Текст книги "Қашқадарё воҳасининг бахши-оқинлари."

"Алпомиш" достонининг Фозил Йўлдош ўғли томонидан куйланган варианти XX-аср бошларидаёқ китоб ҳолида нашр қилинган ва ўқувчилар фақат шу вариантни ўқишган. Лекин Деҳқонободлик Қодир бахши томонидан айтилган вариант ҳам мавжуд бўлиб, у аввалги "Алпомиш"дан кўп жиҳатлари билан фарқ қилади. Достоннинг бошида Бойсари ва Бойбўрининг фарзанд тилаб, Шоҳимардон пир равзасига йўл олиш воқеаси келтирилади. Қодир бахши айтган вариантда шундай: йўлда ака – уканинг олдидан бир кийик чиқиб қолади. Шунда Бойсари уни отишни таклиф қилади, аммо Бойбўри синчиклаб қараб, кийикнинг боласи борлигини пайқайди ва бу ишни қилмасликни сўрайди. Уларнинг тақдири шу ҳолатга муносабатидан келиб чиқиб белгиланади. Яъни Бойсарига фақат бир қиз фарзанд, Бойбўрига эса биратўла ҳам қиз ҳам ўғил фарзанд ато этилади. Достоннинг иккала версиясида бундай фарқли ўринларни кўплаб учратиш мумкин.

Уларнинг биргалиқда нашр қилиниши ўқувчига ҳар икки версия билан ҳам бирваракайига танишиш имконини беради.

Эътиборли жиҳати ёзиб олинаётган достонлар ҳам китоб ҳолида, ҳам электрон куринишда (ДВД ва СД тарзида) тайёрланаяпти,Уларнинг бу тарзда ўқувчиларга ҳавола этилаётгани халқ оғзаки ижодини кенгроқ тарғиб этиш, уларни китобхонлар, тингловчи ва томошабинлар оммасига яқинлаштиришда муҳим аҳамиятга эга. Қашқадарёлик бахшилар Зиёдулла Аҳмедов, Бойқўчқор Аҳмедов, Бойқул Мирзаев, Муҳаммади Даминовлардан ҳам бир нечта достонлар ёзиб олинди. Улар куйлаган "Юсуф ва Аҳмад", "Эрали ва Шерали", "Ота дуоси", "Хон Далли" сингари достонларнинг ҳам вариантлари қоғозга туширилиб, электрон шаклда тайёрланди.

Албатта, халқ оғзаки ижоди бамисли бир уммон. унинг тубида яна қанчалаб нодир жавоҳирлар ўз ғаввосини кутмоқда. Бошланган хайрли ишлар, давлат томонидан қаратилаётган эътибор эса бу бой мероснинг муҳофазасини таъминлайди, умрини узайтиради.

Айтишларича, ҳар бир инсоннинг сийратида 360 минг ҳикмат мавжуд бўлар экан. Инсон шунчалик ҳикматларга бой бўлиб туғилар экан. Гап шундаки, инсон бў ҳикматларни эҳтиёт қилиб сақлай билиши лозим. Аммо инсоннинг бир нотўғри қадамида, бир нотўғри ҳаракатида 99 ҳикмат йўқ бўлар экан, Барчин ва Алпомишлар эса ҳикматлар билан туғилиб, ана шу ҳикматлар билан яшаб ўтдилар.

Бугун Барчин ва Алпомишлар ҳикмати биз учун ўзликни , миллийликни чуқурроқ англашга ибрат бўлмоқда.

Абдулла шоир Нурали ўғли

(1874-1957)

Ўзбекистон фолъклор ватани. Мамалакатимиз ҳудудида турли даврларда ажойиб халқ шоир ва бахшилари етишиб чиққан. Булардан айниқса, Эргаш Жуманбулбул ўғли, Фозил Йўлдош ўғли, Муҳаммад Жомурод ўғли Пулкан, Ислом шоир Назар ўғли, Абдулла шоир Нурали ўғли ва бошқалар ўз ижодий маҳсулотининг бойлиги, ранг-баранглиги билан бошқа шоир ва бахшилардан ажралиб туради. Бу машҳур шоирлар ижоди халқ ва мамлакат ҳаётининг ўзига хос йилномаси ва бадиий тарихи деса бўлади. Зеро, бу шоирларнинг бадиий бисотида халқ афсоналари асосида яратилган ва юз йиллар давомида қўлланиб, оғиздан-оғизга ўтиб келган достонлар билан бирга, юзлаб замонавий терма ва қўшиқлар, долзарб шеърлар ва хилма-хил ҳаётий поэмалар ҳам мавжуд.

Шуниси муҳимки, халқ шоирлари фақат тайёр нарсаларни, анъанавий сюжетли достонларни оддийгина куйлаш билан кифояланмаганлар. Аксинча уларга ижодий муносабатда бўлиб, фолъклор асарларини ғоявий мазмун ва бадиий маҳорат жиҳатидан сайқаллаштирганлар ва янада гўзаллаштирганлар. Буни Абдулла шоир Нурали ўғли мисолида ҳам яққол кўриш мумкин.

