Текст книги "Gulyetim"

DADAM

Ha, mening dadam mana shunaqa, juda ajoyib odam. Ismlari Ergashboy. Orqavorotdan Ergash afandi ham deyishadi. Qorachadan kelgan, ozg‘in qo‘rinsa-da juda chayir, baquvvat odam. Dalada suvchi bo‘lib ishlaydilar. Shiyponda paxta quritadilar. Har yili paxta terimidan oldin g‘o‘za barglarini to‘kish uchun samolyot dalalarga allaqanday sassiq va boshni og‘ritadigan dori sepadi. Dadam oq bayroqni ko‘tarib samolyotga yo‘l ko‘rsatib turadi. Bir safar o‘rtog‘im bilan, uchuvchisini ko‘ramiz, – deb dorilar yomg‘iri ostida qolib ham ketganmiz. Dadamning hunari ko‘p. Ishdan bo‘sh paytlarida hamqishloqlarning har xil yumushlarini bajarib, hojatini chiqaradi. Devor urish deysizmi, suvoqchilik deysizmi, xullas, u kishining qo‘lidan kelmaydigan ishning o‘zi yo‘q.

Hatto ayrim odamlarning hojatxonasiniyam kovlab beradi. Ishga yollovchi bilan hech qachon savdolashmaydi, berganini olib ketaveradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, doim ish bilan band. Ba’zi o‘rtoqlarim, dadang mardikor, – deb ustimdan kulganday bo‘lishadi. Mardikor bo‘lsa nima qipti, halol mehnat qilib yashaydi. Mardikor bu – ishning mardi degani-ku axir, to‘g‘rimi? Uyimiz ham bog‘-u rog‘, luchchak shaftoli, olma-yu anor, yoz kelishi bilan hamma mevalar hil-hil pishib yotadi. Onamning aytishicha, dadam bechora ota-onadan erta yetim qolib o‘qiyolmagan, odamlarning mol-qo‘yini boqib katta bo‘lgan emish. Halol, mehnatkash yigitni yoqtirib qolgan bobom onamni u kishiga nikohlab, o‘zlariga kuyov qilib olgan ekanlar.

– Dadamni nega afandi deyishadi? – so‘radim bir kuni onamdan.

Onam avval miriqib kuldi-da, so‘ng savolimga javob berdi.

– Dadangni afandiligiyam bor-da, o‘g‘lim. Bozorga turshak olib borsa, qopning tagiga sara, yaxshisini solib ustiga sifatsiz yomonini joylaydi. Xarid qilgan odam uyiga borib qopni ag‘dargach, sarxil mevalarni ko‘rib xursand bo‘lar emish.

E, qaysi birini aytay bolam, egasiga rahmi kelib kasal qo‘yni sotib olgan ham, bozori kasod ekan, – deb bir qancha keraksiz narsalarni uyga ko‘tarib keladigan ham dadang. Uzoqdan kelgan dehqon, ozgina qovuni sotilmay qolgani, uyiga ketolmayotganidan nolisa, darrov pulini berib, bir arava ichi tushgan qovunni uyga olib kelgan ham dadang. O‘tgan yili qo‘ni-qo‘shnilarga tarqatganimiz esingdadir. Shuning uchun odamlar afandi deyishsa kerak-da.

Soddaliklarini hisobga olmaganda, dadang juda yaxshi odam. Mahallamizda hamma hurmat bilan qaraydi, chunki to‘y-to‘ychiq, sovuq ma’rakalarda astoydil xizmat qiladi. To‘ylarda choy qaynatish, oshpazga go‘laxlik qilish ham dadangning vazifasi. Mahallada kimdir vafot etsa, to‘g‘ri qabristonga borib, go‘rkovlarga yordam beradi. Dadang to‘rga chiqib o‘tirishni xayoliga ham keltirmaydi. U oddiygina poycho‘kir odam.

Shuning uchun seni o‘qitib, katta odam qilmoqchi…

Onajonimning so‘zlarini eshitib, dadamni yanayam yaxshi ko‘rib ketdim va ichimda o‘z-o‘zimga so‘z berdim: dadajon, albatta yaxshi o‘qiyman! Mana ko‘rasiz, men siz orzu qilganday katta odam bo‘laman!

BIZNI TOBLAGAN YUMUSHLAR

Qo‘lidan oz-moz ish kelib qolgan qishloq bolasining yumushlari bir talay.

Bemalol darslarini tayyorlab, yonboshlab yoki ko‘kragini yerga qadab kun bo‘yi badiiy kitoblar o‘qib yotishi amrimahol. Ammo mol-u qo‘ylarini bo qish uchun dalaga haydab ketayotgan ba’zi tengdoshlarimning qo‘ltig‘iga qistirib olgan kitobni ko‘rib havasim kelardi. Demak, ishtiyoq bo‘lsa, ishlar qaynagan paytda ham kitob o‘qishga vaqt topiladi.

Ishlar qaynagan paytda deganimga hayron bo‘lmang.

