Текст книги "Илон ўчи"

– Кекса профессоримизга олма, анор, узум олиб чиқсаммикан? Бозорда қоғоз пакет топилади-а?

– Ўзим олиб чиқаман. Сиз машинада ўтириб туринг.

– Э, раҳмат сизга! Мана буни олинг! – Нигора ҳайдовчига ўн сўмлик пул узатди. У иш буюрганида ўзбек сўзларини бўтқа қилмай, атайин шу сержаҳл ҳайдовчи учун тоза ўзбек тилида гапиришга интиларди.

– Менда пул бор, безовта бўлманг…

– Йўқ, буни олинг! – Нигора кескин гапирди.

– Хўп бўлади, – ҳайдовчи пулни олиб, бозорга кириб кетди. Бир лаҳзадан сўнг каттагина қоғоз пакетда Нигора айтганидан аъло қилиб, олма, анор, узум ва тўртта чиройли кулча нон ҳам олиб чиқди.

Нигора ташаккур айтди. Яна машина гуриллаб юрди.

Стационар дарбозасига етишгач, Нигора панжаралардан касалхона боғига қаради, унинг учун ноқулай бўлса-да, пакетдаги олма-анорини кўтариб кетаётган эди, ҳайдовчи йигит кабинадан югуриб чиқди.

– Мен олиб бориб берай.

– Йўқ, йўқ!

– Жуда бўлмаса бино олдигача.

– Йўқ! Сиз машина ичида кутиб туринг! Мен ўзим.

– Ихтиёрингиз.

Нигора каттагина пакетни қучоқлаб, касалхона боғига кириб кетди. «Сиз машина ичида ўтириб туринг» сўзи ғалати туюлди. Ҳайдовчи итоат тарзида дарҳол кабинага кириб, эшикларни қарсиллатиб ёпди. Лекин Нигора эллик қадамча юргач, йигит машинадан чиқиб, орқама-орқа панжара ёнига келди. Кузатди. Шу лаҳза «мункиллаган, мўйсафид профессор…» эмас, йигирма беш ёшлардаги қирчиллаган, қадду қомати келишган йигит ўриндиқдан туриб, Нигорани кутиб олди. Узоқроқда ўтирган хаста кексаларга ҳам парво қилмай, тортинмай ўша йигит Нигоранинг юзидан ўпди. Улар ўриндиққа чўкиб, пакетни ёнларига қўйишди. Нигора бироз безовталаниб, панжара орқасидан ҳайдовчи кўрмаётганмикан, деб хаёл қилди. Ҳа, ҳайдовчи йигит бемалол ўша «нуроний профессор»ни кўриб турарди. Ёлғон гапирмаса нима қиларкин, ахир унинг Нигорага бир нима дейишга ҳадди сиғмайди-ку!

Бу, ўша Ҳабиб. Уни ҳайдовчи йигит танийди, неча бор у билан бирга кўрган. Уни «кекса, нуроний профессор…» деб алдаганидан ҳам хафа бўлгани йўқ, чунки бу муҳаббат. Иккиламчи, бошқа оила сирини билишга уриниш одобдан эмас, тўғриси, бу номардликдир! «Энг пасткаш инсон ўзга оиланинг ички сирини билишга қизиқади ва гап тарқатади», деди ўзига ўзи ҳайдовчи йигит.

Стационар боғида Нигора билан Ҳабиб бир соатдан мўлроқ гаплашиб ўтиришди. Хайрлашиш узоқ бўлди. Ҳабиб яна Нигоранинг юзидан ўпди. Ҳайдовчи йигит юзини ўгириб, аллақачон машинаси кабинасига кириб олган эди. Негадир унинг ичи ёнарди.

– Ака, мана, мен келдим, – деди Нигора машина ёнида тўхтаб, ҳайдовчи йигитга мурожаат қилди, – профессоримиз анча тузуклар. Чол жуда хурсанд бўлди. Адамлардан салом айтдим. Қадимги Кушон давлатида ҳам ёшлар кексаларни ҳурмат қилганми? Сиз тарихни яхши биласиз-ку!

– Ҳа, – деди ҳайдовчи йигит, – ҳижрийдан ҳам, милоддан илгари ҳам, Кушон давлати вақтида ҳам гўзал қизлар ўз «ёш профессорлари»ни жуда ҳурмат қилганлар. Бу такрорланиш кейинги минг йилликларда ҳам бўлади.

– Ха-ха-ха-ха-а! Кўриб турган экансиз, ака! У – курсдошим… Сиз мени «Кушон давридаги маъжусий қиз» деб атадингиз, ҳозир ҳам шу фикрдамисиз?