Абдулла шоир Нурали ўғли турли мавзуларда яратилган “Алпомиш”, “Юсуф ва Аҳмад”, “Кунтўғмиш”, “Гўрўғли” туркумига оид ва бошқа кўплаб достонларни босиқ ва ёқимли оҳангда ёддан қойил қилиб куйлаш маҳоратига эга бўлган. Абдулла шоир Нурали ўғли куйлаган достонлар бошқа шоирлар оғзидан ёзиб олинган асарлардан шакл ва мазмуни жиҳати билан фарқ қилиб, ажралиб туради. Ана шунинг ўзи ҳам Абдулла шоирнинг юксак ва ноёб истеъдод соҳиби халқнинг ҳақиқий бахши шоири бўлганидан далолат беради. Дарҳақиқат, Абдулла шоир ижодининг фазилатлари кўп. Зеро, шоир ижоди халқ ҳаётининг ойнаси бўлиши билан бирга, халқ донишмандлигининг битмас-туганмас манбаи ҳамдир. Абдулла шоир куйлаган ва у яратган достонлар, қўшиқ ва термалар бадиий тасвирий воситаларнинг энг гўзал намуналарига, шеърий вазнимизнинг турли-туман енгил ва равон шаклларига, халқ юмори ва офаризмларга , мақол ва образли ибораларга йўғрилган гўё бир улкан хазинадир.

Абдулла шоир Нурали ўғлининг номи халқимизнинг Эргаш Жуманбулбул ўғли, Фозил шоир Йўлдош ўғли, Пулкан шоир каби йирик достончи – шоирлари билан ёнма-ён туради. Унга 1936-йилда “Ўзбекистон халқ шоири” унвони берилган эди. Абдулла шоир ижодини илк бор ўрганган йирик фолъклоршунос олимлардан бири Ҳоди Зариповдир. Ҳоди Зарипов 1936 йилда Китоб туманига келиб Абдулла шоирнинг ижодини яқиндан ўрганади ва уни Тошкентга олиб кетиб пойтахтимизнинг кенг жамоатчилигига таништиради. 1937-1938-йилларда пойтахтдаги фолъклоршунослар томонидан Абдулла шоир Нурали ўғлидан “Алпомиш”, “Гўрўғли”, “Равшанхон”, “Авазхон”, “Хондалли”, “Хушкелди”, “Маликаи айёр”, “Гулихиромон”, “Қиронхон”, “Сайдимхон”, “Кунтўғмиш” каби ўндан ортиқ достонлар ёзиб олинган. Абдулла шоир Ўзбекистон адабиёти ва санъатининг Москва шаҳрида бўлиб ўтган ўн кунлик декадасида ҳам қатнашди.

Абдулла шоир ижоди ҳақида фолъклоршунос олимлардан Чори Ҳамро, А.Қаҳҳоров, Т.Турдимов, А.Эргашевлар ҳам илмий –тадқиқот ишлари олиб борганлар. Айниқса, фолъклоршунос олим Чори Ҳамро Абдулла шоир ижодини ўрганиш борасида катта жонбозлик кўрсатган. У бир неча йиллар шоирга котиблик қилиб кўплаб достонлар, термалар, қўшиқларни ёзиб олади. Лекин шунга қарамасдан Абдулла шоир ижоди ҳали атрофлича чуқур таҳлил қилинган эмас. Унинг ижод дунёсига янада чуқур кириб бориш, шоирдан ёзиб олинган достонлар ва термаларни тадқиқ этиб нашр қилдириш фолъклоршуносларимизнинг муҳим вазифаларидан биридир. Чунки шу вақтгача Абдулла шоир Нурали ўғлининг 1991 йилда “Чўлпон” нашриёти томонидан чоп этилган “Назарингга тушсин назарим” номли мўъжазгина китобчасидан бўлак бошқа юзлаб асарлари нашр этилмасдан келмоқда.

Абдулла шоир ҳаёти ва ижоди ҳақида сўз юритганда энг аввало унинг “Дўмбирам” шеъридаги қуйидаги мисраларни эсламоқ жоиздир.

Жойим Қайнарбулоқ, тоғлар ораси,                          Ўзим Нурали подачининг боласи.

Оддий камбағал оиласидан чиққан Абдулла ёшлигини шундай эслайди:

–Тўққиз ёшимда отам ўлди. Шерали, Пўлат деган акаларимнинг қарамоғида қолдим. Ёрбой деган бой, йилига бир ботман буғдой бераман деб акаларимдан мени ўзига етимликка олди. Ўн олти ёшга етганимда Ёрбойнинг бош чўпони бўлиб, етимлик ҳақимни ўзим оладиган бўлдим. Дўмбира чертиш, термалар айтишни чўпонлик йилларимда машқ қилар эдим. Йиллар ўтиб борар, мен тўйларда бахши шоирлардан эшитганларимни такрорлаб, дўмбира машқига солиб юрардим. Башир қишлоғида катта тўй экан, хўжайинимдан сўраб ўша тўйга бордим. Шу тўйда Ражаб шоирга яқин бўлиб, унга шогирд тутиндим. У билан тўй-маъракаларда иштирок қилиб юрдим.