Masalan, 1-sentabrdan o‘qish boshlansa-da, o‘n-o‘n ikki kun o‘tmay, paxta yig‘im-terimi munosabati bilan maktabimiz yana yopiladi. O‘qituvchi-yu o‘quvchilar toki tepadan buyruq bo‘lmaguncha qor yog‘sayam, tosh yog‘sayam daladan chiqmaymiz. Ishdan zerikkan biz shumtakalar payt poylab turib, ovloq yo‘llar orqali uyimizga qarab juftakni rostlab qolardik. Bunday paytlarda tayoq o‘qituvchilarimizning boshida sinardi. Hatto birorta gazetani qoyillatib o‘qiyolmaydigan savodsiz brigadir ham ziyoli ustozlarni bolalar oldida sensirab, haqorat qilishi oddiy hol edi. Bechora o‘qituvchilar uyma-uy yurib bolalarning paxtaga chiqishlarini ota-onalardan iltimos qilar, bu ishda o‘zlarini gunohkor sezib, ularga yalinishardi.

Bolalar uchun katta, ommaviy ishlardan yana biri may oyida boshlanardi. G‘o‘za ko‘chatlarini yagonalash avj pallasiga chiqqan bir paytda odamlarga ipak qurti tarqatiladi. Bu ishdan bo‘yin tovlagan kishilarni dag‘dag‘a bilan qo‘rqitib, yarim tunda bo‘lsa-da uyiga bir quti ipak qurti tashlab ketishadi. Katta gektarlar atrof idagi sanoqsiz bahaybat tutlar hammaga taqsimlab beriladi. Ko‘plab odamlarning bargi katta dahagacha yetmay tugab qolar, dalada poylab yotmasa, «barg o‘g‘rilari» tunda kelib tutlarni kesib ketishlari hech gap emasdi. Olomon ikki mahal, ertalab va kechki payt barg olgani chiqadi. Dalalar sayilga aylanadi. Bu manzarani katta mehnat frontiga qiyoslasak, xato bo‘lmas. Afsuski, har mavsum noxush voqealar ham bo‘lib turardi. Kimdir oyoq yo qo‘lini kesib og‘ir jarohat olsa, yana kimdir tutdan yiqilib, bir umrga nogiron bo‘lib qolardi.

Onajonim tong qorong‘isida boshimga kelib, ming azobda meni uyg‘otishga urinadi.

– Davronjon, tur, bolam. Yana ozgina qoldi, chidagin. Turaqol, bolam.

Uyqu shirinlik qilib, turishga erinaman. Biroz fursat o‘tgach, yana onajonimning yalingannamo mungli ovozini eshitaman.

– Davronjon! Kel endi… Turaqol, bolajonim.

Bu dardli ovozda qandaydir aybdorlik, ilojsizlik va yana allaqanday sehrli, ilohiy tuyg‘u – ona mehrini chuqurroq tuyganday bo‘laman.

Uyqu qanchalik shirin bo‘lmasin, o‘rnimdan dast turib tong qorong‘isida dadam bilan birga dalaga jo‘nayman va har safar yo‘lda ketayotib, onamni yalintirganimdan afsuslanaman. Chunki, qorong‘i bo‘lishiga qaramay, odamlar allaqachon tut kesishni boshlab yuborgan, menga o‘xshagan bolalar ancha-muncha ish qilib qo‘yganini ko‘rib ulardan uyalaman. Xuddiki tengdoshlarim menga qarab «endi kelyapsanmi, tanbal, uyquchi» deyayotganday tuyulib xijolat tortaman. Dadam ham tutga chiqib, barg-novdalarni kesadi. Men ularni chiroyli qilib to‘plab bog‘layman.

Keyin birgalikda katta yo‘l bo‘yiga tashiymiz. Ba’zan ulov bo‘lmay, barglarimiz issiqdan so‘lib qoladi. Ming azobda velosipedga yuklab, ikki-uch bor qatnashga majbur bo‘lamiz. Keyin juda katta muammoni hal qilganday, hamma ishni yolg‘iz onamga tashlab, dadam ishga, men paxta yagonasiga jo‘naymiz. Bechora onam bir o‘zi barglarni butab qurtlarga soladi. Keskaltaklarni bog‘lab, bir chetga bosadi. So‘kichaklarni eski g‘angdan tozalaydi. Xullas, qurt boqish mahali onamning uxlaganini sira ko‘rmaganman.

Kolxoz bug‘doyini o‘rib olganidan so‘ng qishloq ahli mo‘r-malaxday yopirilib uylarimizga somon tashiymiz. Kombaynlarda chala o‘rilgan poxolni o‘roq bilan tagidan qirtishlab, qoldiqlarni supurib olamiz.

Bedalar o‘rilib yer haydalgach, qimirlagan jon borki, «yo‘ng‘ichqa tomir» (bedaning ildizi) tergani chiqamiz. Har kim holiga yarasha chorvasiga yemish g‘amlab oladi. «Yo‘ng‘ichqa tomir»ni tesha bilan tuyib maydalab molga berilsa, juda kuchli ozuqa bo‘lardi. Ommaviy ishlardan yana biri g‘o‘zapoya yig‘ish edi. Har bir oila bola-chaqasi bilan dalaga chiqib, o‘ziga bo‘lib berilgan yerning g‘o‘zapoyasini yig‘ishtirib oladi. El birlashadi. Bir-biriga xolis ko‘maklashadi. Ayni shu pallada tut daraxtlarinig sovuqdan darmoni qurib arang ilinib turgan barglarini uzun kaltak bilan savalab qoqishning nashidasi o‘zgacha. Duv-duv to‘kilayotgan yaproqlarni g‘o‘zapoyadan yasalgan qo‘lbola «supurgi» bilan bir joyga yig‘ib, qoplarimizga niqtab-niqtab bosamiz.