– Албатта. Сиз, дарҳақиқат, малаксиз. Рашк қилишга ҳаққим йўқ, мен бир бечора ҳайдовчи кишиман… Дадангизлар мени «Шопур», атайдилар. У Фарҳоднинг дўсти. Бу ном менга ёқади…

Нигоранинг чеҳрасидаги табассум сўниб, ўйланиб қолди.

Эндиги ҳикоя, азизларим, бизлар ҳамсоя бўлиб яшаб турган ўзгача тартибдаги хонадон ва ўзгача хулқ-атвордаги одамлар ҳақида баҳс этади. «Алиф Лайло ва Лайло» каби камина сизни зериктирмаслик, эртанги кунга умид бағишлаш ҳамда ибрат тарзида ушбу ҳикояни бошлайман.

Еттинчи ҳикоя
ТОШКЕНТ ЧЕТИДАГИ БИР ХОНАДОН

1966 йилги зилзиладан кейин шаҳарнинг Ўрда, Дегрезлик Қашқармаҳалла, Оқмачит, Шоҳидонтепа, Қатортол, Тахтапул… Маҳаллалар ва у томонлардан кўп хонадонлар шаҳар ғарбидаги Оқтепа, Белтепа, Қурбақаобод, Чилонзор, Дўмбиробод, Қозиработ боғларини бузиб, ер олиб, иморат сола бошладилар. Улар «Ўзбек бойиса, том солар» нақлини бошқача исботлашди: ўзбек фақат бойиса эмас, фожиага мубтало бўлса ҳам уй солар экан. У ҳеч қачон ота ерини ташлаб кетмайди! Бу ерда қурилаётган қатор уйларни кўриб кўз қамашади, қатор данғиллама иморатлар, гулзор ҳовлилар, чойхоналар қандай чиройли. Ўзбекобод…

Мана шу томондан ер олиб, иморат солдирган Миёнхўжа амакининг асосий тиргаги ўғли Фатхуллохон эди – кўнчи бойиганини қўшниси билмас, у магазинга кириб олиб, сичқондек ташиди. Магазин ва участкада одам ишлатиш бир-бирига ҳамоҳанг келди – ўз ишига пишиқ бўлиб, юзимнинг қаттиқлиги жонимнинг ҳузури бўлди. Фатхуллохон отаси ўргатгандай илжайиб, кулимсираб турарди. Ўз фойдасини ўйлаш ҳам бойиш йўлида жуда қўл келди – «ема, ичма, бўл бахил, бой бўлмасанг мен кафил» қабилида иш тутди. Пул чиқадиган жойда Фатхуллохон бўзрайиб тураверарди, пулни кўрса, сичқонни пойлаган мушукдек қотиб қоларди. Фойда чиқмайдиган жойда бировга едирмас, ичирмас, нафи тегадиган кишиларгагина дастурхон ёзарди.

1966 йилги зилзила катта мусибат бўлди. Миёнхўжа амакининг фикрича, 37-йилу 41-йилларда Тошкент фарзандлари тутдай тўкилди, 1966 йилга келиб, тошкентликларнинг томи босди. Бу катта фожиа эканини ҳар ким ҳар хил гапирарди, аммо нодўст, димоғдор шахслар зилзилани, «арзимаган нарса», дейишга ҳам боришди. Тожик заминининг Ҳисор томонларида Шарора қишлоғини ер ютиб, устини Қабристон деб эълон қилдилар. Марказдан биронта катта мансабдор шахс келиб, бу ерда бош кийимини олиб, таъзия билдирмади. Ваҳоланки, Арманистон зилзиласига ҳовлиқиб келдилар, бутун дунёдан ёрдам сўрадилар. Бу ажратилиш, камситишлар дилни эзмайдими?

Қадимий Тошкент (милоддан аввал ва X асрда «Чоч», араблар, «Шош», кейинчалик Темурийлар «Тошканд» деб атаганлар) ўз қиёфасини тамоман ўзгартирди; равон ва чароғон кўчалар, ер ости поезди – метро, қулай солинган уй-жой бинолари, ҳашаматли санъат саройлари… бу яхши. Аммо шаҳар атрофидаги боғлар – юз йиллик ёнғоғу тутларни қўпориб ташлаб, ўрнига юзларча бир-биридан айириб бўлмайдиган қути-уйлар солиб ташлагани, ариқлар, оқар сувларнинг йўқ қилингани, серфайз маҳаллаю ҳовлиларнинг барбод этилгани ёмон бўлди! Миноралар, Бекларбеги мадрасаси, Шайхонтоҳур дарбозаси, Юнусхўжа қалъаю қўрғонларининг бузиб ташлангани ваҳшийликдан бошқа нарса эмас! «…Бимолид Чочи камонро ба даст, ба чарми гавази андар овард шаст»22
  «Шош шаҳри усталари ҳўкиз терисидан ясалган камонни қўлга олдилар» (Фирдавсий «Шоҳнома»сидан).