Ражаб шоир асли Чироқчилик бўлиб топқир ва жўшқин бахши сифатида танилган, кўплаб шогирд оқинлар етиштирган. Абдулла шоир Ражаб шоирдан кўп достонларни ўрганди. Лекин у достончиликда устози репуртуарига ижодий ёндошиб ўрганган достонларини ўзига хос услуб ва янги вариантларда айта бошлади, изланувчан ижодкор бахши сифатида донг таратди.

Озодликни, Ватанингни сақласанг,                                      Жаҳон-олам меҳнаткаши “раҳмат!”–дер.                   Суюклисан, эл қўшиғини куйласанг.                          Ақллисан, юрт ўйини ўйласанг.                                      Ҳурматлисан, кўпчиликни фикрини                               Муддаога етар қилиб сўйласанг.                                     Асл муддаога етган кунларим.

Абдулла шоирнинг Чори Ҳамро ва Шарофжон Орифий ёзиб олиб нашрга тайёрлаган “Чўлпон” нашриётида 1991 йилда чоп этилган терма ва достонларини ҳамда ҳали эълон қилинмаган кўплаб асарларини кўздан кечирар экансиз, унинг ниҳоятда ҳозиржавоб, даврнинг ижтимоий-сиёсий воқеаларини тез англаб, чуқур идрок эта оладиган санъаткор эканлигига ишонч ҳосил қиласиз.

Ўзбекистон Республикасининг      биринчи Президенти Ислом Каримов “Алпомиш” достонининг 1000 йиллигига бағишланган тантанали маросимда сўзлаган нутқида “Бахши-шоирлар ўз халқининг бийрон тилидир. Улар юртимизда доимо “Бахшили эл-яхшили эл” –деб улуғланган,” дейиш билан бирга, Абдулла шоир сингари ноёб истеъдод соҳиблари фаолиятига юқори баҳо берди. Биринчи Президентимиз “Бугун биз…Эргаш Жуманбулбул, Фозил Йўлдош ва Пулкан шоир, Ислом шоир ва Абдулла шоир, Рахматулло Юсуф ўғли, Бекмурод шоир каби достончиларнинг номларини эҳтиром билан тилга оламиз.” Уларнинг ноёб қобилияти, юксак маҳорати туфайли “Алпомиш” бор салобати ва нафосати билан яшаб келмоқда” деган эдилар. Абдулла шоир ижро этган асарлар кишиларга бадиий завқ бериши билан бирга, ёш авлодни қаҳрамонлик, инсонпарварлик, дўстлик –биродарлик, юксак ахлоқ-одоб, меҳр-муҳаббат ва тантилик руҳида тарбиялайди. “Алпомиш” достони нафақат туркий қавмлар, эл-юртларнинг шоҳ асарларидан, айни бир пайтда дунё халқлари тўплаган бой-бадиий тафаккурнинг нодир дурдонаси ҳисобланади.

У ёки бу халқнинг қадрияти, кимлиги, ёрқин ойнаси ҳисобланган мумтоз оғзаки ижод намуналари абадул-абад, инсоний улуғворлик, ватанпарварлик, қаҳрамонлик, жавонмардлик, ҳалоллик, муҳаббат, садоқат, эзгулиқдан сабоқ беради. Муайян миллатнинг миллий романи бўлиб хизмат қилади. Умумбашариятга тааллуқли “Иллиада”, “Одессиа”, “Тўмарис”, “Широқ”, “Авесто”, “Маҳобҳорат”, “Рамояна”, “Гўрўғли”, “Монас”, “Додақўрқут”, “Қўбланди ботир” каби ўнлаб эпосларини бир эслаб кўринг. Эндилиқда кўзимизни каттароқ очиб қарамоғимиз, аждодларимиз яратган барча маънавий меросни оғзаки ва ёзма асори-атиқаларни атрофлича, чуқур бузмасдан ўрганмоғимиз ва келгуси авлодларга бус-бутунлигича етказмоғимиз ҳам қарз ҳам фарз ҳисобланади.

Шу билан бирга, жаҳон фани маданиятини ҳам илмий тадқиқу-таҳлил этишга кенг ва одил йўл очиб, халқ донишмандлигини тўла тиклаш, жумладан фолъклор жавонларини бутунлигича халқимизга етказмоғимиз лозим. Шундагина, бор маънавий бойлигимиз миллий ифтихоримизга айланади, жумлаи олам бадиий марварид маржонига товланиб турган шода бўлиб қўшилади.