Bu yumushlarni bajarish qanchalik malol kelmasin, biz, bolalar hech qachon bo‘yin tovlamasdik. Ularning o‘ziga yarasha gashti, rohati ham bor edi. Mehnat bizni chiniqtirdi, tobladi, shakllantirdi. Har qanday ishni ko‘rganda qo‘rqmaydigan, oyog‘i qaltiramaydigan bo‘lib ulg‘aydik. «Ko‘z – qo‘rqoq, qo‘l – botir» degan gap topib aytilgan. Yashasin mehnat!

OLIMJON AKA

Mavsumiy tig‘iz ishlar tugab, bemalolgarchilik kunlar boshlanadi. Bunday paytlarda o‘rtog‘im Zokir, goho qo‘shnimiz Oqilxon bilan o‘t tergani dalaga boramiz. Oqilxon oq-sariqdan kelgan, nimjon sochlari qizg‘ish, nozik qo‘llari paxtaday yumshoq, qizlarning ichida o‘sayotganidan bo‘lsa kerak o‘ta muloyim bola edi. Yuzidagi siyrakkina sepkillariyam uning o‘ziga xosligini oshirib turardi. U mendan ikki yosh katta bo‘lsa-da, ikkimiz qo‘l berib o‘rtoq tutingandik. Oqilxonlarning oilasini qishloq odamlari hurmat qilar, hatto kichkina bolasiniyam sizlardi. Ular esa negadir boshqalarni senlab gapirishni xush ko‘rardi. Odilxon aka magazin mudiri bo‘lgani uchunmi, bu oila boshqalarga qaraganda anchagina to‘q yashardi. Odilxon taqsir (uni shunday deb atardilar) o‘g‘li Oqilxonni mutlaqo ishlatmasdi, undan faqat yaxshi o‘qishini talab qilib, evaziga oldindan yangi velosiped ham olib bergan. Velosiped did bilan bezatilgan, orqani ko‘rsatadigan oynasi-yu, yoritish chiroqlarigacha bor. Egariga qizil baxmal qoplanib, yana allambalo nurqaytargichlar o‘rnatilgan. Oqilxonni birov majbur qilmasa-da, chiroyli velosipedini ko‘z-ko‘zlash uchunmi, ba’zi-ba’zida men bilan birga o‘t tergani borardi. Bunday ishlarga u juda no‘noq, harchand urinmasin, hech to‘plagan o‘ti ko‘paymasdi. Yana bir tomoni uning cho‘ntaklari doim pulga to‘la bo‘lardi. Oqilxon bolalarning ko‘zini kuydirib do‘konlardan xohlagan narsasini olib yer, hech qachon ko‘ngil uchun ham «mana ol», deb yolg‘on manzirat qilmasdi. U bir gapni bot-bot takrorlashdan sira charchamasdi.

– Men katta bo‘lsam, sudya bo‘laman.

– Qishlog‘imiz futbol jamoasigami? – dedi bir gal bu gapni eshitaverib zerikkan Jo‘ra chittak shumlik bilan. Gur etib kulgi ko‘tarildi.

– Kulmanglar! Mana ko‘rasanlar, hali hammang menga yalinasan. Dadam bir gapni aytdimi, u, albatta, bo‘ladi.

Dala tomondan qishlog‘imizga kiraverishda yigirma besh yoshlardagi notanish yigit e’tiborimni tortadi. Unga tez-tez ko‘zim tushar, beixtiyor kuzatib ham yurardim. U bir o‘zi chaqqonlik bilan g‘isht quyardi. Dam olish paytlarida esa qo‘lidan kitob tushmasdi. Bir o‘zi uyni ko‘tarib, ustini yopa boshladi. Odamlarni hasharga chaqirsa-ku, – degan xayollar bilan unga salom berib, jim o‘tib ketaverardim.

Bir kuni tergan o‘tlarimizni qoplab uvatga chiqdik. Oqilxon velosipedining damini kimdir atay chiqarib yuboribdi. Menikiga esa tegmagan. Atrofda birov ko‘rinmadi. Kutilmaganda kap-katta bo‘lib qolgan bo‘lg‘usi sudya yig‘lay boshladi. Uni arang yupatib, noiloj ikkimiz ham velosipedlarimizni yetaklab yo‘lga chiqdik.

Qishloqqa kiraverishda o‘sha bir o‘zi uy qurayotgan yigitga duch keldik.

– Iye, Oqilxon, hormang, hormang! – dedi yigit taajjublanib. – Xayriyat, siz ham ish qilarkansiz. Yashang! Mehnat odamni pishiradi, uka. Bo‘shashmang Oqilxon, bo‘shashmang.

– Bu odam kim?