[Закрыть], деган Фирдавсий. Шаҳардаги Чорсу бозори ва бошқа тарихий обидаларнинг йўқолишида маълум шахсларни айблаб бўлмайди, чунки муаззам мамлакатнинг бошқа ерларида ҳам шундай номақбул ишлар қилинган. Ойболта ушлаган жаллоднинг қўли ушланмаса Регистон ҳам, Бухоро мадрасаларию Минораи Калон ҳам Афросиёб вайроналарига ўхшаб қоларди…

Фатхуллохўжа трест бошлиқлари, база ва омбор мудирларининг сўкиш ва турткилашларига ҳам миқ этмай чидаб тура олар, чунки бу соҳада пул деган нарса ҳоким! Пул топмас зиёлинамо кишиларни ёмон кўрар, улар билан алоқа қилмас, «чўнтаги қуруқ муллалар…» дерди. Ҳатто бир куни база мудири билан Фатхуллохўжа ўртасида қисқагина тўқнашув бўлиб, бу воқеа мудир хонасида ўтди. База бошлиғи бўғиларди:

– Гапирсангиз-чи ахир, ўртоқ Миёнхў-жа-ев! Нега бундай қилдингиз? Яшириб сотгани уялмадингизми?! Бундан уч кун аввал бир машина камёб молларни уйингизга туширибсиз! Бу, жиноят-ку! Сотиб юбордик, деганингиз ёлғон! Кимга сотдингиз?

Ғўладан келган Фатхуллохон миқ этмай тураверди.

– Жон оғайни, бир нима денг!

Пати бўзрайганча бошлиқнинг рўпарасида бошмалдоқларини ўйнаб, ўрта бармоғини шиқиллатди.

– Хато қилган бўлсангиз, кечирамиз, укажон, бир оғиз гапиринг! Юрагим сиқилиб кетди. Уйда кеннойингиз билан хафалашиб келганман, юрагим сиқиляпти, келинг, бир нима денг! Илтимос қиламан! Гапиринг, жавоб қилинг.

Пати турган ерида серрайиб тураверди. Уни кимдир сўтак деган эди, унчалик сўтакка ўхшамади. Гуноҳни кечириб, сирни очмаслик учун бир неча вақт миқ этмай туриш, юзига чарм қоплаб, тилни тишлай олган одам ютиб чиқади, деган гапни дилига жо этиб олган Пати бу гал ҳам эски услубини ишга солиб, бошлиқ кабинетида кўзини лўқ қилиб тураверди. Ҳозир қийналса, кейин ҳеч нима бўлмагандай, яна «осойишта кунлар» бошланиб, ошиғи олчи келишини кўзлаб, индамай, без бўлиб тураверарди.

– Илтимос қиламан, Миён-ху-жай-ев, гапиринг! Бунақа без бўлиб туришни қаёқдан ўргангансиз? Қилар ишни қилиб қўйиб, бунақа қилиқ қаёқдан чиққан? Ахир, одамга раҳмингиз келсин! Гапирасизми-йўқми?

У яна миқ этмади.

– Мен бошлиқманми, йўқми? Сўрашга ҳаққим борми, йўқми?! Бу без бўлиб туриш билан нима демоқчисан? (Бирдан сан-санлаб юборди.) Сен ўзинг кимсан? Бўғилиб кетдим-ку! Э, одам бўлмай ўл!

Гунг бўлганча турган Пати барибир қўзғалмади. У гўё ўзини баъзи кинофильмлардаги фашистлар сўроғидаги партизан болага ўхшатарди. Ҳой, ноинсоф, у партизан, сен ўғрисан-ку! У воқеа қирқ йил илгари бўлган, сен ҳозир пасткашлик қилиб, расво бўлиб турибсан-ку, дейдиган бир инсон йўқ!..

– По-о-о-о-кк!!! – бошлиқ гурсса курсига йиқилди. – Мана ёрилиб кетдим! – деди бошлиқ курсида ўтирганча, ҳавоси чиқиб кетган резинка коптокдек бўшашиб, бошини стол устига қўйди. Бир лаҳзадан сўнг, кўзини ола-кула қилиб Патига қаради: – Йўқол, башаранг қурсин, аблаҳ! Энангни!.. Й-ў-қ-о-л!

Пати анча енгил тортиб, хурсанд ҳолда кабинетдан чиқиб кетди.

– Ё, тавба! Одам эмас экансан! Сендақа одамни биринчи кўришим! Сен ўзинг кимсан?! Шундай қилиб қутуларкансан-да! Бу – сенинг «йўлинг» экан.