Абдуллла шоир яратган термаларнинг , мавзуи ниҳоятда ранг –барангдир. Унинг “Гўрўғли тилидан”, “Наврўз”, “Шуни айтади”, “Унутмагин”, “Терим полвони”, “Айтишув”, “Кўчма элим”, “Куйларим”, “Дўмбирам”, “Ё рамазон” каби термалари, “Кунларим”, “Жонгул ва Али”, “Мардоннинг дўсти” каби достонлари халқимизнинг бебаҳо мулкига айланиб қолди. Шоирнинг жуда кўп термаларида ватанпарварлик, инсонийлик улуғланади, қаҳрамонликка даъват этилади, қўрқоқ ва хоинлар, эл бойлигини таловчилар аёвсиз фош этилади. Шоир бир термасида:

Ўзингдан чиққан ўт ёмон,                                          Ўзингдан чиққан ёт ёмон.                                            Юртини қилар хонумон.

деб хоинликни қораласа, иккинчи бир термасида эса дўстликни улуғлайди:

Ёшингга қарасам, оға дегулик,                                Ишингга қарасам, оға дегулик,                               Бошингга қарасам, оға дегулик,                               Кўнгил уришларинг чоға дегулик.

Абдулла шоирнинг термалари ичида “Замон бу” номли термаси алоҳида ўрин тутади. Шоир мазкур термасида чор Россияси ҳукмронлиги даврида кечган оғир қийинчиликларни эслайди, давр фожиасининг пардасини очиб кўрсатади:

Ўз элимдан айрилиб,                               Бездириб ўтган замон бу.                                      Қанотимни қайириб,                                           Ўздириб ўтган замон бу.

Ёшликда адо қилиб,                               Дўстларни жудо қилиб,                                     Дарбадар-гадо қилиб,                                           Кездириб ўтган замон бу.

Далада юрдим мол боқиб,                                           Аёғим тиконлар чақиб,

Юрагим ўтларга ёқиб,                                Бездириб ўтган замон бу.

Танимга юпун ёполмай,                                Бир бурда нон тополмай,       У ён бу ёнга чополмай,                                    Тўздириб ўтган замон бу,

Шу нарсани алоҳида қайд этиш керакки, Абдулла шоир қутлуғ Рамазон ойи бошланиши билан айтиладиган анчагина қўшиқларни яратганлигини кўпчилик билади. Масалан, “Ё рамазон” деган эл ичида машҳур бўлган қўшиқнинг муаллифи ҳам Абдулла шоирдир:

Абдулла шоир ижодида фашизмга қарши кураш ҳақидаги термалар салмоқли ўринга эга. Мазкур мавзудаги термалар жанговарлиги, душманга нисбатан нафрат руҳининг бўртиб туриши, адолатнинг ва ҳақиқатнинг ғалабасига ишончи кучли эканлиги билан ажралиб туради:

Ғарбнинг қутурганлари,                                      Уриб бир-бирин йиқди,                               Немислардан одамхўр,                               Фашист азроил чиқди.                                     Беш йил қон терим оқди,                                      Солдат бўлган йилларда,                                Менинг жангу–жадалим,                          Кечди қардош элларда.                                     Каска кийган йилларим,                                      Жангоҳларда бўлдим мен.                                      Ёв ўлганда яшнасам, Дўст ўлганда сўлдим мен.

Бундай оташин сатрларни ўқир экансиз, уларнинг ҳар бир қаторини шоир ўзининг юрак қони ва ақл чироғи билан ёзганлигига амин бўласиз.

Уруш йилларида Абдулла шоир жанговар термалари билан немис фашист босқинчиларига қарши ўз жонажон Қайнарбулоғидан туриб ўт очди.

Амуга тонгда қон томди,                                      Ёш томди дарёмизга.              Урушга кетган эрлар,                                            Кўпи қайтмади изга.                                     Солдат қайиши билан,                                      Боғладик белимизни.                                            Қорачукдай сақлаймиз,                                Она юрт-элимизни.

Абдулла шоирнинг уруш ҳақидаги термаларида ўлим ва ҳаёт, инсон ҳаётининг маъноси, қадр-қиммати ҳақида фалсафий мушоҳадалар юритади. Масалан, фашист солдати номига қарата ўз қариндошлари номидан айтилган аччиқ ҳақиқат ниҳоятда ҳаққоний ва даҳшатли жаранглайди:

Одам бўлиб одамдай                                            Яшаб юрган бўлмадинг,        Одам бўлиб одамдай                                            Ўз ерингда ўлмадинг…

Бегоналар ерида                                            Бегона ўқдан ўлдинг.                                            Қолдинг маслиқдай ётиб,                                      Очиқ гўрга зор бўлдинг…

Абдулла шоирнинг яна бир туркум термалари “Фронтдаги ёрга” деб номланган. Шоир уларда маъшуқа ва ошиқ образларини яратади, соғинч, ҳижрон азоби, қелажакка ишонч туйғуларини улуғлайди. Абдулла шоир уруш даврида сермаҳсул ва фидокорона меҳнати билан бадиий ижоднинг яна бир юксак босқичига кўтарилди.