– Olim aka, – dedi u bepisand ohangda. – Kutubxonada ishlaydi.

– Kutubxonachimi? Shuning uchun kitobni ko‘p o‘qirkan-da. U sizni qayerdan taniydi? – dedim hayron bo‘lib.

– Taniydi-da… Men undan doim kitob olib turamanku.

– Mengayam kitob berarmikin, – dedim Oqilxonga havasim kelib.

– Albatta, beradi. Xo‘p desang, ertaga birga borib sengayam kitob olishimiz mumkin.

– Bo‘ldi, kelishdik.

Ertasiga u kutubxonadagi xilma-xil kitoblarni ko‘rib, og‘zim ochilib qoldi. Olimjon aka bizni yaxshi kutib oldi. U chiroyli kiyingan, bolalar bilan o‘rtoqday gaplashadigan, xushmuomala, ochiq chehra bir kishi ekan. Bu o‘sha, men ko‘rgan juldur kiyimli, yalangoyoq chopib yurib g‘isht quygan yigitligiga sira ishongim kelmasdi.

Kitob ko‘pligidan qaysi birini tanlashni bilmay boshim qotdi. Yaxshisi, darsliklarda o‘qiganim Quddus Muhammadiy bilan Po‘lat Mo‘minning kitoblarini olgim kelaverdi. Oqilxon esa «Ilonshoh» degan ertaklar kitobini tanladi. U kutubxonada erkin harakat qilar, Olim akadan tap tortmay, hazillashib ham qo‘yardi. Olimjon aka menga ham qaydnoma varaqasi ochib, olgan kitoblarimni yozib qo‘yarkan, so‘radi:

– Davronbek, sen she’riyatga qiziqasanmi?

– Ha, qiziqaman, – dedim biroz qimtinib.

– Juda yaxshi. Bugundan boshlab kutubxonaga sen ham a’zo bo‘lding. Bu kitoblar sendan ortsa, keyin boshqalar o‘qiydi. Qani, mana bu yerga qo‘l qo‘yib yuborgin-chi.

Shu paytgacha hech nimaga imzo qo‘ymagandim. To‘g‘risi, qo‘l qo‘yishni bilmasdim ham.

– Qo‘l qanday qo‘yiladi? Men bilmayman, – dedim qizarib-bo‘zarib.

– Iye, iye, oddiygina qo‘l qo‘yishni bilmas ekansan-u, yana kitob o‘qiyman deysan-a.

Oqilxon masxara qilganday hiringlab kuldi.

– Mayli, kulmang. Hechqisi yo‘q, asta-sekin o‘rganib oladi. Familiyangni yozib qo‘ysang ham bo‘laveradi.

Olimjon aka varaqlarni olib, menga bir nechta imzolarni misol qilib ko‘rsatdi. Hayajondan qo‘lim qaltirab, belgilangan joyga sharifimni yozib, oxirgi harfning bir uchini uning ustiga jingalak qilib qayirib qo‘ydim.

– Ana, juda zo‘r, – dedi Olimjon aka ko‘nglimni ko‘tarib. – O‘qigan odam ko‘p biladi. Ko‘p bilish uchun tinimsiz kitob o‘qish kerak, Davronbek.

– Menga o‘xshab, – dedi Oqilxon qitmirlik bilan gap qistirib.

– Oqilxon, kitobni shunchaki o‘qib ketaverish bilan ish bitmaydi. Uni sinchiklab, mag‘zini chaqib o‘qish kerak. O‘qisangiz-u uqmasangiz, bir uy kitob mutolaa qilsangiz ham foydasi yo‘q.

Oqilxon bilan o‘qigan kitoblari xususida suhbatlashib shuni bildimki, u adabiyotga mutlaqo qiziqmas, otasining tazyiqidan qo‘rqib, xo‘jako‘rsinga mutolaa qilardi xolos. U doim yasanib yurar, sochini goh tepaga, goh yoniga tarab, o‘ziga oro berish bilan ovora edi. Nima bo‘lgandayam undan minnatdorman. Axir, u meni kitoblar dunyosiga yetaklab keldi. Bu kun mening xotiramda bir umrga muhrlanib qoldi. Olgan kitobimdagi she’rlarni o‘qib, ularga havas qilib o‘zimcha mashqlar qila boshladim. Qayerda bo‘sh qog‘oz ko‘rsam, ming turga olib qo‘l qo‘yib tashlayverdim. Oxiri chiroyli imzo qo‘yishni ham o‘rganib oldim.

Olimjon aka bilan juda inoqlashib ketdik. U o‘qigan kitoblarim haqida fikrlarimni so‘radi. Men bu bolajon kutubxonachini juda yaxshi ko‘rib qoldim. Uning tavsiyasiga ko‘ra «Alyonushkaning boshidan kechirganlari» degan kitobni olib, shoshilmay, sinchiklab o‘qiy boshladim. Chunki undagi voqealarni Olimjon akaga hikoya qilib berishim kerak edi-da. Bu orada ipak qurti, yagana mavsumi boshlanib, kitob o‘qishga vaqtim ham qolmadi.

Kutilmaganda odamlar orasida sovuq xabar tarqaldi.