У миқ этмасди. Сўкиш ҳам унга кор қилмасди.

Шу бошлиқ бечора кунлардан бир кун инфаркт бўлиб ётиб қолди. Бу гапни эшитган Насриддин Афанди касалхонага келиб, бошлиқдан ранжибди:

– Сиз бекорга ўзингизни қийнаяпсиз. Шайх Саъдийнинг ушбу мисрасига қулоқ солинг: «Пистаи бемағз агар лаб во кунед, расво шавад…» У бир мағзи йўқ писта эди, оғзини очса ичи бўш эканлиги кўриниб қоларди. Демак, кўп йилдан буён у шундай без бўлиб туришни касб қилиб олган. Сиз унинг тилини чиқаришдан аввал оғзига мағиз ташлашингиз керак. Шояд, у шунда оғзини очса…

Фатхуллохоннинг ўзини савдо-тижорат ишига уриб кетгани фақат уй солишда эмас, ҳамма томонлама хонадон учун яхши бўлди деб ҳисобладилар. Ўнинчини битиргач, Шарбатхон ая ҳам, Миёнхўжа амаки ҳам бундай таналарига ўйлаб қараб, Фатхуллохоннинг шу соҳага лаёқати бор, деб ҳисоблашди. Миёнхўжа амаки ҳисоб-китобга пухта, деярли умрини ҳисоб-китоб, ёзув-чизув билан ўтказган, ҳисобли дўст ажралмас, мақолини маҳкам ушларди. Ревизорлик ҳам қилган, омонат кассада ҳам ишлаган.

Хуллас, ўзининг қизиқиши, кейинчалик ота-онанинг маслаҳати билан Фатхуллохон савдо соҳасига ўзини урди.

– Ҳабиб ўртоғинг уддабурон, юлдузни бенарвон уради, – деди Шарбатхон ая ўғлини ёнига олиб, – дўхтир бўламан деб ёшлигидан бу ишга киришган. Ҳа, майли, бўлаверсин! Марат деганинг сўмрайган, анави Жўражон деганинг сўтакроқ, далага чиқиб кетди, агроном. Сен ўртоқларинг ичида анча зукко йигит чиқдинг. Камгапсан. Бу яхши! Жуда яхши! Лекин пули бор одам икки дунёда хор бўлмайди…

Эҳтиёт бўлиб, «честний» бўлганинг билан ҳеч ким миннатдор бўлмайди. Ҳукуматнинг олди тор, орқаси кенг. Билиб ишингни қилавер, болам. Урушдан илгари ҳам не-не қаҳатчиликларни кўрдик: тиллоси бор, қўр-қути бор одамлар хор бўлмади. Очликдан шишиб ўлган одамларни кўрдик. Ўттиз еттинчи йилда қозоқ бечоралар беда бозорда тўлиб кетган эди, очликдан қирилиб кетди.

Индамас Фатхуллохонга ота-она насиҳати ёқди, у бир куни чойхонада «Ҳамма ўқиб, олим бўлиб кетаверса, подани ким боқади? Мана, ўша подани биз боқамиз!» деди керилиб.

Фатхуллохон йигирма беш ёшда, паст бўйли, ғўладан келган йигит. Икки ёноғи анордек, бурунлари чимчилаб қўйилгандек келишган, чақмоқ мўйлаби ҳам бор. Орадан бирон йил ўтгач, у кимгадир жуда ёқиб кетиб, шаҳримиздаги катта универсамга директор бўлди. Бойишни у ўз оғзидан бошлади, деярли ҳамма тишини тилло қилди. Бу инсон саломатлиги учун кони фойда эмиш! Қўлида тилло занжирли соат, чап қўлининг тўртинчи бармоғида кўзида платина устига тўрт бриллиант қадалган йўғон тилло узук. Кейинги пайтларда қорни чиқиб, тез-тез кекирадиган бўлиб қолди. Ёшлигида шўхроқ бўлиб, «Пати бола» деган номи ҳам бор, ўғлим чиройли, одамларнинг кўзи тегмасин, деб Шарбатхон ая костюми ичига тумор тикиб қўйган. Бир ёқимсиз одати шуки, уятли одамлар олдида ҳам тортинмай овқат ея беради. Наҳорга ошларга боради, икки лаганни қўшиб ейди, «савоб» деб қолганларини ҳам ейди, лаган тагидаги ёғини силкитиб, ичиб юборади. Буни кўрган Ҳабибу Марат, Жўражонларнинг кўнгли озарди. Уйланмоқчи бўлган қизнинг олдида ҳам шундай қиласанми, дейишарди.

