Текст книги "Илон ўчи"

Иккинчи ҳикоя
ТОНГ. БУЮК МУТАФАККИР ИБН СИНО ҲАЙКАЛИ УЛАРГА МУНГЛИ БОҚҚАН ТОНГ

Тўйдаги ўша тасодифий учрашувдан кейин орадан олти ой ўтди.

198… йил 13 апрель куни Тошкентда тўсатдан ҳаво айниб, шамол гувиллай бошлади. Тун бўйи ёмғир ёғиб, эрта билан қорга айланди. Кишиларнинг шундоқ кўз ўнгида табиат бирдан ўзгариб, гўё тўнини тескари кийгандек бўлди. Ўриклар оппоқ гуллаганда, олучалар қийғос очилганда, олам гулларга бурканганда, асаларилар ғинғиллаб учганда қор ёғадими? Ачинасан, киши. Лекин начора. Дарғазаб табиат бир зумда ҳамма ёқни музлатаман, қотираман, учиб келган қалдирғочу лайлакларгача ҳайдаб юбораман, демоқчи бўларди. Қишнинг бундай қайтадан бошланишини ҳеч ким хаёлига келтирмаган, наҳотки ўтиб кетган қиш қайтадан бошланса! Об-ҳавони хабар қиладиганларнинг сўзича, бу ўтиб кетар эмиш. Бундай маълумотларга қон босими бор кексалар қулоқ соларди, холос. Тан-жони соғлар ҳам у билан ҳисоблашмоғи керакка ўхшаб қолди. Новдаларни қор босиб, табиатнинг жамоли ўзгарди. Кексалар бу яқин етмиш йил ичида Тошкентда, май ойида қор ёққанини эслай олмайдилар, мана, табиатга нисбатан ваҳший бўлишликнинг оқибати, дердилар. Наманган томонларда, тоғ яйловларида экин-тикинни бирдан дўл уриб турарди, аммо эрта-индин байрам деганда Тошкентни қор босиши тарихда ҳеч учратилмаган!

Дунёда саломатликдан муҳим нарса йўқ, афсуски, шу саломатликни қадрламайдиганлар ҳам бор; ичишади, чекишади, бўлар-бўлмасга асабни бузишади… «Э, худо, ҳамма нарсани яратдинг, аммо шу асаб деган нарсани яратмай қўя қолсанг нима қиларди!» – дерди Қўштут маҳаллалик титраб-қақшаб юрадиган Тошпўлат тажанг.

Тўсатдан қорни оғриб, туни билан букчайиб, оҳ-воҳ тортиб чиққан Жамшид Зулфиқоровни касалхонага олиб кетишди. Ҳаво айнаган шу кунлари уни тезда операцияга тайёрлашди. Навбаҳор ҳамма ёққа сепини ёйиб, табиат ниҳоятда гўзал бўлганида бирдан қор ёғиб, ерлар музлагани ҳеч кутилмаган ҳодиса. Забардаст, ўз соғлиғига катта эътибор берадиган Зулфиқоровнинг ҳам бирдан қулаши – кутилмаган ҳол, у қирчиллама қиш чилласида ҳам Ўрда анҳорига бориб, музларни ёриб, сувга тушадиган «морж»лардан бири. Семиришга ҳам, озишга ҳам йўл бермайдиган, бадантарбия билан доимий шуғулланадиган, доимо кулимсираб турадиган хушфеъл одамнинг бирдан йиқилиши, жарроҳ тиғига ўзини тутиши оила аъзоларини эсанкиратиб қўйди. Бошқатдан қиш кийимларини кийиб, эрта билан соат саккизлардаёқ касалхонага етиб келган она-бола – Маҳбубахон билан Нигора академик Воҳидов клиникаси эшиги ёнида дийдираб туришарди. Биринчи қаватда, кутиш залига киришдан аввал она-бола бу ердаги улуғ мутафаккир Абу Али ибн Сино ҳайкали ёнида бир лаҳза тўхтаб, кейин ичкарига киришди. Кимдир ўз жигарининг олти соатга чўзилган оғир операциясида шу улуғ мутафаккир атрофида чўққайиб ўтирибди. Улар охирида йиғлаб кетишмабди, эскича ирим-сиримларга ишонмасалар ҳам, ҳарқалай, киши ҳаёти қил остида турганида, тўрт томонга термиларкан… Ғарқ бўлаётган киши сомон парчасига осилар экан… Маҳбубахон билан Нигорани соат ўнда – яна бир ярим соатдан кейин бошланадиган операция хавотирга соларди – кўричак операцияси ҳам барибир жиддий операция! Тиғ уриладими, барибир ҳамма операциялар ҳам оғир ҳисобланади. Эллик ёшларга борган Зулфиқоров умуман операциядан жуда қўрқарди. Инсон нимадан ҳа йиқса, бир куни шунга дучор бўлади, дейди машойихлар. Мана, у жарроҳ қўлига тушди!

Эшик тез-тез очилиб-ёпилиб, биров кирар, биров чиқар, кичик залга қўйилган стуллар деярли банд эди. Кимдир ҳамшираларга телефон қоқар, кимдир девордаги рўйхатдан ўз жигарининг фамилиясини излаб топиб, кечки, эрталабки иссиғи даражасини кутар, ҳамманинг юзида ғамгинликка ўхшаш бир сўниклик зоҳир эди. Бу ерда кулиб, чақнаб ўтирганлар йўқ. Баъзан аёл кишининг қўлидаги чақалоқнинг йиғиси кишилар асабини таранг қилар, нима қилишини билмай ташқарига чиқиб кетишарди.