Абдулла шоирнинг урушдан кейинги даврдаги терма ва қўшиқларида асосан халқимизнинг яратувчилик меҳнати ва Ватан табиати завқи, инсоний олий қадриятларни улуғлаш, ўзининг босиб ўтган ҳаёт йўлига назар ташлаш мотивлари кўпроқ куйланган:

Қаршининг оқар суви шаробча бор,              Қиз боланинг бадани оловча бор.                    Ой юзингдан олганим битта бўса,              Қўй гўшти, қўйруқ ёғлиқ половча бор.

Ёки:

Яхшилар дўстлашмоққа келади,                    Чечанлар сўйлашмоққа келади.                    Маъракага маъқул бўлмаган овсар –        Тентак ёқа йиртишмоққа келади.

Тоғлар азиз бўлар қадамлар билан,                    Боғлар азиз бўлар боғбонлар билан.        Йўллар азиз бўлар карвонлар билан,              Жойлар азиз бўлар одамлар билан.

Абдулла шоирнинг “Кунларим” достони анъанавий руҳда айтилган бўлиб, унда шоир ўзининг босиб ўтган ҳаёт йўлини, ўтмишдаги оғир ҳаётини эслайди, илк ижод машаққатлари ҳақида фикр юритади:

Дунёнинг ғуссаси, ғамидан бездим,                                Ўн саккиз ёшимда юриб эл кездим.                                Ражаб шоир устозимдан ўрганиб,                          Қўшиқ айтишликда кўплардан ўздим. Эл юриб дўмбира чалган кунларим,                          Дунёда кўп экан мендай куйганлар,                                Жафо чекиб, азиз жондан тўйганлар,                    Тақдирга тан бериб кетган ундан кўп,                    Нодонлик қаърида қолиб ўлганлар,                                Қўшиқ айтиб дил овутган кунларим.

Абдулла шоир “Мардоннинг дўсти” (ёки “Жангил ва Али” ) достонида эса Али ва Жангилларнинг соф севгиси ҳақида ҳикоя қилинади. Достон икки ёшнинг яқинлашиб келаётган ниқоҳ тўйлари ҳақида дарак берувчи шодон сатрлар билан якунланади:

Осмонда учар лочин,                                            Тоққа ёзар қулочин.                                            Бу гапларнинг бари чин,                                      Али кўрсатар кучин.                                            Жангил бажарар бурчин,                                      Аввал қуриб янги уй,                                            Кейин қилишар бир тўй.                                      Сўйилади серка, қўй.                                            Полов бўлар тизза бўй.

Умуман Абдулла шоир ижодида халқнинг орзу-интилишлари, руҳияти, самимий туйғулари ўз ифодасини топган. Шоирнинг терма ва достонлари ҳаммага тушунарли, ёрқин тасвирий воситалар ва услубларда баён этилган. Ўзбек халқ оғзаки ижодига мос бўлган азалий мотивлар, анъаналар Абдулла шоир яратган асарларнинг ғоявий бадиий руҳига ниҳоятда чуқур сингиб кетганлиги шоир ижодининг баркамоллигини, халқчиллигини таъминлаган.

Абдулла шоир асарларида борлиқ ҳаётни севиш, унинг қадрига етиш ўқувчига ҳаётбахш руҳ бериб туради. Унинг термаларида озодлик ва адолат учун босқинчи ёвларга, золимларга қарши олиб борган курашлари ҳам ёрқин акс этади. Унинг куйлаган барча достонларида эл-юртга, она Ватанга муҳаббат, халққа садоқат, зулм ва хиёнат дунёсига нафрат руҳи бўртиб туради. Бинобарин оддий китобхонларгина эмас таниқли ёзувчи ва олимлар ҳам унинг асарларини севиб ўрганганлар ва ундан ижодий фойдаланганлар.

Абдулла шоир Нурали ўғлининг ижоди халқимизнинг ноёб қадрияти, бебаҳо маънавий бойлиги бўлиб, кишиларимизни, хусусан, ёш авлодни қаҳрамонлик, ватанпарварлик, халқпарварлик, дўстлик, юксак ахлоқ руҳида тарбиялашга хизмат қилади.

Қодир бахши Раҳим ўғлининг ҳаёти ва ижоди хақида

(1937-1986)

Халқ оғзаки ижодиёти муқаддасдир. Унинг ҳар бир сўзи нондек азиз, сувдек тиниқ, туздек зарурдир. Халқ достонлари азал – азалдан инсониятни муҳаббат, ахлоқ – одоб руҳида тарбиялаб келган ва ҳозирги кунда ҳам тарбия дастури бўлиб хизмат қилмоқда. Миллий ғуруримизни шакллантиришда ўзбек халқ ижодиётининг, халқ достонларининг, яъни сўз санъатининг аҳамияти беқиёсдир.Халқ оғзаки ижодиёти муқаддасдир.