Универсамни эплаб, яхши ишлаётганидан қатъи назар, катта хонадонни қўлда ушлаб турган кимса аслида онаси Шарбатхон ая эди. У олтмишларга борган бўлса ҳам ўттиз яшар жувон қилиқларини қилар, ёш хотинлар тўдасига ўзини урар, икки чеккасидан гажак қўйган. Баъзан замонавий гаплардан гапириб, атрофдагиларни оғзига қаратарди. Тошойна олдида ўтириб, соатларча пардоз қилар, янги чиққан мазь, ёғупалардан биронтаси қолмаган. «Эримга кўнгилсизман…» деган гапни такрор-такрор айтган, бу гап қулоғига етган Миёнхўжа амаки ранжиган эди. Бир нимадан жаҳли чиқса, «кетаман, сен билан турмайман!» деган гапларни ҳам кўп гапирган.

Шарбатхон ая оила ҳукмдори (у буйруқ беришни яхши кўрарди), гўё оғир бир дардга мубтало бўлгандай, кейинги кунларда ўлиб қолишдан жуда қўрқарди. Кўрсатмаган доктори, табиби қолмади. Охири париликни бўйнига олди. Яширинча унча-мунча одам ўқиб, куфсуф қилиб турарди.

У бир ўғил, бир қиз кўрди, каттаси Фатхуллохон, ундан кейингиси Пошшахон. Пошшахон келишган, қорамтир мўйлабли бир йигит билан Хоразмга қочиб кетиб, хонадонни эсанкиратган. Ўн кун деганда дараги чиққан, шалпайиб, дами чиққан коптокдек шалпайган синглисини Пати Урганчдан олиб келган эди. Номусларга чидолмаган Шарбатхон ая уни акасидан олдин тўй қилиб, ўша йигитга узатмоқчи бўлди, аммо йигит қамалишга тайёрман, аммо бу қизга уйланмайман, дебди. Пошшахон сўмрайиб, данғиллама ҳовлисининг катта дарбозасидан ингичка бўлиб кириб келган. Бир неча ҳафта онаси ёнида туриб, ўша йигитнинг ялиниб келишини кутди. У келавермагач, Шарбатхон ая Пати билан Пошшахонни ёнига олиб, Урганчга учишди. Қуда бўлиши керак бўлган кимсалар билан гаплашиб, муросаи мадора қилишди, ҳар бир янги оила аввал шундоқ уруш-жанжалсиз бўлмайди, деб ўзларига тасалли беришди. Аммо бу уйда қанча яшамасин, эрининг кўнглини ололмади.

Пошшахон янги хонадонда бир муддат туриб, яна уйига қайтиб келди. Энди ўз ҳовлисидан Урганчга қайтиб кетмайдиган бўлиб келди. Илгари келганида шу атрофдан бир келишган йигитни топиб, у билан дон олишиб юрганини сезишган эди. У кейинги пайтларда биратўла уятни, номусни бир четга суриб қўядиган бўлди. Буниси қолиб, яна бошқа йигит билан ҳам юради. Она қизининг ҳаракатларини сезмас, тижорат билан овора эди. Патининг у билан мутлақо иши йўқ, пул топишнинг кетига тушиб кетган.

Ажралиш судида куёви хотинининг бузуқ хатти-ҳаракатларини айтишга мажбур бўлибди. Одамларнинг номларигача айтибди, аммо Пошшахон судда пинагини бузмай ўтирди.

– Майли, хоҳламасанг турмаймиз! Характеримиз келишмади, – деди Пошшахон ўрнидан туриб. – Кетавер! Лекин бундай майда фисқу фужур гапларни айтиб ўтириш нега керак? Сенинг эркаклик ғуруринг йўқми? Номард!

– Ҳақорат қилма!

– Ёқмадимми, бўпти, ажралишамиз! Мен ўзим ҳам умримни бир хез билан ўтказиб юбораманми, деб юрган эдим, судга мени чақирганинг яхши бўлди. Қани, қоғозни беринглар, қўл қўяман-у, кетаман!

Куёв берган медицина ҳужжати сабаб бўлиб, уларнинг ажрашишига суд ҳукм чиқарди.

Суд пайтида маҳалладан келган бир кекса ўқитувчи ёнидаги шеригига шивирлаб гапирарди:

«Эрининг кўзига чўп ташлаган, нопок йўлга ўтган аёлнинг тузалишига мутлақо ишониб бўлмайди. Бу сотқинлик касали эрни икки букади, оилани бузади. Бузуқлар аввал муҳаббат деган йилтироқ сўзларни ниқоб қилади, аслида бу гиёҳванддек «касал» – танини сотмаса туролмайдиган даражага етказади. Бундай аёллар ҳар қанча гўзал ва номдор оилалардан чиқмасинлар, охир натижада хор бўладилар».

