бешта кам саккизда улар цирк биносига киришди, фойеларда, буфет атрофида у ёқ бу ёқни айланиб, ўз жойларига – ўрта қаторлардан бирига киришди. Ҳабиб отларнинг тупроқни чангитиб югуришлари, масхарабозларнинг ҳадеб олдинги қаторга муомала қилаверишларидан холироқ – ўртароқдан жой олган эди.

Цирк ўйинлари бошланиб кетди, кексайган бир хотин каламушдан сал каттароқ иркит бир кучукчани олиб чиқиб, дам икки оёқда турғазиб, дам ўзининг бути орасидан ўтказиб, шу тариқа ўйин кўрсата бошлади.

– Во-о-й, бу жонга теккан номер-ку! – деди Нигора елкасини Ҳабибнинг елкасига теккизиб. У эркаланиб Ҳабибга суянар, Ҳабиб унинг қўлларини ушлаб олганди. – Йўлбарслар, арслонлар қачон чиқади? Бунақа лайчаларни эргаштириб юрган хотинларни кўрсам, кўнглим озади.

Мумдай эриб, ўзлигини унутиб ўтирган Ҳабиб ўйлаб ўтирмай жавоб қилди:

– Ҳали йўлбарслар, арслонлар, маймунлар, балки филу аждарлар чиқади.

– Программада улар йўқ, Ҳабиб ака, – деди Ҳабибнинг юзига юзини яқин олиб бориб.

Шундан сўнг, масхарабозлар чиқиб, сал қизитди. Думи ва пешонасига номер илинган эшак – ИШ-204 га миниб чиққан масхарабоз Акрам қизиқ ўзбекча, русча сўзларни аралаш қилиб, кўпроқ ўзбекча урғу билан тутилмаган сўзларни айтиб, одамларни обдан кулдирди. Ундан сўнг қорабайир – булутга сакрайман дейдиган отларда чиққан Тошкенбоевларнинг чиқиши жамоа диққатини жалб этди. «Энди томоша бошланди», деб эркаланди Нигора. Ҳабиб Нигоранинг мамнун бўлиб, диққат билан ўйинни кузатаётганидан хурсанд эди. Уларнинг атрофида ўтирган баъзилар икки севишган юракнинг бир-бирларига бўлаётган сирли нигоҳлари, эркаланиш, баъзан кулги-ю, баъзан жиддий «катта масалани ҳал қилишлари» ён-атрофда ўтирган томошабинларга ҳам сезиларди. Циркда фақат улар бордек, ҳам улар учун бўлаётгандек, икки ёш дунё ва одамлар билан ишлари йўқ, бир-бирларига суянган, бир-бирларига тўймай, ғоятда мамнун ўтиришарди.

Танаффус бўлиб, улар яна «пишган қизил музқаймоқ» яламоқ мақсадида цирк фойесига чиқишди. Буфетлар обод, одам кўп, турли сувлар, ширинликлар тўлиб ётибди. Атрофда уларни кимлардир кузатаётганини Ҳабиб баъзан сезгандек бўларди, аммо Нигоранинг ёнида нотаниш кимсаларга ҳадеб қарайвериш одобдан эмас, албатта. Қўнғироқ чалиниб, томошабинлар ичкарига таклиф этилди. Ҳабиб билан Нигора ўз жойларига келиб ўтиришди. Ён-атрофдагилар ҳам жой-жойларига ўтириб, жойлар тўлиб, залда тартиб пайдо бўлганда, қандайдир бир келишган, сочлари қирқилган, яхши кийиниб, кўзларига ҳозир мода бўлган – ойнаси садаф кўзойнак таққан бир жувон Ҳабибнинг ёнига келиб, у билан қуюқ саломлашди, қўлларини сиқиб, кўриша кетди. Ҳабиб ўрнидан туришини ҳам, турмаслигини ҳам билмасди. Ёш, келишган жувон Нигорага орқасини ўгириб, Ҳабибга хушомад қилиб, «Ҳабиб ака» деган гапларни такрор-такрор айтар, уларнинг ёнидан кетмасди. Нигоранинг бирдан руҳи тушиб, кулгилари, чақнашлари сўнди. «Ҳабиб ака, бизникига келинг, институтда ишларингиз кўпми, нега келмай кетдингиз?» дерди ёш жувон. Ҳабиб бўлса ранги оқариб, гаплари қовушмай, титраб, «Хўп-хўп, борамиз…» дерди-ю, унинг тезроқ кетишини истарди.