Шу аснода уринганроқ юпқа пальтода, бошда шляпа, кўзойнакли бир хушбичим йигит хонага кириб, тумба ёнида ўтирган семиз ҳамширага салом берди-да, тезда ичкарига кириб кетди. Шу лаҳза залда шивир-шивир бошланди, анчадан буён бу институтга қатнаб юрган, зиёлинамо бир аёл «бу киши профессорнинг ассистентларидан бири, жуда талантли ёш жарроҳ» эканини айтди. Одамлар унга ялт этиб қарашди. Йигитча ҳам кутиб ўтирган одамларга қаради; дераза тагида ўтирган она-бола унинг диққатини тортди, лаблари остида холи бор, қош-кўзи келишган, оппоққина қиз «ассистент» диққатини тортдими, танишга ўхшатдими, ҳарқалай уларга сал-пал бош ирғаб, ичкарига кириб кетди. «Ассистент» таърифини қилган бояги аёл қизиққан кишилар саволига жавоб беролмади; у «ассистент»нинг на исмини ва на фамилиясини биларди. Лекин бунда ўтирган Маҳбубахон билан Нигора учун профессордан ташқари оталари операциясига аралашадиган ҳар кимса ниҳоятда улуғ одамлар ҳисобланарди, дунёда улар учун энг қадрли бўлган оталари ҳаётини сақлаб қолувчи киши – Ибн Сино билан баробар кишидир! Она-бола гарчи профессорни кўрган бўлсалар ҳам бутун умид-орзулари профессордан эканини дилларига тугиб ўтирардилар. Бу «талантли ёш жарроҳ» йигит ҳам уларнинг кўзига авлиёдай кўриниб кетди.

Кутиш хонасининг деразаси тагидаги стулда ўтирган Нигоранинг юрагини қўрқув ғижимларди, яна бунинг устига бугун 13 апрель! Бу рақамнинг бехайр, европаликлар иримида гўё кўп бахтсизликлар шу рақаму шу кунга тўғри келишини эшитган эди. Нигора ҳозир дилидан ўтиб турган шу рақамга оид гапни онасига айтмади, айтиб бўлармиди! Ҳозиргина Ибн Синонинг улкан ҳайкали ёнида туриб, онасининг пичирлаганини сезган эди. Бундай пайтларда инсон ҳамма иримни қилишдан ўзини тиймайди, гарчи бундай ақидаларга ишонмаса ҳам. Лекин Маҳбубахон чин дилдан Яратганга ишонарди, баъзан эридан яширинча мусулмончилик удумларини қиларди.

Нигора ўрнидан туриб бориб, хушфеъл муаллима аёлдан, бояги «талантли ассистент йигит» ҳамма операцияларга қатнашарканми, деб сўради. Аёл, профессор қиладиган барча операцияларда у ҳам қатнашишини, умуман, профессорнинг шогирдлари кўп, лекин мана шу йигитни кўпроқ ёқтиришини эшитган эмиш. Одамлар ҳамма нарсани билади, айниқса, бундай катта профессорни билмасликлари мумкин эмас! Профессорнинг қўли енгил, кўплар шу киши операция қилишини истар эмиш, деганидан сўнг Нигоранинг бироз чеҳраси очилди, чунки отасини шу профессор операция қилади. «Ҳа, ишқилиб, отангизга худо шифо берсин», деди кекса аёл. Нигорага чин юракдан сўз айтиб, унинг дил ғашлигини тарқатгандек бўлди. Нигора жойига қайтиб келиб ўтиргач, онаси сўради:

– У опа нима дедилар?

– Ҳаммаси яхши бўлади, дейдилар, профессорнинг қўли енгил эмиш…

– Илоҳим шундай бўлсин! Дунёда яхши одамлар кўп.

Бу билан она кимни кўзда тутаётганини билмасди, профессорними, ассистентними, бу ерда ўтирган дили очиқ кекса аёлними?

Нигора медицина илми ўсиб кетгани, ҳозир юракни операция қилиш, бир юрак ўрнига бошқасини кўчириб ўтказаётгани ҳақидаги янгиликларни кўп эшитганди. Бундай операциялар олдида кўричак операцияси ҳеч гап! «Медицина» – «Мадори Сино»дан олингани, «Алгоритм», «Ал-Хоразмий», «Алгебра» – «Ал жабр»дан олинганигача биларди. Дунё фани буларни қабул қилган. Шарқдан кўп улуғ мутафаккирлар чиққанини кимдир гапириб ўтирарди. Юнонистонда Арасту, Афлотун, Ўрта Осиёдан Беруний, ал-Хоразмий, Ибн Синою Улуғбеклар чиққани Нигора билан Маҳбубахонга далда бера бошлади. Шу тупроқ фарзандлари ҳужайраларида ўша улуғ мутафаккирлар ҳужайралари, қони борлиги, бизларнинг уруғ-аймоғимиз ҳамма мураккаб ишларни бажара олишга қодир эканини айтаркан, Нигора онасининг юрагидаги хавотирларни ҳайдарди.

Соат ўнда операция бошланган бўлиши керак. Нигора 4-қават коридоридаги ҳамширага телефон қоқди. У ёқдан қандайдир бир эркакнинг овози эшитилди: «Ҳа, операция залига кириб кетяпмиз. Профессор шу ердалар…» Бу гапни эшитган Нигора юраги шиғиллаб кетди. Лекин отасини профессорнинг ўзи операция қилаётгани, қандайдир ёрдамчиси эмаслиги Нигорага далда берди. Ҳар қанча «талантли ассистент» бўлмасин, барибир профессорнинг ўзи қилгани яхши! Гарчи «кўричак» операциясини кўплар менсимайдилар, барибир операция операция-да! Нигора гўшакни қўйиб, илҳақ ўтирган онага буларнинг барини айтди.