Пошшахон ҳам ҳеч нарсадан қайтмайдиган, пул, тилло йиғадиган кимса бўлиб чиқди. Уни билмаган одам қараб туриб, бир яхши хонадоннинг иффатли келини бўлса керак дейди. Кўринишдан худо уни жуда кўркам яратган. Сўзамол ва ёқимли…

Бу хонадонга баъзан Патининг мактабдош дўстлари Ҳабиб билан Марат келиб туришарди. Ҳабибга бу ошнасининг сермурувват, дўстларидан доимо ёрдамини аямайдиган, камгап инсонлиги ёқарди. Аммо бирор нарсани онасидан бемаслаҳат қилмаслиги, Шарбатхон аянинг баъзан арзимаган нарса ҳам шахсига тегиб кетиб, жанжал кўтариши, кўкариб кетиб, ўзини каравотга ташлаши, бақиришлари Миёнхўжа амакини ҳам, Патини ҳам, Пошшахоннинг ҳам юрагини олиб қўйган. Улар Шарбатхон аядан қўрқардилар. Ҳабиб учун эса ошнаси Патининг ҳаддан зиёд молга, пулга ҳирс қўйгани ёқмасди. Ҳозирги пайтда баъзи кишиларнинг тилло тиш қўйиш, машинаси борлиги билан ғурурланиши кенг одат тусини олди. Ўзимизникиларнинг бу қилиғига қандай чидаш мумкин? «Мен кўксимни қалқон қилсам, – дерди Ҳабиб, – шу халқ учун қурбон бўлсам, у буни биладими? Димоғдор савдогарбаччалар, пул бандалари учун қурбон бўлиш – нодонлик каби туюлса керак.

Аммо бизни ҳам унутмайдиган одамлар бўлар, яхши одамлар кўп, дунёда ҳасад деган нарса бор экан, одамлар тинч яшай олмайдилар».

Ҳабиб дўсти Пати ва бу хонадонни ўйлар экан, унинг кўз олдида чумолибел, дўмбира орқа Пошшахон пайдо бўларди. Ҳар қандай гўзал, айни вақтда содиқ аёл ҳам баъзан сирли кучлар таъсири остида, бегонанинг ширин сўзлари-ю, ортиқча мақтови, хушомадлари, туҳфалари сеҳрида ақлу эркини бой бериб қўйиши мумкин. Шу тариқа оила таназзулга юз тутади. Ҳабиб Пошшахоннинг урганчлик йигитдан ажралганини «хато қилиб қўйгани» сабаб деб тушунарди.

Кўринишдан лўмбиллаган, «қўй оғзидан чўп олмаган» Пати ўзига етгунча олғир. Универсамдагилар «соҳибчангал» дейишади. Кейинги пайтларда бу, айниқса авж олди. Беш қўлини баробар оғзига тиққанга ўхшарди. Шилиш… Бу сўзни унақасига ўқисангиз ҳам, бунақасига ўқисангиз ҳам бир хил. Агар уни ёриб, ичига микроскоп билан қарасангиз ҳам, шилиш бўлиб чиқаверади. Агар уни ўн йил офтобга қўйиб, тарашадек қуритиб, ичини очсангиз ҳам шилиш бўлиб чиқаверади…

Эндиги ҳикоя Жамшидбек Зулфиқоров ҳазиллашиб «Шопур» деб атайдиган камтару камсуқум, ҳатто катта хонадон унинг исмини яхши билмайдиган ҳайдовчи йигит хусусида.

Саккизинчи ҳикоя
«ВОЙ БЎ-Ў, ОЙИ, БУ ЕР ҚАЛАНҒИ-ҚАСАНҒИЛАР ЧАЛДИВОРИГА ЎХШАЙДИ-КУ…»