«Olimjon tutdan yiqilib o‘libdi». Mish-mish gaplarning yolg‘on bo‘lib chiqishini qanchalik istamay, ming afsus, bu fojia haqiqat edi. Ko‘zlarim yoshga to‘ldi. Endi menga kutubxona eshiklari butunlay yopilgandek tuyuldi. Olimjon akaning katta hafsala bilan qurayotgan yangi uylari ham unga nasib qilmay, mung‘ayib qolaverdi. «Alyonushkaning boshidan kechirganlari» esa oxirigacha o‘qilmay, chalaligicha qolib ketdi.

TUPPA-TUZUK SHOIR BO‘LGANIM

Qishlog‘imizdagi o‘rta maktabning 6-b sinfida o‘qiyman. O‘qishlarim chakki emas. Hamma fanlarga qiziqaman, ammo tarix va rasm darslariga mehrim boshqacha. Ayniqsa, adabiyot darsida suvga tushgan baliqday yayrab ketaman. Maktabdagi katta-kichik yig‘inlarning boshlanishi va yakunida sinfdoshim Halimjon gorn-surnay, men nog‘ora chalib davra aylanamiz. Ram-pam-pam, ram-pam-pam, ram-para-parapara, ram-pam-pam. Ba’zan birgalikda intermediyalar o‘ynaymiz. Hamma bolalar bizga havas bilan qaraydi. O‘qituvchimiz Jalilov domla keyingi darsga she’r yozib kelishimizni uyga vazifa qilib berdi. Har zamonda shoirlarga taqlidan ijod qilib turishim ish berdi. Ertangi darsda yozgan she’rimni boplab, ifodali o‘qidim.

Olmaxon

 
Olmaxonning dumi baroq,
Judayam sho‘x, o‘yinqaroq.
Olma bersam olmaydi hech,
Yong‘oq terib tolmaydi hech.
Olmadan u ekan yiroq,
Olmaxondir ismi biroq.
Olib qo‘ysam yong‘og‘ini,
Osiltirdi qovog‘ini.
 

– Yasha! Barakalla, Ergashev! Sen bo‘ladigan bolasan! Tuppa-tuzuk shoir bo‘lib qolibsan-ku. O‘qituvchimiz xursand bo‘lib meni bolalarga rosa maqtadi. She’rlarimni «Gulxan» jurnalida chiqarishga yordam berishini aytib, ko‘proq yozishimni tayinladi. Maqtovlardan ruhlanib, keyingi darsga yana ikkita she’r yozib keldim.

Sichqonchaning degani

 
– Ertaga bug‘doyzorda
Katta kurash bo‘ladi.
G‘olib kelganning uyi
Bug‘doy, donga to‘ladi.
 
 
Yengar edim, bir emas
Hatto to‘qqiz-o‘nini
Bir kunga berib tursa
Tipratikan to‘nini.
 

Qoyil! Zo‘r! Hamma chapak chalib olqishladi. Yana o‘qi! Xitoblar yangradi.

Qizilishton

 
Qizilishton zo‘r usta
Ishtoni qizil tusda.
Qushlar qiynalmasin, deb
Uy qurganmish uch yuzta.
 

Jalilov domlamiz, o‘qib o‘rganishda davom etsang, sendan yaxshi shoir chiqadi, dedi. Sinfda obro‘yim oshib ketdi. Ayrim sinfdoshlarim allaqachon shoir deb ham chaqiradigan bo‘lishdi. Bu menga juda yoqardi. Tanaffusda har xil qiziq voqealarni qofiyaga solib, bolalarga o‘qib berar va bundan o‘zim ham rohatlanardim. Ana shunday kunlarning birida kutilmagan voqea ro‘y berdi-yu, o‘qishlarim chappasiga keta boshladi.

DADA MISHA

Ertalab uyimizga Dada Misha shogirdi bilan kelib, pol qoqish ishlarini boshlab yubordi. Qishlog‘imizda ikki nafar duradgor usta bor. Ulardan biri Dada Misha, ikkinchisi Samintoy aka degan bizdan sal narida yashaydigan qo‘polroq bir kishi. Odamlar duradgorlik ishlariga ko‘proq Dada Mishani chaqirishar, Samintoy akani esa unchalik xushlamasdilar. Dadamning aytishicha, uning og‘zi qattiq, sal narsaga to‘ng‘illar, ustiga-ustak ovqat tanlar emish. Yana yog‘ochlarni ko‘rko‘rona arralab isrof qilar ekan.

Eng yomoni – ishlagan xonadonining ahli ayoliga yomon ko‘z bilan qararmish.

Dada Misha esa uning teskarisi bo‘lib, bir qarich yog‘ochni ham joyini topib ishlatarkan. U rus bo‘lishiga qaramay, xotini Jannat (Janna) xola bilan qishlog‘imizda yashardi. O‘zbekchani suv qilib ichib yuborgani shuki, tilimizni rosa qishloqcha qilib shevada gapiradi. Dyadya Mishani qishloq odamlari osongina – Dada Misha deb qo‘yaqolishgan.