Улар ташқарига чиқишди. Ҳамма ёқни оппоқ қор босган, навниҳолларнинг шохи эгилган, гулзорлар усти оппоқ, дарахтлар остида, йўлкаларда мусичаю чумчуқлар дон излаб юришибди. Салласи устида қордан яна бир салла яралган Ибн Сино бобо ҳам уларга хомуш қараб турибди.

Нигора бошқатдан ҳайкалнинг жамолига тикилди, ҳа, дарҳақиқат, улуғ мутафаккир хомушга ўхшарди. У яқинроқ борди, йўқ, хомушга ўхшамайди, аксинча кулиб турибди. Нигора онага сездирмай, ҳайкалга яна уч қадам яқин борди; у «хомуш» эмас, чеҳраси очиқ, бир нарсани чуқур ўйлаб, мулоҳаза қилаётгандай. Нигора онасига яқинлашиб, беш-ўн қадам юришгач, яна ўнг томонга – ҳайкалга боқди. Ибн Сино яна унинг кўзига хомушдек кўринди.

Она-бола очиқ ҳавода у ёқдан бу ёққа юришди-да, кейин ичкарига кириб кетишди.

Операция тезда тугаганини билишди. Соат ўн иккиларда ҳамшира хотин кутиш залига чиқиб, ўртоқ Зулфиқоров оиласини чақираётганини маълум қилди. Она-бола оқ халат кийишиб, коридорларда тез-тез қадам ташлаб, зинапоялардан ҳаллослаб кўтарилиб, тўртинчи қаватга чиқишди. Операция залидан чиқиб, ювиниб, ўз кабинетида сигарета чекиб ўтирган профессор она-болага тасалли бериб, операция яхши ўтганини, Жамшид Зулфиқоровични ҳозир палатага олиб киришгани, иложи бўлса кечга яқин келиш кераклигини айтди. Бундай мурувват ҳаммага ҳам эмас, ҳукумат аъзоси Зулфиқоровга кўрсатилаётган эди. Маҳбубахон билан Нигора жарроҳга ўз миннатдорчиликларини қандай баён этишни билмай, «раҳмат, илоҳим, доимо соғ бўлинг», «бахтимизга доимо омон бўлинг», дейишди.

Наркоз беришга мажбур бўлишганини ҳам профессор таъкидлади. Ҳали у киши ўзига келмаган, кўзларини очмаган бўлса ҳам профессорнинг рухсати билан ҳамшира уларни Зулфиқоровнинг тепасига олиб кирди. Гўё пишиллаб ухлаб ётгандай эди. Она-бола кечроқ яна келишларини ҳамширага айтиб, жарроҳлик институтидан ташқарига чиқишди. Салқин, музлаган баҳор ҳавосидан тўйиб-тўйиб нафас олишди. Боғ ичида турган улкан ҳайкалга яна тикилишди. Ҳайкал уларга табассум қилаётгандай бўларди. Таомил… Маҳбубахон билан Нигоранинг танига жон югургандай бўлди. Улар бунда эрталабдан буён пойлаб турган камсуқум ҳайдовчи йигитга буйруқ бериб, идора машинасида ғириллаганча уйга қайтиб келишди, бунда кутиб ўтирган акаси Бобур, синглиси Севарага, қариндош-уруғларга телефон қилиб хушхабар айтиши лозим.

Машинада кета туриб чеҳраси очилган Нигоранинг хаёлига «талантли ассистент» келди. Нега у кўринмади? Ёки коридорда турган оқ халат кийган врачлар орасида бўлса, танимадимикан?..

Ҳайдовчи йигит машина тепасидаги ойначани Нигорага тўғрилаб, уни кузатиб борарди, хўжайин қизининг иссиқ юзи, лаб остидаги ярашиқ холига маҳлиё бўлиб тикиларди. Қадимги улуғ шоирлардан бири жононнинг лаб остидаги бир холига бутун бир Самарқанду Бухорони бериб юборгани ҳақидаги ғазални эшитган эди. Бу шунақа хол! Ўрнига тушган битта нуқта, дарҳақиқат, қўл билан чизиб бўлмас, илоҳий гўзаллик кашф этиши мумкин, деган Шарқ алломалари.

Жамшидбек ака бир ҳафталардан сўнг касалхонадан уйга келди. Қўй сўйиб, кўнгил яқинларини чақириб, зиёфат берди. Зиёфат тўрида жарроҳ профессор хотини билан ўтирарди. Ўзбекистонда ҳамма танийдиган хушовоз ҳофизу созандалар таклиф этилиб, Ўрдадаги (қадимда худди шу ерда Тошкент ҳокими Алимхон маҳкамаси бор эди) коттеж ҳовлисида наво янгради. Зулфиқоровнинг операция қилиниб, соғ-саломат келгани деярли тўйга айланди.