Деҳқонобод тоғлар диёри Қодир бахши 1937 йилда ана шу муқаддас жойда бир чети Ҳисор тоғлари этакларигача чўзилиб кетган Хўжамахмуд қишлоғида таваллуд топган.

Дехқонобод азалдан бахшилар юрти эканлигини кўпчилик яхши билади. Бу қутлуғ маскандан асрлар давомида қанчадан – қанча достончи бахшилар – халқ талантлари етишиб чиққанлар. Деҳқонободнинг бугунги кунда ҳам ўзига хос достончилик мактаби бор. Бу мактабга асос солган буюк халқ достончиси Қодир бахши Раҳим ўғли эканлигини яхши биламиз. Бу достончилик мактабини ўтаган бахшилар сўзга тўн кийдириб, дўмбирани булбулигўёдек сайратиб чечанлик билан куйлаб келмоқдалар.

Қодир бахши янги замонавий достонлар, термалар яратганида тарихий ҳақиқатни бадиий тўқималар қуйма сифатлашлар билан заргарона омухта қилиб такомилига етказади. Шу боис ундан кўплаб умрбоқий достонлар қолди. У ўз ижоди давомида анъанавий халқ достонларини қиёмига етказиб, қувваи ҳафизасида сақлаб бойитиб, тўлдириб, сайқал бериб ижро этиб келганлиги ҳамда бу тажрибани кўпдан – кўп шогирдларига ўргатганлиги билан ўзбек халқ достончилигини янги поғонага кўтарди.

Қодир бахши номининг унутилмаслиги, тилдан – тилга, элдан – элга ўтиб юрганлиги, ижро услуби кўплар учун мактаб бўлиб қолганлиги, аниқроғи халқ достонларини куйлаш ва унга қайта сайқал беришда Қодир бахши мактаби яратилганлигининг сабаби ҳам шунда. Унинг қўнғироқдай жарангдор, ширали овози билан заргарона айтилган халқимизнинг ўлмас достонлари, термалари, ўзи яратган замонавий достон ва қўшиқлари нафақат унинг Ватани – Ўзбекистонда, шу билан бирга Ўрта Осиё ва чет мамлакатларда ҳам минглаб миллионлаб ўз мухлисларини топди.

Қодир бахшининг довруғи ўзбек заминидан чиқиб узоқ – узоқларга кетганлиги, фольклоршунос олимлар томонидан эътироф этилган ноёб талант эгаси бўлганлиги шубҳасиздир. У ҳақиқатдан хам достончиликда тамал тошини қўйган устоз бахши эди. Бу соҳани мукаммал ўрганган моҳир, овоздор бахши, дўмбирада куй чалиш санъатини том маънода эгаллаган истеьдод соҳиби эди.

Халқ орасида "Бахшини бахши қилган унинг овози, сўзи ва дўмбираси" деган нақл бор. Аслида бу гапда ҳақиқат бўлса керак. Бахши ўзини бир зум ҳам дўмбирасиз тасаввур этиши қийин. У элга мурожаат қилганида албатта дастлаб дўмбирасини таърифу тавсиф этади. Қодир бахши ҳам бундан мустасно эмасди.

Қодир бахши ширадор овози билан достон бошлаганда достондаги ҳар бир воқеа – ҳодисага достоннинг ҳар бир мисра – сатрларини боғлаб – тизиб, шундай берилиб куйлардики, дўмбирада чалган куйлари оҳанграбо касб этиб, тингловчиларни бутунлай сеҳрлаб қўярди. Гўё у тингловчиларни бемалол достондаги воқеа – ҳодисалар ичига олиб кириб, унинг қаҳрамонлари билан юзма – юз суҳбатлаштирарди. Унинг бу соҳадаги маҳоратини изоҳлашга сўз ҳам ожизлик қиларди. Қодир бахшининг достонини тинглаётган тингловчилар гўё кино кўраётгандек сеҳрланиб тинглар ва катта таассуротга эга бўлиб, бу сўҳбатни ойлаб давраларда мароқ билан гапириб юришарди.

Ражаб бахши Нормурод ўғли, Ўмир бахши Сафар ўғли унинг устозлари бўлишган. Бу бахшилар ўз замонасининг атоқли бахшилари бўлиб, элда ном қозониб эътибор топган эдилар. Қодир бахши ёшлигидан достончилик санъатини севиб, устозларининг анъанавий йўлини давом эттирди. Қодир бахшининг отаси Раҳим Жобборов Ватан урушида вафот этади. Ёш Қодир Раҳимов она тарбиясида қолади. Онаси Норхол Турди қизи, бир ўғил ва икки қизни оқ ювиб, оқ тараб вояга етказади, айниқса, ўғли Қодирнинг тарбиясига оналик меҳри билан қараб камолга етказади.