Ёнида Нигора, шаҳар юқорисидаги Белтепа деган мавзеда истиқомат қилувчи бетоб ётган аммасини кўриб келаётган Маҳбубахон, суҳбат чўзилиб, соғиниб қолган амма ҳадеганда жавоб бермай шомгача қолиб кетишди. У анчадан бери Маҳбубахонни кўрмаган, касал ётарди. Бунинг устига, бутун жумҳуриятга маълум, қариндош-уруғлари номини айтиб фахр этадиган уруғининг келиб қолгани юрагини ёриб юборди. Жамшидбек Зулфиқоров қариндош-уруғлариникига кўп бормас, ҳатто оддий одамларнинг тўйига борадиган бўлса ҳам «марказқўм аъзоси сифатида» шу одамнинг тўй-маъракасига бориши керакми ёки йўқми, буни марказқўмдан сўраши керак. (Кўп масъул ходимлар Марказқўм ички хоналаридан бирида, яширин қарор ва турли қоғозлар ичида хўмрайиб ўтирадиган бир аёлдан сўрашарди. Бу аёл вақти-вақти билан қудратли иккинчи котиб ёнига кириб турарди. Бу ярим чўлоқ хотинда гап кўп, ҳамма катталарнинг шахсий варақалари шу бўлимда сақланар, омади келиб, катта ишларга ўтган кимсалар уни «Крупская онамиз» деб атар, ишдан ҳайдалиб, партия масаласи ҳал бўлаётганлар уни «Каплан, жоҳил эс-эр!..» дерди.) Зулфиқоровни ўз уруғ-аймоқлари, ёр-биродарларидан ажратмасликка интилиб, баъзи маросим, қаъда, чақириқларга, эшитиб қолса бетоб ётган уруғларининг кўнглини олиб, қўлидан келса ёрдам берадиган, оиланинг «бош вазири» Маҳбубахондир. Зийрак, бунинг устига ўта кўнгилчан бу аёл, дарҳақиқат, Жамшидбек аканинг бахти, шу аёл туфайли унинг оиласи хотиржам, майда жанжаллардан батамом холи, эрининг «бир чиройли аёл билан гап бўлганини» ҳам кечириб юборган эди. «Қайси эркак соғ, улар итни кўрса ияди…» деб ўзига ўзи тасалли берарди Маҳбубахон. Лекин эрининг мансабдор ўртоқлари эмас, қариндош, ҳаммаҳалла ёр-биродарлари билан алоқани узмай, посонгини тўғрилаб турадиган мана шу «бахту маржонга тўлган» Маҳбубахон, дарҳақиқат, катта хонадоннинг бекаси, фахри, ақли аввали эди.

Қош қорайишга яқин амманикидан хайр-хўшлашиб чиқишган Маҳбубахон билан Нигора икки соатдан буён кўчада пойлаб турган машиналарига тушиб, ҳайдовчи йигитга «тез ҳайданг!» дейишди. Машина гуриллаб юриб кетди. Она-бола амманинг қизлари, овсинлари ҳақида имо-ишорали гаплашишди.

– Жуда эскича-я! – деди Нигора. – Курсига қўйган ширинликлар юзта меҳмонни кўрганга ўхшайди. Конфетлари шимиб қўйилгандек қирраси йўқ. Худо билади, ичи қуртлаганми. Аммамлар тўпдонни ёнларига қўйибдилар, кўнглим озиб кетди.

– Кекса одам, болам. Бир ўғли урушдан қайтмади. Яхши ҳам неваралари, қизлари бор экан.

Улар Чорсуга яқинлашганда мотор тўхтаб, машина силтаниб, олдинга босмай қўйди. Ҳайдовчи йигит диққат, нима қилишни билмай, охири Маҳбубахон аяга мурожаат этди:

– Бензин тугаб қолибди. Колонка узоқда, уйимда бир бак бензин бор, қуйиб олсам майлими?

– Уйга етиб боролмаймизми?

– Йўқ, – деди ҳайдовчи йигит.

– Ундай бўлса олиш керак, – деди Маҳбубахон. Илгари ҳам, бошқа ҳайдовчи ишлаганида шундай ҳолатлар бўлиб турган эди.

Нигора энсаси қотиб ҳайдовчига ғазабли боқди: «Шу ишни икки соат китоб ўқиб ўтирмай, тўғрилаб қўйиш керак эди!» демоқчи эди, тилига чиқармади. Ҳайдовчи йигит буни сезгандай, «мендан хато ўтибди, спидометрга қарамабман, кечиринг…» деди.

Улар кўп юришмади, бир тор кўчага киришди. Аллақандай майдончадан, ҳовуз бўйидан, қадимий мачит ёнидан ўтиб, пастқам бир девор олдида тўхташди. Ҳайдовчи йигит машинадан чиқиб, югурганча бир қийшиқ кўк эшикка кириб кетди. Маҳбубахон билан Нигора унинг орқасидан қараб қолишди, девору уйлари пастқамгина кўчада, оқшом ғира-ширасида ёлғиз туришарди. Пастқам девордан ҳовли ичида каттагина тут дарахти борлигига кўзлари тушди. Бу ўзи қайси кўча, қайси маҳалла эканлигини ҳам мутлақо билиб бўлмасди. Тошкентнинг эски шаҳарида нима кўп, гадой топмас жин кўчалар кўп. Она-бола машинада ўтириб, юракларига андак қўрқув тушди; бу ҳайдовчи бола яқинда пайдо бўлиб қолди, отини ҳам, фамилиясини ҳам билишмайди. Нигора бўлса бундан олдин ҳам шу ҳайдовчи йигитни «странный человек…» деган эди. Шундай одамларни ҳам Совмин гаражига ишга олишарканми, деди ичида. Лекин Маҳбубахоннинг юрагини ваҳима эгаллади: бу бола тағин ўғри-тўғриларнинг шериги бўлса, бу ичкари кўчада уларни ечинтириб, шилиб қочишса-я! Қулоғи билан қўлида ўн минг сўмлик бриллиант.