Misha tog‘aning bo‘yi past, ko‘zlari kulrang, soch-soqoli hatto qoshlarigacha oppoq, so‘zlari muloyim, yuzlari qip-qizil, yetmish yoshlardagi kishi edi. Oyog‘ida qishin-yozin qop-qora qilib moylangan etik, boshida doim furashkasi bo‘lardi.

Eng yaxshi tomoni – u bolalarni juda yaxshi ko‘rardi.

Kelgan kunidanoq men bilan, yaxshimisiz, o‘rtoq, deb so‘rashdi.

Dada Misha o‘n sakkiz yoshlardagi shogirdi O‘ktam aka bilan juda inoq, har bir so‘zdan kulgi chiqarib taxtalarni randalashardi. Ularning suhbatini eshitish juda maroqli edi. Dadam ham ustalarga imkon qadar yordam berar, men esa mayda-chuyda ishlariga qarashib, choynak bo‘shasa, choy damlab, ularga dastyorlik qilib turdim.

Usta-shogird o‘tirib ozgina nafas rostladilar. – Eshit Davronbek, – dedi O‘ktam aka menga qarab va mix o‘ralib keltirilgan eski gazetani xuddi artistlarday ifodali o‘qiy boshladi. U shunday ravon, tutilmay o‘qirdiki, beixtiyor havasim keldi. Ertakning qisqacha mazmuni shunday:

Uchta o‘g‘ri bir boyning xazinasini o‘maribdi. Ular o‘ljani taqsimlamoqchi bo‘lib bir kimsasiz kulbaga yig‘ilibdilar. O‘g‘rilarning biri qozon boshida ovqatga unnabdi. Sheriklari bezatilgan dasturxon atrofida maishat qilib o‘tirib, fikrlari buzilibdi. Ikkovlon qozon boshidagi safdoshlarini gumdon qilib, boylikni o‘zaro bo‘lishib olmoqchi bo‘libdi. Masalliqni qozonga bosib davraga kelib o‘tirgan o‘g‘riga zahar solingan qadahni berib, urishtirib ichibdilar. O‘g‘ri shu zahotiyoq jon taslim qilibdi. Murodlariga yetgan ikki o‘g‘ri xursand bo‘lib ovqatni paqqos tushiribdi va ular ham tarashadek qotibdilar. Qozon boshidagi o‘g‘ri boylikka faqat o‘zi egalik qilish maqsadida ovqatga zahar solgan va oqibatda ochko‘z o‘g‘rilarning hech biriga o‘lja nasib qilmagan ekan.

Gazeta-jurnallarda shunday qiziq ertaklar berilishini bilmasligimdan afsuslandim. Ustalar uylariga ketgach, o‘sha gazeta bo‘lagini olib, O‘ktam akaga o‘xshatib o‘qishga harakat qila boshladim. Odatdagi tushlikdan so‘ng O‘ktam aka barmoqlari bilan patnisni chertib biram zo‘r qo‘shiq aytdiki, shunday ovoz bilan pol qoqib yurganiga hayron bo‘ldim.

Dada Misha esa randalangan taxtaga patnis ushlab ashula aytayotgan bola rasmini tezda chizdi-da, tagiga O‘ktamjon, deb yozdi va menga qarab jilmaydi.

Shogird ham patnisni qo‘yib, furashka kiygan sersoqol boboy suratini chizib, tagiga O‘ktamjonning ustozi, – deb yozib qo‘ydi. Uchalamiz miriqib kulishdik. Endi men bu usta-shogirdlarga butunlay qoyil qoldim va ularga havas-u mehrim yanada ortdi.

– Seni qo‘lingdan nima keladi? Ko‘rsat hunaringni, – dedi O‘ktam aka kutilmaganda menga qarab.

– She’r o‘qisam ham bo‘laveradimi? – dedim biroz uyalib.

– Bo‘laveradi, bo‘laveradi… dedi muloyimlik bilan Misha tog‘a.

O‘zim yozgan she’rlardan birini boplab o‘qib berdim.

– O, zo‘rsan-ku, deyishdi usta-shogird xursand bo‘lib. – Bu kimning she’ri?

– O‘zim yozganman, – dedim men ham kimligimni bildirib qo‘yish maqsadida.

Ular meni maqtay boshladilar.

Sal narida, negadir mazam bo‘lmayapti, – deb yonboshlab yotgan dadam ham tabassum bilan bizlarni kuzatar, she’r yozganimdan quvonib o‘zini qo‘ygani joy topolmasdi.

– Sinflaringda eng birinchi zo‘r kim? – dedi O‘ktam aka yelkamga qo‘lini qo‘yib.

– Abror!

– Ikkinchi zo‘r-chi?

– Maqsud!

– Uchinchi zo‘r kim?

– Uchinchi zo‘r yo‘q.

– Sen-chi? Uchinchiyam emasmisan.

Men indamay yerga qaradim.

– Yigit kishi hech bo‘lmasa, o‘zini himoya qilishni bilishi kerak, – dedi O‘ktam aka uzil-kesil.

– Hechqisi yo‘q. Haliyam kech emas. O‘zim senga zo‘r pryomlarni o‘rgatib qo‘yaman.