Қодир бахши Раҳим ўғли ўрта мактабни битиргач, олий маълумотни Бухоро Педагогика Институтида олади. Институтни битиргач, Хўжамахмуд қишлоғидаги Бобур номли ўрта мактабда ўқитувчи бўлиб ишлайди. Ана шу даврда унинг халқ ижодиёти соҳасидаги фаолияти кенг миқёсда бошланади.Ватанга, халққа бўлган ички туйғуларини терма ва достонлари билан намойиш эта бошлади. Бағрикенг, хулқи пок, фозил бу инсон ўз умрининг босимини одамлар орасида, дўстлар даврасида дўмбира чертиб достонлар куйлаб термалар айтиб ўтказади, йигитлик кучини, онг ва билимини шунга сарф этади. Шу маънода "Айрилса" термасига эътибор берайлик.

                  Турналар учолмас хилдан айрилса,                                                      Бедовлар юролмас йўлдан айрилса,                                                      Тоғлар букчаяди белдан айрилса,                                                      Булбуллар сайрамас гулдан айрилса.      

Йигит бўлса – бўлсин унда номус – ор,                               Ёмон қўрсин, кенг дунёни қилар тор,                        Баланд тоғда ўсган гиёҳ сарғаяр,                                    Агар ҳаво билан қордан айрилса.

      Буюк тоғлар яшин тушса – вайрона,                                     Бу фалак ишига ҳамма ҳайрона,                                           Мард йигитлар бахти кетса – девона.                                     Севиб олган санам ёрдан айрилса.

      Сабаб билан кўкдан ҳаво тўкилар,                                           Йўлни яхши билмас бедов қоқилар,                                           Одамзоднинг қадди шундан букилар,                                     Меҳр қўйган эрка улдан айрилса…

      Булутсиз бўлмайди қаддили тоғлар,                                     Гул тилар доимо гули йўқ боғлар,                                           Тушакка ўтганда кампирлар йиғлар,                                     Бирга яшаб турган чолдан айрилса.

      Арилар бош эгар болдан айрилса,                                           Бедовлар мунғаяр ёлдан айрилса,                                          Қарилик етгани шулдир ёронлар,                                           Дармон кетиб нордай белдан айрилса.

                  Кенг дунёнинг ўтгани шул ёронлар,                                                 Кўрар кўз-у, сўзлар тилдан айрилса…

Қодир бахшининг ижод этган термалари ранг – барангдир. Унда шундай бир табиий куч ва жўшқин талант бор эдики, у дўмбирасининг овозига қўшилиб гоҳ йиғлашга, гоҳ кулишга одамни мажбур қилар эди. Тўғрироғи сеҳрлаб, беихтиёр шундай ҳолга туширарди. Дўмбирани қўлига олиб бир икки нағмани қайтариши биланоқ бутун тингловчиларни сеҳрлаб ўз таъсирига олар эди. Ҳатто Қодир бахшининг ўзи ҳам куйлаётган достонига қўшилиб, мунгли жойларида йиғлаб юборган жойлари бир неча марталаб бўлган. На олимлар, на шогирдлар, на ҳамнафас бўлган бахши шоирлар Қодир бахшининг неча хил куй ва оҳангда куйлашининг саноғига етолмаганлар. У ана шундай буюк халқ достончиси эди.

Қодир бахшининг шогирдларига айтадиган ўгитларидан бири шундай: "Ҳов йигитлар, қулоқ солинглар! Нима учун сув оз бўлсада ариқ шилдираб оқади. биласизларми? Бўлмаса, қулоқ солинглар. Ариқда озгина сувдан бошқа ҳеч нарса йўқ, у шунинг учун бир фасл шилдираб оқади, иссиқ келиши билан эса қурийди. Денгизчи, денгиз? Денгизда сув ҳам мўл, унинг тагида қанчалаб қимматбаҳо тошлар, марварид, олтинлар чексиз, чегарасиз бойликлар мавжуд. Боз устига унда баҳайбат жониворлар ҳам бор. Шул сабаб денгиз жимиб оқади, у ҳеч қачон қуримайди.

Денгизнинг ичи ҳар хил дурларга тўла. асрлар оша эл юртга оби – ҳаёт беради. Сиз шогирдлар ҳам "ариқ" бахши бўлмай, денгиз бахши бўлинглар" – деб такрорларди.