Зиёфатдан сўнг, меҳмонлар тарқашга яқин Маҳбубахон профессорнинг хотинини бир лаҳзага ичкари хонага чорлаб, унамаганига қўймай, бир кийимлик атлас туҳфа этди. Профессорга тўн кийдирилиб, ичи шоколадга тўлдирилган хитой вазаси ҳам туҳфа этилди. Вазани Зулфиқоровнинг ҳайдовчиси машинада профессорнинг уйига ташлаб келди…

Эрта билан кайфи тарқалган профессор хитойи вазага боқди, хотини ҳам. Ваза устида бўртиб тасвирланган аждар ва қушлар, хитой либосларидаги қисиқкўз хотинлар тасвири… «Бу ажойиб ваза, ноёб», деб дилидан ўтказди профессор. Нега бундай қилди? Унинг бирдан жаҳли чиқди, давлат арбоби, мансаб эгаси бўлатуриб, шунчалик қилиши яхшими?! У қайтариб юбормоқчи эди, хотини қаршилик кўрсатди: «Ҳарқалай, ҳаётини сақлаб қолдингиз, ҳар нима қилса арзийди. Қўйинг, ёмон фикрларга борманг, адаси!» Профессор ҳайрон бўлиб, хотинига тикилди… «Биз, ўзбеклар, баъзан жуда ошириб юборамиз, бу тўғри эмас! Бу, аслида, менинг бурчим эди-ку!» деди яна профессор. Ҳа, дарҳақиқат, Жамшидбек акада кейинги йилларда шундай «саховат» авж ола бошлади. Қимматбаҳо туҳфалар олар, иши тушадиганларга тортинмай мана шундай «туҳфалар» ҳам иноят қиларди. Маҳбубахон ҳайрон, болалигида кўп қийинчиликларни кўрган Жамшидбек кейинги йилларда пулни пўчоқча кўрадиган бўлиб қолган.

Сузонғич ҳўкизнинг олдидан, тепонғич отнинг орқасидан ўтиш хавфли, дейдилар. Жамшидбек Зулфиқоров она тилимизнинг хор бўлаётганидан тутақар, тили ғариб, она тилиси бўлмаган кимсанинг тўрт томонидан ўтиш хавфли, дерди. «Тил масаласи – дил масаласи, ҳозирги кунда бу ғоятда муҳим, она тилимиз хусусида кўпроқ гапириш пайти етганга ўхшайди…» Жамшидбекнинг мана бу томони Маҳбубахонга ёқарди.

Жамшидбек Зулфиқоров 1931 йили Тошкентда туғилган. Шу йигитлар вояга етиб, жумҳуриятга раҳбарлик қилаётганининг ўзи катта бахт. Жамшидбек шу кунгача нимаики топган бўлса, ўз қўл кучи билан топган, отадан ҳеч қандай мерос қолмаган. Бундан ўн йилча бурун ҳовлини ҳам укасига ташлаб, ўзи коммунал уйга кўчди. Бошқа шаҳарларда ўқиди, ишлади, аммо қонида, вужудида ота қони сузар эканми, ирсият қонуни устунлик қила бошлади, яъни ўзбек ўзлигини таний бошлади. Кўпларга завқу ҳаяжон берган «Лайли ва Мажнун»ни, «Фарҳод ва Ширин»ни, «Ўткан кунлар»ни қайта-қайта ўқиди. Миллий туйғу Жамшидда анча барвақт камол топди, унинг бахтига қўрқинчли таъқибу «қама-қама»лар йўқ, миллий ифтихор учун кишига миллатчи деган тавқи лаънат осмайдилар. Ҳаво мўътадил, қуёш нурида ҳамма гуллар қийғос очилиб ётибди…

Нигора отаси билан фақат мансабдор эмас, билимдон, гўё қомусий арбоб сифатида ҳам фахрланарди. Ишларида отасининг мансабини суиистеъмол этмаслигини ҳаммага ҳам гапиравермасликка ҳаракат қиларди. Отанинг кўп вақт айтиб юрадиган уч шартини ҳам яхши биларди.

Дарҳақиқат, Жамшидбек Зулфиқоров мансабдор шахс сифатида учта шартга қатъий амал қиларди. Бу унинг кундалик ишида заруратдай сезиларди ҳам.

«Биринчидан: оила аъзоларини, айниқса рафиқамнинг давлат ишларига аралашувига йўл қўймаслик; иккиламчи, қариндош-уруғларнинг шахсий илтимосларини бажаришда мансабни суиистеъмол қилмаслик ва ниҳоят, учинчи – маҳаллийчилик қилмаслик. Шу даражадаги оғир жиноят ҳисобланган – порадан ҳазар қилмоқлик ва яна уч нарсага: тилга, нафсга, ҳирсга эҳтиёт бўлмоқлик ғоятда зарур, дерди у. Бу уч шарт бажарилмас экан, мансабдорнинг қўли ҳаром, унга ҳеч қачон ишониб бўлмайди!»

Эндиги ҳикоя яна Нигора билан Ҳабиб хусусида бўлиб, унинг ҳаловати бузилгани, қизлар балоғат ёшига етгач, албатта бу даврни бошдан ўтказишлари неча асрлар мобайнида кузатилган. Муҳаббат ёши ҳар бир қизда ҳар хил кечади; бировлар анча совуқлик билан, бировлар Лайлию Шириндек ишқ алангасида ёнадилар.