U chindanam ishdan bo‘sh paytlarida menga oz-ozdan boksdagi himoya usullarini o‘rgata boshladi. Men bu sportga astoydil qiziqib, mashqlarni qunt bilan takrorlardim. O‘ktam aka bolaligida shaharda boks to‘garagiga qatnashgan ekan.

Taraqa-turuqlar avjiga chiqib, ustalar pol qoqishni boshlab yubordilar. Kutilmaganda uyimizga Samintoy aka kirib keldi. U to‘g‘ri ustalar ishlayotgan uyga yo‘naldi. Tashqarida sabzi to‘g‘rayotgan onajonim ro‘molini yuziga tushirib, o‘zini panaga oldi. Samintoy aka dadam bilan mensimaygina qo‘l uchida so‘rashdi. Misha tog‘a bilan esa eski qadrdonlarday quchoqlashib ko‘rishdi.

Uning ko‘zlari javdirab hamma tomonga bir-bir qarab chiqdi. Dadam bir piyola choy quyib mehmonga uzatdi. Samintoy aka choyni olib gap boshladi.

– Endi Mishaka, biz ustalar bir-birimizni qo‘llab turamizda-a.

– Albatta, nima so‘rab keldingiz, tortinmay aytavering.

– Oma, juda ziyraksiz-da Mishaka. Drelingizni (elektr tokiga ishlaydigan parma) berib turmasangiz bo‘lmaydi. Juda zarur. Ishimni bitiraman-u, bir soatga borib-bormay, lichno o‘zim keltirib beraman, aka.

Misha tog‘a bir so‘z demay, sumkasidan drelni olib berdi.

– Endi, Samintoy, bugun bo‘lmasa ertaga bu asbob bizga kerak bo‘ladi.

– Bir soatga bormay keltirib beraman, dedim-ku, ota.

Samintoy aka qanday tez kelgan bo‘lsa, shunday shoshib chiqib ketdi. Faqat tashqariga chiqqach, dadamga xo‘mrayib dedi:

– Arzonginaga qoqib berardim shu polingni… O‘zing bir mardikor bo‘lsang… Yo puling ko‘payib qoldimi? Tavba, hammang shu tomi ketgan, kelgindi cholga chopasan-a.

– Hali sizgayam ishlar bor, – dedi dadam xijolat tortib.

– Mana ko‘rasan, qoqqan poli o‘n kunga bormay ochilib ketadi, – dedi-da, jahl bilan jo‘nab qoldi.

Ichkariga kirdim.

– Chakki qildingiz, ustoz – dedi O‘ktam aka Misha tog‘aga qarab. – Bir soat tugul bir yildayam dumini tutqazmaydi bu tullak. Shaytonni (baland-pastni ko‘rsatadigan asbob) olib ketib, qaytib kelmagani esingizdan chiqdimi?

– Mayli-da, bungayam qiyin. Hamirturishi shunday bo‘lsa, u bechora nima qilsin. Bunaqa odamlarni faqat go‘r to‘g‘rilaydi.

Mix uchun do‘konga chiqib ketgan dadam menga chiroyli shim ham olib keldi.

– Bu she’r yozganing uchun, o‘g‘lim, – dedi qo‘limga qop-qora shimni tutqazib.

Xursand bo‘lib darrov kiyib ko‘rdim. O‘zimga rosa loyiq keldi. Zo‘r ish bo‘ldi-da. Maktabga hamma qatori shalvarishton bilan borardim. Endi mening ikki yonida cho‘ntakli shimim bor. Rahmat, dadajon!

Usta-shogirdlar jadallik bilan polni qoqib bo‘ldilar. Misha tog‘a uyimizning to‘ridagi va ikki deraza o‘rtasidagi tokchalar ustiga ortib qolgan taxtalardan eshik yasab, tokchajavon qurib bermoqchi bo‘ldi. Endi elektr parma kerak bo‘lishini aytib, o‘ylanib qoldi. O‘ktam aka haq bo‘lib chiqdi. Oradan ikki kun o‘tsa hamki, Samintoy akadan darak bo‘lmadi. U lafzsizlik qildi.

– Davronbek, Samintoyni uyini bilasanmi? – dedi Misha aka xijolat tortib.

– Bilaman. U mahallamizda turadi.

– Borib drelni olib kelsang, bizga juda katta yordam qilgan bo‘larding-da, o‘g‘lim.

– Xo‘p bo‘ladi. Birpasda borib olib kelaman, – dedim-da, chopib ko‘chaga chiqib ketdim.

Samintoy akaning eshigi ochiq ekan. Hovlisiga kirib uzoq chaqirdim. Hech qanday javob bo‘lmadi. Endi izimga qaytayotgan edim, uydan g‘ingshiganicha yarimyalang‘och Samintoy aka chiqdi.

– Kim u!

– Men, Davronman!

– Uyquniyam beliga tepding-ku, zumrasha. Qaysi Davron!

– Men Ergash akaning o‘g‘liman. Ustalarning drelini olgani kelgandim.

– Obbo… Yeb qo‘yarmidim, o‘zim obborib berardim, o‘sha sopi tilladan matohini.

– Ustalarga kerak bo‘lib qoldi-da.

Samintoy aka to‘ng‘illab uyiga kirib ketdi. Shu payt chorvoq tomondan eshakday keladigan it chopib kelib, menga qarab hura boshladi. Qo‘rqqanimdan nima qilishimni bilmay, joyimda qotib turaverdim.

Xayriyat, ichkaridan Samintoy akaning qorasi ko‘rindi.

– Qoplon! – dedi u baland ovozda.

It sal pasayganday bo‘ldi.

– Yurakdan ham bor ekan-ku. Qo‘rqma, qopog‘on emas, – dedi qo‘limga drelni berarkan.

Ortimga qayrilib, bir-ikki qadam yurganim hamono it huriganicha menga qarab jon-jahdi bilan tashlanib qoldi. Ko‘cha eshik tomonga qarab qochdim. Biror narsaga qoqildimmi, qanday qilib orqam bilan yiqildim, aniq eslolmayman. Boshim qattiq bir narsaga zarb bilan urildi. Hushimni yo‘qotdim.

– Ana, ko‘zini ochdi, – dedi O‘ktam aka xursand bo‘lib. Men uyda qalin ko‘rpachalar ustida yotardim.

Boshimda dadam, onajonim, Misha tog‘a va O‘ktam akalar menga xavotir bilan termilib turishardi. Onajonim tinmay yig‘lar, atrofimda aylanib, o‘rgilardi.

– Nima bo‘ldi, o‘g‘lim, tuzukmisan? – dedi dadam ovozi titrab.

– Hech narsa bo‘lgani yo‘q. Nega yig‘layapsizlar?

– Bizni qo‘rqitib yubording-ku, Davronbek, – dedi Misha tog‘a jilmayib. Xafa bo‘lma. Hamma ayb menda.

– Hammasiga Toy bo‘lmay o‘lgir, o‘sha Samin sababchi, – dedi O‘ktam aka so‘kinib.

– Kelib-kelib drelga seni yuborganimga ming pushaymon yedim. Xayriyat tuzuk ekansan. Tangrimga shukur, – dedi Misha tog‘a afsuslanib.

– Drel qani?– dedim shoshilib.

– Mana, o‘zing olib kelding-ku, shu savil qolgurni, – dedi Misha tog‘a.

Nima bo‘lganiga tushunmay, o‘ylana boshladim. It quvdi, yiqildim. Yodimga boshqa hech narsa kelmadi. Eslaganim shuki, xuddi tushdagiday yurib kelayotib ortimga qaradim, Samintoy aka menga qo‘lini bigiz qilib, xandon otib kulyapti. Shu xolos.

Onamning aytishlaricha, uyga kelib aljirabman. Ular qo‘rqib ketib, menga joy solib yotqizishibdi. Tezda uxlab qolibman. Uch soatlik uyqudan turganimni keyin anglab yetdim.

Misha tog‘aning poldan tashqari yana ikkita tokcha javon yasab berishi, uymizning chiroyini ochib yubordi. Ish yakunlangan kuni dadamning o‘zi boplab palov damladi. Oshdan keyin ustalarning haqini berib, ularni rozi qildi. Misha tog‘a tez-tez ahvolimni so‘rar, bo‘lib o‘tgan ko‘ngilsizlikda o‘zini aybdor sanab, afsuslanardi. U menga nimadir yaxshilik qilib, ko‘nglimni olishni istardi. Shunday ham bo‘ldi.

Misha tog‘a shaharlik bir magazin mudirining uyida uch oy ishlagani, ish haqiga pul bilan birga ikkita Volxov rusumli televizor berganini va o‘sha televizorning birini bizga sotishi mumkinligini aytib qoldi.

Dadam qo‘li kaltaligini aytib, bu taklifni rad etdi. Misha tog‘a esa o‘z so‘zida qattiq turib oldi.

– Ergashboy, sen ham menga o‘xshab ko‘pchilikni hojatini chiqarib yuradigan odamsan. Xijolat bo‘lma. Pulini qistamayman, topganingda berarsan. Bermasang ham roziman. O‘zbeklarda berganda ol, urganda qoch, degan gap bor. Olaversang-chi, uka, – dedi jilmayib.

Dadamning rozi bo‘lishdan boshqa chorasi qolmadi. Bu ishlarni Misha aka aynan men uchun qilayotgan edi go‘yo. Quvonchimning cheki yo‘q. Zo‘r bo‘ldi-da! Chunki u paytlarda televizor juda katta yangilik hisoblanib, mahallamizda bitta-ikkita xonadonlarda endigina paydo bo‘lgan edi. Biz, bolalar, qo‘shnilarnikiga kirib, yarim tungacha televizor ko‘rishni odat qilgan edik. Bu ishimiz uy egalariga ba’zan malol kelsada, bizga sezdirishmas, uyning bir chetiga joy solib uxlayverishardi. Biz esa bolaligimizga borib surlik bilan yana kiraverardik.

O‘sha gapning ertasigayoq O‘ktam aka televizorni velosipedining bog‘ichiga boylab, uymizga olib keldi. Usta-shogird kun bo‘yi urinib antenna yasab, tomga o‘rnatdilar. Endi qo‘shnilarimiz biznikiga tomoshaga chiqadigan bo‘lishdi.