– Войбў-ў, ойи, бу кўчаларнинг аҳволига бир қаранг, бу ер қаланғи-қасанғилар, чувриндилар чалдиворига ўхшайди-ку! Қаёққа келиб қолдик! Ҳайдовчимиз ҳам паст оиладан чиққанга ўхшайди.

– Ундай дема, қизим, аданглар ҳам аслида мана шундай эски шаҳар маҳалласидан, жин кўчадан чиққанлар. Акмал Икромовдай, Абдулла Қодирийдек валломатлар ҳам мана шундай жин кўчаларда вояга етганлар. Тошкент шаҳримизнинг маҳаллалари, жин кўчалари жуда ҳам қутлуғ! Илдизимиз шу маҳаллалар ичида.

– Қутлуғи ҳам қурсин! Ҳозир бир бандит чиқиб бизга ҳужум қилса, нима қиламиз? Қочиб бўлмаса! Ёки машинадан чиқиб, нарироққа бориб, яшириниб турамизми?

– Ундай хаёлларга борма, қизим. Қўрқма! Эски шаҳар маҳаллалари тинч. Бу томонда ўғрилар йўқ, ҳамма томтешарлар ўзимиз томонда. Ҳамма бемаънилик вокзалдан сквергача, деган эди бир куни аданг.

– Ҳайдовчининг дўппи кийиб юргани ҳам энсамни қотиради. Адамлардай бир буюк кишини олиб юрадиган ҳайдовчи дўппи кийиб юрса, бу қанақаси?!

– Нима бўпти?

– Совмин раис муовини ўтирган машинада дўппи кийган ҳайдовчи-я? Ярашмайди! Адамларга айтиб, унинг дўпписини олдириб ташлайман! Мана, ҳозир ҳам дўппи кийиб юрибди! Биз майли, адамлар-а! Маданиятли одамлар дўппи киядими? Бу, қолоқлик! Соч ўстирганларнинг дўппи кийгани ярашмайди! Буларни қишлоқи десанг, қишлоқи эмас, шаҳарлик десанг, шаҳарлик эмас. Шаҳримиз ҳам ҳар хил, бир томони цивилизованний Нью-Йорк, Парижга ўхшайди, фавворалар, кўп қаватли бинолар, ресторанлар, модний кийинганлар, бир томони – Африкага ўхшайди; дўппи, чопон кийганлар, чирманда чаладиганлар; ҳайдовчимиз шунақа типлардан. У чиқмаяпти-ку!

– Сабр қил!

– Ҳовлисига кириб чиқайми?

– Ити бўлиши мумкин. Ана, эшитяпсанми, катта бир кўппакнинг овози келяпти. Бирпас сабр қилайлик.

Она-бола машина ойнасидан яна ўша «чалдиворлар»га тикилишди; дарҳақиқат, ўркач деворлар, мўрилар, устига шифер ёпилган пастқам уйлар оқшом ғира-ширасида кўзга ташланарди. Бозордан қайтиб келаётган икки новвой йигит ҳам ғўнғиллаб гаплашиб, машина ёнидан ўтиб кетишди. Ҳайдовчи йигит шошганча бак тўла бензинни кўтариб чиқди. Маҳбубахон билан Нигорани уйига таклиф қилди.

– Бир пиёла чой ичиб кетасизлар, аяжон, киринг. Уйда ойимлар, опамлар бор, илтимос қиламан.

– Йўқ, ҳеч иложимиз йўқ! – деди Нигора.

– Бошқа вақтда келамиз, – деди Маҳбубахон.

– Ҳа, майли, – деди ҳайдовчи йигит, бензинни машина бакига қуя бошлади. Бўшаган бакни эшиги ичига шундоқ қўйди-да, эшикни яхши ёпмай, шошилиб югуриб келиб, машинага ўтирди. Дарҳол моторни гуриллатиб, Навоий кўчаси орқали Ўрда томон ғизиллаганча кетишди.

Камбағалчилик айб эмас, лекин ҳайдовчи йигит Нигоранинг бетоқат гапларига зиғирча бўлса ҳам хафа бўлгани йўқ, аксинча бу гўзал қиз ва олижаноб Маҳбубахон ўз маҳаллаларига кирганидан фахрланди.