Учинчи ҳикоя
ЎН САККИЗ ЁШИНДАДУР

 
Ўн сакиз минг олам ошуби агар бошиндадур,
Не ажаб, чун сарвинозим ўн сакиз ёшиндадур.
Деса бўлғайки, яна ҳам ўн сакиз йил ҳусни бор,
Ўн сакиз ёшинда мунча фитнаким бошиндадур…
 

Мир Алишер Навоий

Ўша куни тўйдан чиққан Ҳабиб ошналари билан то уйга етиб боргунча «қошлари камон, сўзлари асал, кўзлари чўлпон…» ҳақида гаплашиб келишди. Хаёл билан бўлиб, катта кўчада ғизиллаб келаётган бир машинага этаги тегиб кетди. Нега бу қиз шунчалик диққатини жалб этди, ўзи ҳам билмасди – гапирганда дудоқларида бир кулги-ю табассум аломатлари зоҳир бўлади. Чап қалам қоши ўйнаб учгандек, у атайлаб бундай қилаётгани йўқ, албатта. Беихтиёр яноқларидаги икки кулдиргичи йигитлар диққатини тортиб олади. Ўзини нечоғли сипо ва эҳтиёт сақлашига қарамай, бўртиб чиққан кўкрак, хипчабел – етилиш, балоғат ёшидир, чунончи ғунчалар ҳам етилиб барг ёзади… Ҳа, ҳазрат Навоий ҳам беқиёсликни «…ўн сакиз ёшиндадур…» деганлар. Тим қора сочининг елкаларида ҳалқа бўлиб туриши, лаблардан учай-учай деб турган кулгининг ўзи тасвирга сиғмас. Бир кўришда шунчалар таассурот.

Ҳабиб ҳар куни кўпгина қизу жувонлар билан учрашади, унинг атрофида қанчалар хушбичим қизлар бор-ку! Аммо бу қизда бир сирли латофат киши диққатини тортмай иложи йўқ.

Йўлда, дўсти унинг ҳаяжонланганига ишорат этиб, сенинг феълингдаги мажнуннамолик муҳаббат домига илинтиради, деди. Мен бу масалада ботирман, оҳ-воҳ этиб, куйиб-ёнишларни ёқтирмайман! Мен бошқачаман, дерди дўсти Пати, «Худо яратган ноз-неъматлардан инсон четда қолмаслиги керак…» дерди яна ўша Пати ниҳоятда қўпол ўхшатиш билан.

– Сен жарроҳсан, гўшту кабоб емайсан, кўз олдингга инсон жисми келиб туради. Ўтин ёриб, кетмон чопмайсан, чунки қўлни эҳтиёт қилиш керак. Сенга қийин! Мен, азизим, бошқачароқман; кабоб ҳам ейман, кетмон ҳам чопаман, тикани кирса ҳам барибир гулларни узаман… – дерди кайфи ошган Пати пишиллаб.

Ҳабиб ошналари билан хайрлашиб, уйга кирди – онаизори ухламай кутиб ўтирган экан. Тўйнинг яхши ўтгани ҳақида икки оғиз гапириб, ўз хонасига кириб кетаётган эди, она тўхтатди.

– Ўғлим, тўйлар қандай яхши! Мен ҳам қариб қолдим, бир оёғим ерда… – демасданоқ онанинг айтмоқчи бўлган гапини фаҳмлаб, кулимсиради. Чунки бу гаплар деярли ҳар куни такрорланиб турарди.

– Гапингиз тўғри, ойи, менимча, энди тўйни тезлаштирамиз.

– Лазокатхон холангнинг қўрғонтагилик эгачисининг қизи бўйи етилибди. Ўқиган, ҳозир попоп артелида гулкўрпа, палак тикар эмиш. Таърифини зўр қилишди. Олти минг сўмлик венгер гарнитураси, ҳамма нарсаси муҳайё эмиш. Совчи бўлиб борайми?

– Ойижон, тушунасиз-ку, ўзим топаман. Топдим…

– Вой, ойнаниб кетай сендан. Қандай топдинг?

– Топдим-да.

– Қанақа қиз экан?

– Яхши.

– Вой, ойнаниб кетай ўшандан. Совчиликка борайми?

– Борасиз, албатта!

– Сен тенгилар икки-уч болали бўлди, ўқиш, илмий иш ўз йўлига, болам, лекин уйланиш ҳам керак, – кампир хурсанд бўлганидан ўғлини ўз саволлари билан қийнагиси келмай, гапни тўхтатди. – Ечиниб, дамингни ол. Ҳозир чой олиб кириб бераман.

– Илмий иш дея беринг, ойи, шу «қассоблик» ҳам жонимга тегди. Профессор билан уришиб қолдим… Ҳеч қачон жарроҳлардан давлат арбоби чиқмаган. Иш, иш, иш… Бизга ёмон қарайдилар… Бизлардан биронта депутат ҳам чиқмаган. Хаста бўлиб, оҳ деганларида бизлар раҳбарларимизнинг эсига тушамиз…

– Ундоқ дема, болам, касбинг жуда яхши.

Орадан бир неча кун ўтгач, Ҳабиб куннинг ўрталарида Нигораларнинг уйига телефон қилди. Ўша куниёқ ёддан кўтарилмасин, деб телефон номерини ён дафтарчасига – алфавитнинг «Н» саҳифасига ёзиб қўйган эди.

– Ҳа! Эшитаман? – дарҳол у томондан қизалоқнинг бийрон овози эшитилди.

– Салом, – деди Ҳабиб. Ва хаёлидан шу фикр ўтди. «Тўғридан тўғри Нигорахонни чақириб беринг» десамикан ёки…»

– Салом! Сизга ким керак?

– Нигорахон.

– Ҳозир чақираман. Гўшакни қўймай туринг, у балконда, – бийрон қизнинг узоқ кетмай: «Ника, гўшакни кўтар, ўша»… дегани шундоқ эшитилди. Муқобил телефон гўшагини кўтарган Нигоранинг синглисига: «Гўшакни қўйиб қўй!» деб дўқ ургани ҳам эшитилди. Мансабдорнинг хонадонларида телефон аппаратлари вангиллаб ишлашини Ҳабиб яхши биларди. Бу қизалоқ Нигоранинг қитмир синглиси бўлса керак, деб тахмин қилди у.

– Эшитаман!

– Салом-алайкум! Мен Ҳабибман, – унинг юраги гурс-гурс ура бошлади.

– Салом, Ҳабиб ака! Танидим, қалай, Насриддин Афандидан латифа топдингизми?

– Ҳа!

– Эшитамизми?

– Эшитамиз. Телефондами ёки учрашганда айтиб бераманми?

– Афанди латифасини телефонда айтиб бўладими? – Нигора эркаланиб кулди. – Бунинг устига, гўшакни кўтариб, эшитиб турадиган жосуслар бор! Севара! Гўшакни жойига қўй!

Сингил опани доимо таъқиб этарди, у шақ этиб гўшакни босди.

– Гапимни эшитяпсизми?

– Ҳа, эшитяпман.

– Марҳамат, эшитаман!

– Вақтингиз бўлса, учрашайлик. Илтимос…

– Хўп бўлади. Бугун кечқурун адамлар Москвадан келадилар, кутиб оламиз. Эртага учрашишимиз мумкин.

– Соат бирда Санъат музейи ёнида кутсам бўладими?

– Бўпти! Бўлади.

– Хайр, саломат бўлинг!

– Хайр!

Нигора очиқ кўнгиллиги, адасининг Москвадан келиши-ю, синглисининг қитмирлигигача яширмай, ҳозирданоқ яқин кишисидек муносабатда бўлаётгани Ҳабибни яна ҳам ўзига жалб эта бошлади. Ҳабиб кўринишдан сал-пал қовоғи солиқ, «илмийроқ» бола бўлгани билан аслида қувноқ, қисман муғамбир, кимдир, рақибларидан бири уни «худбин» деганича бор эди. Ҳозирги вақтда негадир худбинлик айб эмасдек бўлиб қолди. Тавба! Машинада юрадиган мансабдорларга ҳаваси келиб, шу ҳақда гапирганида уни илмий раҳбари – профессор жеркиб ташлаган. Шу калла билан жарроҳ бўлиб юрибсизми? Жарроҳлик мансабдорликка зид ҳунар, деган эди. Ҳабибнинг отаси анча йиллар аввал оламдан ўтган, онаси ва уч укаси билан қолишган. «Гул етим» бўлгани билан шу ёшигача анча қийинчиликларни кўрди, ўрта мактабни тамомлагандан кейин отасининг орзуси бўйича врач бўлишга интилди. Институтни тугаллаб, ҳозир кўкрак жарроҳлиги институтида, машҳур профессор қўлида ассистент бўлиб ишламоқда. Йигирма беш ёшга борганига қарамай, ҳалигача уйланмай юрганининг баъзи сабаблари ҳам бор; биринчидан, институтда чинакам ўқишнинг ўзи бўлмайди; лекциялардан ташқари қанча адабиёт, қанча елиб-югуришлар, маърузалар, операцияларда, кутубхоналарда бўлиш, касалхоналарга қатнаш, лабораториялар… Бунинг устига барча адабиётлар, манбалар рус тилида. Институтда ўқиб юрган чоғларида ҳам бир қизга ошиқ бўлган, ўйлаб нетгунча уни бошқа йигит илиб кетган. Ўйчи ўйини ўйлагунча, таваккалчи ишни битиради, дейдилар. Ўшанда қўлдан чиқариб юборган қиз катта даргоҳдан эканини айтган, Ҳабиб ич-ичидан куйган эди. Иккинчидан, уйида шароит ҳам йўқ, етишмовчиликлар қанча. Уй солмаган, том сувоқ қилмаган ўзбек йўқ! Ўзбекнинг қайси валломат профессори паркетли, батареяли, лифтли уйда туғилибди! Сомонли лой билан сувалган хоналарда яшаб, сандалу тунука печкада исиниб, ҳовлининг бир бурчагидаги ошхонага, яна бир бурчагидаги ҳожатхонага қатнаб катта бўлган. Зотилжам бўлиб тузалмаган бола йўқ. Оппоқ чинни тоғора – унитаз, жўмраклардан вижиллаб иссиқ ва совуқ сув тушадиган, сасийдиган лампаю шамлар йўқ чароғон электр қандилларни қайси профессор ёшлигида кўрибди? Қори Ниёзий кўрибдими? Жарроҳ академик Воҳидов кўрибдими? Ёки Берунию Сино кўрибдими? Улар шамчироқда «Бобурнома»ю «Илми ҳандаса»ни, «Ал-Қонун»ни яратишган, асрлардан асрларга ўтиб келувчи бинолар қуришган. Офарин уларга!

Ҳабиб баъзан хаёлга чўмарди. Хаёл бошқа, ҳаёт бошқа, дерди ўзига ўзи. Ҳарқалай, мана шу сабаблар ва қисман шўхлиги ҳам унинг уйланишига халақит бериб келарди. Ёшлигида бошқа болалар қатори, дарсдан ташқари вақтларида отаси, укаларига қарашарди, ғишт таширди, бели қайишиб, сомонли лойни пақирлаб томга олиб чиқиб берган. Беланги бўлиб, институтга аранг борган вақтлари ҳам бўлган.

Эртасига, соат йигирматакам бирда Ҳабиб Санъат музейи ёнига келди. У ниҳоятда ҳаяжонланарди. Иккита билет олиб, у ёқдан бу ёққа юриб турарди. Музей олдидаги ўриндиққа ўтирди. Қўлида янги газета. У бугун кўкрак чўнтакли, елкасида погони бор оқ кўйлагини, тахи бузилмаган шимини кийган эди.

Бирдан ўн дақиқача ўтганда бу ерга кумушранг ҳукумат аъзолари юрадиган рақамли машина келиб тўхтаб, қўлида портфелли Нигора машинадан тушди. Ҳайдовчи йигит машина ойнасидан тикилиб қараб туриб, Нигора таъкидлаган бўлса керак, тезда кетди. Қиз яқин танишдек Ҳабиб билан қўл беришиб омонлашди. Уларнинг икковлари ҳам ҳаяжонда, лекин буни сездирмасликка ҳаракат қилиб, ўзларини жуда ҳам босиқ тутишарди. Лекин Нигора қизариб, ҳаяжонини яширолмай, салом-аликдан кейиноқ институтдан тўғри бу ёққа келаётганини, бугун эрта билан троллейбус бекатида кўнгилсизлик содир бўлганини, бир дугонасининг қўлидаги олтин соатини шундоқ бекатда йўлтўсар безорилар қўлидан олиб қочганини қўрқув билан гапирди. Шу сабабли отаси кейинги кунларда ўз машинасини бериб тураётганини айтди.

– Чатоқ бўлибди, – деди Ҳабиб таассуф билдириб, – Насриддин Афанди ҳам бозорда кетаётган экан, бошидаги янги қалпоғини ўғри олиб қочибди. Афанди бўлса ўғри кетидан чопиб, қувлайди, десалар, у бамайлихотир бозордан чиқиб, тўппа-тўғри қабристонга бориб, дарвоза олдида ўтирган эмиш. Орқасидан эргашиб келган одамлар:

– Мулла Насриддин, қалпоғингизни ўғри у томонга олиб қочди-ю, сиз нега бу томонга келиб ўтирибсиз? – деб сўрашибди.

Афанди бўлса:

– Ўша ўғри барибир бир куни шу ерга келади, дермиш.

– Ха-ха-ха-ха!.. – бирдан кулиб юборди тўлқинланиб турган Нигора. – Қарзингиздан узилдингиз!

– Ҳамон шу ерга келдик, ҳамма вақт ҳувиллаб ётадиган музейга бир кирайлик? Бу музей ҳам Навоий театридек томошабинлардан холи. Кирайлик, савоб бўлади.

– Бечора театр, бечора музей… – деди Нигора Ҳабибга ялт этиб боқиб. – Нега бундай?

– Бир раққоса бор, фақат оврўпоча ўйнайди. Байналмилаллик яхши, ким байналмилалликка қарши чиқарди, лекин ҳар бир санъаткор аввало ўз халқи санъатини улуғлаши керак. Ҳиндларнинг Вийжантимала деган раққосаси ўз халқи рақсини жаҳонга олиб чиққан. София Ротаруни олинг. Зайнаб Хонларова Озарбайжон қўшиқларини дунёга ёйди. Ўзимизнинг мумтоз қўшиқчиларимиз ўзбек миллий қўшиқлари билан халққа чинакамига муножот қилаётгани қандай яхши! Тайёр ошга баковул менимча, чинакам санъаткорлик эмасдир. Шуҳратпарастлик ва масхарабозлик! Шу йўл билан кўп имкониятларга эга бўлаётган кимсаларни биламиз. Улар ўз она тилларида ҳам сўзлашмайдилар, ўзбек тили андилар, қаланғи-қасанғилар тили, дейдилар. Ўшаларни кўрсам, қоним қайнаб кетади!

– Ў-ў, сиз жуда резкий, кечирасиз, кескин гапирар экансиз, – деди оғзи очилиб, маҳлиё бўлиб қолган Нигора. – Бундай гапларни айтишга эҳтиёт бўлинг, миллатчи деб айб қўядиганлар топилиб қолади.

– Тушунаман. Бундай тавқи лаънат кўпларнинг бўйнига осилган. Менга танбеҳ беришингиз ҳам табиий, сиз, ҳукуматимиз катталаридан бирининг қизисиз. Гапимга хафа бўлманг.

– Йўқ, хафа бўлмайман. Мен кескин, ҳаққоний гапирадиганларни ёқтираман. Ланж одамни, манфаат йўлида ҳамма томонга эгиладиганларни жиним суймайди. Сиз декабристларга ўхшайсиз.

– Унчалик эмас. Лекин тилимизни занглатиб, истеъмолдан чиқараётганларни ёқтирмайман. Санъаткор ёки адибнинг Австралия қитъасида обрў олганининг аҳамияти йўқ. Уч пул! Биринчи галда ўз юртинг, ўз халқинг эъзозласин! Мукаррамахон миллий рақсни кўтарди, у ҳам дунёни кезди. Сен, эй, ниначига ўхшаган раққоса, сен нима қилдингки, ўзбек миллий санъати сенга тасанно айтсин! Мана бу гапни айтсанг, ўша «санъаткор» сенга сиёсий айб ташлаб, бўйнингга тавқи лаънатни илмоқчи бўлади, юқори ташкилотларга ёзади. Ўшаларга қарата, сен она тилингни, она санъатингни хор қилган кимса бошқа ҳеч бир халқ санъатига вафо қилмайсан, дегим келади!

– Ўҳ-ҳў! Мен сизнинг ҳамма гапингизга қўшилмайман, лекин ўз фикр-мулоҳазангиз борлиги, қатъийлигингизни маъқуллайман, – деди Нигора Ҳабиб билан ёнма-ён музей ичкарисига кириб кета туриб. – Ҳамма ўзбек ёшлари ҳам фикрлашда сизга ўхшаганмикан?

– Биз ўз-ўзимизни танияпмиз, – деди Ҳабиб, – узоқ йиллар давомида ўзлигимизни билмаслигимиз кимларгадир кераклиги энди маълум бўлиб қоляпти. Халқ уйғоняпти. Айниқса, ёшлар, талабалар барвақт уйғонмоқда. Бу жуда яхши.

Ҳабиб ва Нигора ёнма-ён ичкарига киришди. Кенг ва гўзал залларда айланиб, мармар зинапоялардан кўтарилишди. Уларнинг икковлари ҳам ҳамон ҳаяжон оғушида эдилар.

Қандайдир қувонч Ҳабибнинг юрагини қучган, одатдагидек унча гапиролмас, ўзидан анча ёш бўлса ҳам севикли қиз олдида ҳаяжонланарди. Тавба! Ҳар куни қанчалаб одамлар ичида бўладиган, қанчалар чиройли аёллар билан гаплашадиган аспирант нечун бу қиз олдида ўзини йўқота бошлади! Таажжуб, демак, мен уни яхши кўриб қолибман, деди ўзига ўзи Ҳабиб.

– Рассом Абдувалиевлар, рассом Аҳмедов ва Аҳмаровлар жуда зўр! – деди Нигора эркаланиб. – Лекин мени сиз, ассистент Ҳабиб кўпроқ қизиқтирасиз. Ўзингиз ҳақингизда озгина гапириб беринг. Илтимос!

– Хўп, гапириб бераман. Ассистент эканимни билибсиз. Кўкрак жарроҳлиги институтида ишлайман. Бўйдоқман. Раҳбаримиз академик Воҳидов, профессор Ғуломов, ёшим 25 да, вассалом!

Нигора кулимсираб, ерга қаради.

– Бўйдоқман, бўйдоқлик ҳам жонимга тегди, – деди яна Ҳабиб. – Агар институтимиз партташкилотидан характеристика олиб келинг, десангиз, олиб келаман, ишчан ва ахлоқан пок, деб берадилар, албатта. Ишонаверинг, Нигорахон; «анъанавий» саволлар: севгингизга муносиб бўлиш учун қаҳрамонлик кўрсатиш, муҳаббат изҳор қилишлар ва ҳоказолар, булар бари романларда ёзилади. Агар сизнинг эътиборингизни қозониш учун қанақадир жасорат кўрсатиш керак бўлса, вақт керак – кўрсатармиз. Гап шундаки, сиз менга ёқиб қолдингиз. Сизни севиб қолганга ўхшайман. Менга турмушга чиқинг. Ота-онангизга буни айтинг, майли, суриштиришсин. Менинг бахтим фақат сиз билан бирга эканини сезяпман. Ойимлар совчи бўлиб бормоқчилар. Мана, юрагимдаги ҳамма бор гап шу. Мен реалистман, умуман, ёмон одам эмасман. Насриддин Афанди ёшлигида чучварани яхши кўрар экан, ҳар гал қайноқ чучварани оғзига солганида кўзидан ёш чиқиб кетаверибди. «Ўғлим, чучвара қочиб кетмайди, сабр қилинг», дебди отаси. «Сабр қилсам, оч қоламан, отажон», деган экан Насриддин Афанди.

– Ха-ха-ха-ха! Яна айтинг! – Нигора кулгидан ўзини тўхтатиб, Ҳабибга қаради. – Сиз Афанди айтишга устамисиз ёки атайин мен учун топиб келдингизми?

– У ҳам, бу ҳам. «Қандай яхшисан, хотинжон, – дебди бир куни Афанди тўшакда ётган ўз хотинига. – Худо сени яратмаганда нима қилардим?» «Худо худди мендақадан иккитасини яратганда нима қилардингиз?» дебди хотини. «Икковини ҳам олардим», дебди Насриддин Афанди. Хотини афандининг юзига бир шапалоқ урибди.

– Энди ўзингиз ҳақингизда гапириб беринг, – Нигора жилмайди.

– Илмий иш олганман. Келаси йилларга ҳимояга тайёргарлик кўрамиз, – деди Ҳабиб. Сўнг тўхтаб, Нигорага тикилди. Нигора кулимсирар, Ҳабибнинг гапига жавоб қилишни хаёлига ҳам келтирмасди. Девордаги катта суратга беихтиёр тикилишди, бу «Чўмилаётган гўзал» эди. Ўртага жимлик тушди. Бир лаҳзадан сўнг Нигора яна Ҳабибга мурожаат этди:

– Яна ўзингиз ҳақингизда гапириб беринг, кенгроқ билишни истайман.

Ҳабиб кулди, у Нигоранинг қўлидан ушлади. Қизнинг вужуди жимирлашиб кетди, у қўлини тортиб олишга уринди. Қип-қизариб ерга қаради.

– Бўлди, савол бериб, сизни қийнамайман! Кеча адамлар Москвадан келдилар, ишлар яна катта бўлар экан, Сибирия дарёлари Иртиш ва Енисей сувларини Шимолий Қозоғистон ва Ўрта Осиё ерларига олиб келиш, Орол денгизига қуйиш мўлжалланаётган эмиш. Плани тасдиқланиш арафасида экан. БАМга қанча пул кетган бўлса, бу қурилишга ҳам шунча кетармиш. Ҳали қанча қаҳрамонлар чиқади, мукофотлашлар бўлади. Ўзбекистон олти миллион тоннадан ортиқ пахта етказиб берар эмиш. Адамлар ярим кечагача Москвада бўлган гапларни айтиб бердилар. Республикамиз Иттифоқда биринчи даражага кўтарилай деб қолибди…