Қодир бахши ҳофизаси кучли, бадиҳагўй достончи эди. У ўз соҳасининг билимдони, донишманд ва камтар, содда ва салобатли инсон бўлиб, шогирдларига ҳеч қачон ёмон ният билан қарамаган, ҳасадни эса жуда ёмон кўрган. Хизмат ҳаққини тилаб олмаган, оқсоқоллар нимани маъқул қўришса бахшига ҳам шу маъқул бўлган. Манманликни, кибр ҳавони, ўзини одамларга кўз – кўз қилишни хаёлига ҳам келтирмасди. Одам қиёфасидаги шайтонлардан ҳазар қиларди. Ҳатто озроқ ҳурматга эга бўлиб, кейинчалик ўзига қарата кесак отган шогирдларини ҳам кечирган. Учрашганда доим қучоқ очиб кўришган. У ижод пиллапоясининг барчасини забт этган Ўзбекистон булбули эди. Чин маънодаги сеҳрли соз, сирли овоз соҳиби, туғма достончи, ҳозиржавоб термачи ижодкор эди. Ҳар бир достонни куйлаганда шу достонга мослаб дўмбира чертар, ўз усули, куйи, оҳанги билан достон бошларди, достоннинг мазмунига қараб куй яратарди. Достон воқеа ҳодисаларига дўмбирасини ҳамоҳанг қиларди. “Қашқадарё” термаси бунга яққол мисол бўлади.

            Чўлларинг чирой очди келинчакдай шайланиб,                                           Оқ олтиндан хирмонинг турна ўтолмас айланиб,                                     Келмаганлар кеп кўрса бармоқ тишлар ўйланиб,                                     Шоир айтса айтгудай, минг кечага етгудай,                                           Гўзал Қашқадарём, ғазал Қашқадарём.

            Бир томонда Қашқанг бор, товланар сулув қиздай,                                     Қарши билан Шаҳрисабз кечаси ҳам кундуздай,                                     Китоб билан Ғузоринг осмондаги юлдуздай,                                           Шоир айтса айтгудай, минг кечага етгудай,                                           Гўзал Қашқадарём, ғазал Қашқадарём.

            Тоғ бошида оппоқ қор, тинмай соғар сутини,                                           Роҳатланиб Қарши чўл, қамчилайди отини,                                           Деҳқонобод қўйлари кўтаролмас етини,                                                 Шоир айтса айтгудай, минг кечага етгудай,                                           Гўзал Қашқадарём, ғазал Қашқадарём.

            Бир томонда тоғларинг, бир томонда боғларинг,                                     Бир томонда уйларинг, бир томонда шерларинг,                                     Бир томонда қўйларинг, бир томонда яйловинг,                                     Шоир айтса айтгудай, минг кечага етгудай.                                           Гўзал Қашқадарём, ғазал Қашқадарём.

Қодир бахшини достончилик санъатининг виждони десак муболаға бўлмайди. Халқ оғзаки ижодиётидан инсоният маданияти, маънавияти қирраларини ўрганиш, моҳиятини кўпчиликка етказишга интилиш ва бу соҳада ҳақиқий эл бахшиси бўлиб етишиш тасодифий эмас. У тинимсиз ижодий меҳнатда бўлди. Қодир бахши томонидан айтилган достонлар тингловчилар қалбини забт этиб сел қилиб эритиб юборарди. Ундан бизга мерос бўлиб қолган достон ва термалар ўлмас асарлар дебочасидир. Севикли бахши ҳаётлигида ёшлик инсонга бир марта берилади, унинг ҳар бир дақиқасидан унумли фойдаланиб, элу -юрт равнақи йўлига бахшида этиб, эзгу ниятларга сарф қилиш лозим деб таъкидларди. Бу ибратомуз сўзлари ўттиздан ошиқ шогирдлари қалбига муҳрланиб, бугунги кунда машъал бўлиб, уларнинг йўлини ёритиб, у айтган юксак мақсадларга чорлаб турибди.

Қодир бахши нафақат атоқли достончи, моҳир созанда, балки ўнлаб эртак, шеър ва тўртликлар яратган иқтидорли шоир ҳам эди.

Айниқса Қодир бахши яратган фалсафий тўртликлар бугун ҳам халқимизни нурафшон манзиллар томон етакламоқда:

Ота осмон бўлса ёмғирли, қорли,                                     Онамиз заминдир ёзли, баҳорли…                              Иккисин ҳурматин эъзозлай билсанг,                  Сенгадир фасллар баҳори, бори…

Ушбу тўртлик инсон умрининг фасллари ҳар ким учун энг азиз бўлган ота ва онага бориб боғланиши, уларнинг ҳурмат – иззатини ўрнига қўйиш лозимлигини ўқтириб ўтади.

Ёмонлик ўзингга тоғ бўлиб келар,                                     Ямлаб ютиш учун чоғ бўлиб келар,                                     Яхшилик қилсанг ҳам қайтар бир куни,                               Кичиги сояли боғ бўлиб келар.

Бу ҳикматона сатрлар асрлар давомида халқнинг дилида йиғилиб, бахшининг тилидан юзага чиқаётган гаплар. Уларда ҳаётий тажриба, йиллар, асрлар сўнгидаги чуқур хулосалар бор. Инсоният бир умр яхшиликни ёқлаб, унга интилиб келган. Ёмонликни қоралаб, ундан қочган. Қодир бахши севиб айтадиган яна бир тўртликда шундай сўзлар бор: