Текст книги "Қашқадарё воҳасининг бахши-оқинлари."

Тошда Кўриб кийикларни ҳуркак деймиз,                         Андишали одам бўлса қўрқоқ деймиз.

Энг аввал ўхшатишнинг нақадар асослигига эътибор қилинг.

Бир жониворнинг ҳалокати билан инсон характерининг муқаяса қилинишида шоир энг муҳим, диққатга сазовар фикрни ўртага ташлайди.

Энди яна бир тўртликка эътибор қаратамиз:

Битмайди дунёнинг ўзи бири кам,                                     Бир учун нечалар тортди ғам алам.                               Дўстлар даврасида ўтирсанг бир дам,                               Жаҳон султонлиги сенда мужассам.

Қодир Раҳим ўғли устозларидан 60 дан ортиқ анъанавий достонлар, 200 дан ортиқ терма ўрганиш билан бирга ўзи ҳам "Ойчинор", "Бева Барчин", "Махтумқули", "Жаҳонгир", "Эшқора билан Дўстқора" каби ўнлаб янги достонлар ижод қилганди. Қодир бахши куйлаган достонлардан 12 таси бошқа ҳеч бир бахшилар ижодида учрамайди. Унинг бой ва ранг-баранг ижодидан бор йўғи 10 та достон, 40 та тўртлик, 50 дан зиёд термалар ёзиб қолинган.

Қодир бахши достон куйлаганда беихтиёр инсон қалбини ўзига мафтун этарди.Қодир бахшида яна бир фазилат бор эди. У бирон терма ёки достон куйлаганда, унга қўшилиб ўз юртининг Оқбош ва Чакчак каби улкан боғлари, ҳар бир харсанг тош ва тоғ қоялари, қир адирларию кенг яйловлари ҳамма ҳаммаси бутун коинот бахшининг терма ва достонларида тилга кириб сўзлашар эди. У достонларга жўр бўладиган куйларни чалишдан ташқари, дўмбирани 30 хил оҳангда куйлата оларди. Куй – Қодир бахши ижодида бир калит эди. Шу калит билан у тингловчилар қулфи дилини оча биларди.

У оҳува куйини чертганда шўх қизларнинг, ёш ялангларнинг сой бўйида, сўлим дарахтлар соясида арғимчоқ учаётгани, бир бирини қувалашиб ўйнаётгани кўз ўнгимизда намоён бўлар, "Иззатой" куйини чалганда тингловчи кўз олдида таҳқирланган қиз, эрки топталган аёл, эркаклардан тафт тортмайдиган жасур хотин, дам даврага чиқиб эл обруси учун курашаётган шижоатли аёл гавдаланарди.

Қодир бахши "Иқболой", "Ўғилой", "Куй қайтариш", "Қизлар сайли", куйларини ижро этганда эса дўмбира торларидан сузиб чиқаётган нолаю фиғон, шодлик садолари киши қалбини беихтиёр аллаларди.

Зеро дўмбира торларини бахши чертади, тор толаларида куй оқади, куй шоирни даврага тайёрлайди, сўз айтишга чорлайди, куй оғушига чумган бахши сўз уммонида сайрга чиқади. Куй энди шоирни ҳам, унинг сўзини ҳам бошқаради. Куй шоирга илҳом бахш этади, овозига овоз, парвозига парвоз қўшади:

Сени чертсам кўнглим гулдай яйрайди,                   Булбулдайин сайраб чиққан дўмбирам,                         Қўшша торим қўшилганда сайрайди,

Кўксим очиб яйраб чиққан дўмбирам.

Қодир бахши эридан қора хат олиб мунғайиб қолган онасига илк бор шундай далда беради:

Онажон, қўй, сатқа бўлай бошингдан,                               Гуллар йиғласа ҳам сен йиғламагин.                               Посбон бўлай доим кўзу қошингдан,                               Чўллар йиғласа ҳам сен йиғламагин.

      Сен йиғласанг она тоғлар бўшайди,                               Тош юрак ҳам сувдай булиб шовшайди.                               Сен йиғласанг қора тошлар қақшайди,                               Тошлар йиғласа ҳам сен йиғламагин.

Отам Ватан учун берди жонини ,                                      Миллион шерлар каби тўкди қонини.                                Эшитмасин ёрнинг йиғлаганини,                                      Дарё йиғласа ҳам сен йиғламагин.

Она жойдан турди кўзин шишириб,                                Шу онага келди тоғлар бош уриб,                                      Тинчлик бўлсин дейди қўлин қўшириб,                                Элинг айтар она сен йиғламагин.

Онажон сен замин, сен ой, офтоб,                                     Уруш ҳеч қалбингга беролмайди тоб,                                Халқим бор экан тинчлик барқарор,                                Қодир айтар она сен йиғламагин.

У иккинчи жаҳон урушида қозонилган ғалабанинг 40 йиллиги арафасида бироз чўзиқ бўлган бу термасини қайта ишлаб: "Уруш қурсин битмас яра соп кетди, ҳар юракда унинг доғи қоп кетди. қонхўрларни ер қаърига обкетди. Дарё йиғласа ҳам сен йиғламагин" сингари пухта образли бандлар билан тўлдирди, сайқал берди…

Қодир бахши термалар айтганда қотириб, қаловини топиб, кифтини келтириб айтардида! Айтганда ҳам билиб, сел бўлиб, эшитганни ҳам сел қилиб айтарди!

Қодир бахши ижодида "Ойхумор" термаси алоҳида ўрин тутади. Қирқ канизак олдида ойдек бўлиб келаётган Ойхуморнинг бўй басти, юриш туриши шундоққина аён бўлади. Гўё кўз олдингизда ойдай яшнаб кундай кулиб Ойхумор келаётир. Ҳатто феъл – атвори, ҳар ҳолатда характерининг турланиб туришини ҳам кўриб турасиз: "Ҳой, узилиб – узилиб, наргиз кўзи сузилиб, ёмон сўзни эшитса феъли борар бузилиб, қирқ канизи боради, мунчоқдай буб тизилиб, ҳайло кетиб боради, қирқ каниздан илгари…"

Қодир Раҳим ўғли ўлкамизни қадамба – қадам кезган ижодкорлардан эди. У туғилган маскани Деҳқонобод ҳақидаги термасини шундай тугаллайди: "Қодир, сени жўшиб айтарман, завққа тўлиб – тошиб айтарман, ойдан нишон, қуёшдан орден тақиб олган Деҳқонободсан".

Зотан, қиёси йўқ Республикамизнинг қаерида бўлманг, "Ойдан нишон", "Қуёшдан орден таққан" масканлар ҳуснига маҳлиё бўласиз, яшариш ва яратувчилик мўъжизаларидан фахрланасиз. У қўшни Республикаларнингҳам кўпини кезган, дўст – қардошлари иши-ю, мўъжизаларидан ҳайратланган бахшилардан эди. У Москвада ўтган халқ бахши – шоирларининг I ва II Жумҳуриятларора олимпиадалари ғолиби бўлганда бир қувонди. 1982 йили Олма Ота шаҳрида ўтган бахши –шоирларнинг Бутуниттифоқ анжумани ғолиби бўлганида иккинчи бор қувонди. 1983-1986 йилларда Жумҳурият бахшилар танловининг кетма-кет ғолиби бўлганида яна-яна қувонаверди.

Бу сафарлар, кўрган-кечирганлари Қодир бахшининг дунёқарашида жаҳонворлик, улуғворлик касб этди. Мавзу доирасини кенгайтирди. Замонавий терма достонларида жаҳон ташвиши, башар тақдири учун қайғуришдек умумбашарий туйғулар етакчилик қила бошлади.

Халқимиз азал-азалдан ўз орзу – армонларини, она тупроқ ва яхшиликка садоқатини, ёмонлик ва ёвузликка нафратини достонларда куйлаб қелди. Гўрўғли ва Алпомиш, Кунтўғмиш ва Маликаи айёр, Холбека ва Орзигул, Рустам ва Аваз, Барчин ва Юнуспари, Равшан ва Зулхумор, Ширин ва Шакар, Ҳасан ва Далли, Гулихиромон ва Холдорхон, Қундуз билан Юлдуз сингари юзлаб қаҳрамонлар тимсолида мардлик ва матонат, гўзаллик ва боқийлик, келгуси кунларга ишонч ва умид туйғуларини мужассам этди.

Достонларда ҳоҳ жанг майдонларидан ҳикоя қилинсин, ҳоҳ меҳнат майдонидаги шижоат кўрсатилсин, ҳоҳ севги – садоқатдан куйлансин, ҳоҳ ёвузлик устидан яхшилик тантанасини тараннум этсин – одамларни мардликка, жасоратга, меҳнатга чин муҳаббатга, яхшилик ва эзгуликка ундаб, ёмонликка эса нафратини қўзғаб келди.

Достончилик қадим қадимдан халқимизнинг атоқли бахши шоирлари ижодидан тушмай келганлиги, давлатимиз томонидан бахши шоирлар ижодига катта ғамхўрлик қилиб келинаётганлигининг ҳам боиси шунда…

"Қодир бахши Раҳим ўғли юксак ҳофизликқудрати ва улкан шеърий салоҳиятга эга бўлган халқ санъаткорларидан бири эди. Унинг достончиликдаги ўрнини белгилашда ана шу муҳим жиҳатларга алоҳида эътибор бериш керак бўлади”,– деб ёзганди таниқли фолъклоршунос олим, Беруний мукофоти совриндори, профессор Тўра Мирзаев.

Қодир бахши Раҳимов 30 дан ортиқ халқ достонларини жуда маромига етказиб куйлай оларди "Алпомиш", "Бева Барчин", "Ойчинор", "Нурали", "Зайдуной", "Малла савдогар", "Ёзи ва Зебо", "Норгулой" каби достонлар унинг репертуаридан мустаҳкам ўрин олганди. Уларнинг айримларини фолъклоршунослар томонидан ёзиб олинаётган пайтдаги ижросида шу даражада маҳорат кўрсатдики бу вариантлар (айниқса "Ойчинор", "Зайдиной") унинг номи билан абадий муҳрланиб қолди. Худди "Алпомиш" Фозил Йўлдош, "Равшан" Эргаш Жуманбулбул, "Орзугул" Ислом шоирлар номлари билан асрлардан – асрларга муҳрланиб қолганидек"…

Қодир бахши Раҳим ўғли замонавий, шу билан бирга новатор шоир эди. У моҳир дўмбирачи, кўплаб халқ куйларининг билимдони ва ижодкори сифатида достон ва термаларни хилма-хил куйларда ижро этарди. Одатда халқ бахшилари достонларни 7-8 куйда ижро этганлари ҳолда унинг куйлари ниҳоятда кўп ва хўб эди. У достон ижросига чанқовузни олиб кирган ва унинг жўрлигини таъминлаган ягона бахшидир. Гарчи бундай ҳолат эпик анъанада илгари учрамаган бўлсада, уни дадил экспримент сифатида баҳолаш мумкин. Чунки сўзда бадиҳа етакчилик қилган қаҳрамонлик эпоси ижросида иккинчи мўсиқа асбоби жўрлигини таъминлаш бахшидан жуда юксак маҳорат талаб қилади. Қодир Раҳим ўғли ана шундай маҳоратли ижодкор эди.

Қодир бахши ижодида "Ойчинор" достони алоҳида ажралиб туради. Достоннинг ўзига хослиги шундаки, унда бобокалонимиз Бобурнинг мураккаб тақдири ҳикоя килинган.

Маълумки, Бобур улуғ саркарда бўлиш билан бирга адабиётимиз тарихида ўзининг ўлмас адабий мероси билан ўчмас из қолдирган буюк сиймодир. Бобур шахсининг халқ оғзаки ижодида илк бор ёритилиши ёзма адабиётимиз учун ҳам муҳим манба бўлиб хизмат қилиши табиий.

"Ойчинор"-тили, ижро услуби жиҳатидан ҳам ўзига хосдир. Достонда Ойчинор иомли ўзбек қизининг гўзал қиёфаси, босқинчилар билан мислсиз жангдаги жасорати куйланади. Достон Ойчинорга қисқача таъриф бериш билан бошланади. "Холиёрнинг пешонасида бир қизи бор эди. Отини Ойчинор дер эди. Ўн еттига тўлган эди. Худо ҳамма ҳуснни унга берган эди. Қадди – қомати ҳуснига мос тушган эди, чеккасидаги кокили эгнидан ошган эди".

Достоннинг тили самимий, содда, халқимизнинг сўзлашув услубига яқин. Ҳар бир сўзга халқ донишмандлиги сингдирилган. Шоирнинг шеърий мисралари ҳам гоҳ ўйноқи, гоҳ майин, гоҳ кинояли, гоҳо мунгли…

"Қабатида отаси ойдай бўлди Ойчинор,                         Биясига эргашган тойдай бўлди Ойчинор".

Қодир бахши қисқа умрида халқ ичида кўп бўлиб, халқимизнинг мақол ва маталларига бой тилини тинимсиз дилига муҳрлади. У достонларида юзлаб халқ мақолларидан ўринли фойдаланибгина қолмасдан, ўзи ҳам ўнлаб янги мақол ва ҳикматли сўзлар яратди:

Тўда – тўда қизларга-я, оҳува,                          Бир тўдана тол керага, оҳува,               Заҳари бор замбиргая, оҳува,                          Ширин – шакар бол кераг-а, оҳува.

Бол – болгина, болгина-я, оҳува,        Сой бўйида толгина-я, оҳува,             Қизни сулув кўрсатар-а, оҳува,                     Ўнг бетида холгина-я, оҳува.

Бу ўринда Қодир бахши фақат оҳанглар товланишинигина эмас, балки маънолар товланишини ҳам юзага чиқарган.

Аслим пари Кўҳи-Қофдан бўламан,             Қиш қиларман баҳор бўлса фаслингни.

Бу Ойчинорнинг атайин, жўртакка айтган гаплари. Эътибор қилинг, инсон умри фаслларга менгзалади. Баҳор – гуркираб турган даври бўлса, қиш – инсон ҳаётининг сўнгги манзиллари кўриниб қолган дамларга ўхшатилади.

Қодир бахши ижодида "Норгулой" достони ҳам бадиий жиҳатдан алоҳида ўрин тутади. Достоннинг бош қаҳрамони жасур, мард қиз Норгулойдир. Достонда таърифланган Норгулойнинг чиқиб келишини қаранг:

                  Норгулой чиқди ҳилпиллаб, бетида тери жимиллаб,                                     Пешонасидан оққан терига, латибалари қимирлаб,                                     Норгулни кўрган кекса ҳам олти ой ётар инқиллаб.

Достонда Норгулойга, унинг фазилатларига берилган таърифлар ҳам муҳим ўрин эгаллайди:

                  У босган жойлар миннатдор, босмаган жойлар гинадор,                               Босиб ўтмаган жойларни босса дея умидвор,                                           Кетаётир Норгулой ҳамма қиздан олдда ой,                                           Эшик олди зарпечак юлиб олсанг бир қучоқ.                                           Босиб ўтган йўлидан, югуриб чиқар бойчечак,                                           Кетаётир Норгулой ҳамма қиздан олдда ой…                                           Қилиқсиши қудча бор, оқ бадани сутча бор,                                           Қуш каптарни тугмаси жавзода пишган тутча бор.

Бу улкан бахши ҳақида гап кетса, унинг қўшиғини тинглаган, дўмбира нағмаларидан баҳра олганлар у бахшилар сардори, дея ифтихор билан эсга олишади. Дарҳақиқат, Қодир Раҳим ўғли ўлкамизда донг таратган бахши шоирлардан бири эди.Шунинг учун ҳам у яратган деярли барча достон ва термалар халқ орасида тарқалиб кетган.

Қодир бахши қўлига дўмбира олиб достон куйлаганда бутун бошли қишлоқ ва овуллар лол бўлиб тингларди. Шўх – шўх термалар айтганда давраларга гўё жон кириб кетарди. Давра тўридан жой олиб анъанавий достон бошласа, келганлар тонг отганини сезмай қоларди. Тинглаётган юраклар достоннинг мазмунига қараб гоҳ андуҳга тўлиб кетар, гоҳи эса висол онларидаги ҳолатдан диллар ҳафриқар, кулгили ҳолатлар келганда эса, даврадаги қаҳ-қаҳаю кулги осмонга урларди.

1983 йилнинг эрта баҳорида Деҳқонободда бўлиб ўтаётган катта бир тўйда Қодир бахшига сўз навбати етиб келганида у аввал тўй эгасини таърифлаб, келган меҳмонларнинг кўнглини хушлаб, даврадаги йигитларга мослаб бир термани мароқ билан куйлай бошлади:

Орқа тов деб суянгали,        Йиқилганда таянгали Кўкрак кериб сўз айтгали, Олдиндан душман қайтгали,                                Ота ҳам керак йигитга.

Умрингни тилагали,                          Кетсанг йўлга қарагали,                          Мазанг қочса сўрагали,                    Устинг супо бўб юргали,                          Она ҳам керак йигитга.

Келмай қолсанг излагали                          Ўлсанг бошда бўзлагали,                    Душман бўлса хезлагали                                Ор номусинг олгали,                                      Оға ҳам керак йигитга.

Ўлчаб тунингни бичгали                                    Сен учун жондан кечгали,                                     Кўриб қучоғин очгали,                                          Борин олдингга сочгали                                     Сингил ҳам керак йигитга.      

Олпинчоқли – солпинчоқли                                          Ўрта буйли, кенг қучоқли,                                           Оқ тушда садаб мунчоқли,                                           Саксон нозли, тортинчоқли,                                           Бир ёр ҳам керак йигитга.

Ўнг тиззангда ўтиргали,                              Орқангдан кеб осилгали,                              Қариганингда боққали,                                          Ўчган чироғинг ёққали,                                          Фарзанд ҳам керак йигитга…

Бир сафар Шаҳрисабзда бўлиб ўтган бахши шоирларнинг кўрик танловида Ўзбекистон телевидениесининг журналисти Ўрол Ўтаев Қодир ака, умуман нечта достон биласиз, деб сўраганида у киши дўмбирасини қўлига олиб бир паста "Нима айтай?" термасини тўқиб ташлаганди:

Ботирлар ҳайдайди майдонга отди,                               Элга эл қўшилса бахтдир , давлатдир.                               Ўн саккиз ёшимда дўмбира бериб                                     Қўшиқ айт деб устозларим ўргатди.

Қулоқ солсанг даврадаги халойиқ,                                     Достонларни бир-бир қатор қилайлик,                               Яхшисини қочирмайин ушланглар,                                     Кўпайишиб хўб айтишиб кўрайлик.

Ёмон достон куйлаб, яхши қолмасин,                               Тингловчилар "бўлмайди" деб турмасин,                               Кўпайишиб биттасини ушланглар,                               Ботир бўлсин асло қўрқоқ бўлмасин.

Сафда турар мана "Ширин ва Шакар",                               От устида қилич сермар "Гулковсар",                               Ошиқ бўлиб оҳ, деб ўтди жаҳонда,                               Моҳна билан айтишолмай Ойсавсар.

Рустам ўтди икки кўзи кўр бўлиб,                                     Рустам ўтди бу дунёда зўр бўлиб.                                     Айтайми, қўнғиротнинг шеридан,                                     Душманини сермаб отган нор бўлиб.

Айтайинми "Холбека"дай ошиқдан,                               "Тоҳир – Зуҳра" гул узатган бешикдан,

"Юсуф – Зулайхо" ҳам ўтган оҳ уриб,                              "Лайли – Мажнун" зор йиғлаган ёшликдан.

Гўрўғлининг ўзи ўттизта достон                                     Ўн беш достон бўлиб юрар "Авазхон".                               Икки ойда етолмаган устозлар –                                     Айтганда ҳам қолиб кетган "Гулнозхон".

      "Ҳасанхон"дан сўйлайинми, "Равшан"дан,                               Ё "Нурали" кезган боғу гулшандан,                                           «Кунтўғмиш» ёхуд "Ойчинор" бўлсин,                                     Ё давримиз қозонган довруғи шондан.

Достонлар сафида турар "Зайдиной",                               Ундан қолишмайди асло "Гулшаной",                               Барчасидан гўзалликда беназир,                                     Нафосатли, назокатли "Келиной".

Ботир билмас юрса товнинг ўрини,                               Қўнғиротнинг "Алпомиш"дай зўрини,                               Барчин бека ўзи битта достондир,                              Ё айтайми, "Ёдгоржон"дай шерини.      

Гоҳи давраларда қўшиқ куйладим,                                     Инсон дардин бор вужуддан сўйладим,                               Қайғу ғамлар қолди бугун орқада,                                     Улуғ замон ҳақда достон айладим.

Ойша ўтди душманлардан ўч олиб,                               Омон ўтди мажнунтолдай ирғалиб.                               Эшқораман Дўстқорадан айтайми,                               Олишганда чиққан душмандан ғолиб.

Эртаклар ҳам ошар икки бор юздан,                               Термалару қўшиқлар ҳам юз-юздан,                               Топишмоқ, мақоллар саноғи йўқдир,                               Қайсидан айтай, деб сўрайман сиздан.

Қуёш эритади товнинг қорини,                                     Сизга айтай бисотимда борини,                                     Қайсисини агар маъқул десангиз,                                     Мақтай-мақтай айтай ўша зўрини.

Қодир бахши бу дам жўшиб бораман,                               Айтай деман селдай тошиб бораман,                               Дўмбирамдан шод нағмалар келтириб,                              Оҳангига маъно қўшиб бораман…

Ҳа, бу ҳам Қодир бахши талантининг ўзига хос, янги қирраси. Бу ўринда бахшининг бадиҳагўйлик қобилиятидан ташқари унинг ижодий имконияти нақадар ранг-баранг, бой ва сермазмун эканлигидан далолат берар эди. Қодир бахши Раҳимовни 1982 йилнинг баҳорида Олма Отага чақириб қолишади. Бахшилар танловида 200 дан зиёд бахши иштирок этади. Анжуманда Қозоқ, Туркман, Тожик, Қирғиз, Озарбайжон, Муғул,Балқардан машҳур бахшилар, моҳир созчилар йиғилишади. Беллашувнинг илк шартига кўра ҳамма ўз созини мақтайди. Сўнгра юрт таърифига ўтилади. Қодир бахши дўмбира куйини бироз ўзгартириб, ўйноқи, шўх оҳангда "Ораласам бўстоним, айтаверсам достоним, қуёшдайин порлайвер менинг Ўзбекистоним" термасини маҳорат билан ижро этади.

Достончиликдаги анъанавий усулда ҳар ким ўз мардини куйлаш шартидан сўнг даъвогарлар анча сийраклашиб қолади. Хуллас, уч кунлик беллашувдан сўнг биринчиликка даъвогар Қозоқ оқини билан Қодир бахши қолади. Шунда бош ҳакам икковинг ҳам мактаб кўрган, устоз фотиҳасини олган, илдизи бақувват чинор экансизлар,-деб роса мақтаб шундай шарт қўяди: ўзбекнинг Жуманбулбули, Ислому Пулкани бор, Қозоқнинг Абайи бор. Қозоқ оқинига сен ўзбек оғангнинг улуғларини мақта, сен Қодир Жамбул, Абайни таърифла, деб биринчи навбатни Қодир бахшига беради бир дақиқалиқ танаффусдан сўнг микрафонга яқинлашган Қодир бахшининг кўз ўнгидан бир-бир устозлари, пирлари сиймоси ўтади. Худо мададкор бўлсин, дея қозоқ элининг булбулларини таърифлай бошлайди:

Қозоқнинг зўр оқинлари,                          Халқ қалбининг чақинлари,                                      Ўзбек элнинг яқинлари,                                      Жамбул билан Абай-иков.

Қозоқ элин улуғлигин                                      Ҳосилининг булуғлигин                                            Лекин ранги сулуғлигин                          Куйлар Жамбул, Абай-иков,

Халқлар доим қардошлигин,                                      Ўзбек, Қозоқ қондошлигин                                      Яшашда ҳам ёндошлигин                          Сўйлар Жамбул, Абай-иков.

Оқинлариман айтишиб,                                                 Ғолибликка хўп тортишиб,                                                 Куйладикда илҳом тошиб,                                                 Ўзбек мену Қозоқ иков,

Улар элга бўлиб падар,                                            Бахт улашди само қадар,                                Қодир айтдим имкон қадар                          Устоз Жамбул, Абай-иков.

Қодир бахши термани тугатиши билан залдаги томошабинлар, беллашувда иштирок этган бахшилар-у созчилар, ҳатто ҳайъат аъзолари ҳам ўрнидан туриб чапак чала бошлайди. Дўмбирасини созлаб айтишувга шайланиб турган рақиби-Қозоқ оқини югуриб келиб Қодир бахшини бағрига босади. Бугунча ўзбегим, ўз оғам ғолиб дея унинг қўлини баланд кўтаради.

1974 йилда эса дунё маданиятининг бешикларидан бири Париж шаҳрида ўтказилган халқ оғзаки ижодкорларининг Бутунжаҳон конгрессида Қодир бахши ҳам иштирок этади.

Жаҳоннинг манаман деган оқину бахшилари қатнашган йиғинда ҳар бир иштирокчи учун ўз саньатини намойиш этишга беш дақиқадан вақт берилади. Анжуман ҳакамларига дастлаб мўъжазгина бўлиб кўринган Қодир бахшининг вужуди у куйлаган сайин улуғворлик касб эта боради. Қодир бахши қисқагина термасида ўз юрти, унинг гўзал тоғлари, хазиналарга бой даштларини таъриф ва тавсиф этади. Унинг ширали ва жарангдор овози, дўмбирасининг саси тўпланганларни сеҳрлаб қўяди.

Беш минг кишилик йирик концерт залида ҳамма оёққа қалқиб, қарсак билан Қодир бахшини олқишлашади.

1981 йил сентябр ойининг бошлари,қўшни Тожикистонда ўзбек адабиёти ва санъати кунларини ўтказиб қайтаётган санъаткорлар, адиб ва шоирлар тоғли Деҳқонободда бир муддат тўхтаб тушлик қилишни лозим топишади. Улар сафида ўзбек адабиётининг таниқли вакиллари Зулфия Исроилова, Сарвар Азимов, Пиримқул Қодиров, Мирмуҳсин, Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Назармат ва бошқалар бор эди. Адабиёт ва санъат намоёндаларининг Деҳқонободда тўхташини билган туман фирқа қумитасининг котиби Қодир бахшини айттириб келади. Давра айни қизиган, мушоира авж олганда, котиб "Бизда бир бахши бор, эшитиб кўрмайсизларми?" дея Қодир бахшини таништиради. Халқ оғзаки ижодининг яхши билимдони, болалиқда Фозил шоирдек достончиларни кўп бор тинглаган таниқли адиб, драматург ва адабиётшунос, ўша вақтда Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси раиси бўлган Сарвар Азимов бу таклифни хурсандчилик билан маъқуллайди.

Давранинг қуйироғида ўтирган Қодир бахши меҳмонларга салом бериб, дўмбирани қўлига олиб, бир шўх куйни ижро этгач, "Қашқадарё" термасини бошлайди. Терманинг учинчи банди ўта кўтаринкилик билан ижро этилганда, давранинг тўрида утирган Зулфия бундан таъсирланиб, бахшидан ўша бандни яна қайтаришни сўрайди:

Тоғ бошида оппоқ қор,                                           Тинмай соғар сутини,                                           Бир томонда Қашқанг бор,                               Қамчилайди отини.

Барча ижодкорлар қатори Зулфияхоним ҳам ҳайрат билан юқоридаги сатрларни такрорлашиб, "Қойил, бахши, шунча йил ижод қилиб, бундай мукаммал тасвирни учратмагандик", дея бу кутилмаган ташбеҳга юксак баҳо берадилар.

Бахши яна "Ойпари" ва "Ўзбекистон" термаларини ҳам куйлайди. Эртаси куни вилоят маркази-Қарши шаҳрида ўтказилган Ёзувчилар уюшмасининг кўчма мажлисида, ҳали ҳеч қандай китоби чиқмаган бўлсада, ўша вақтдаги анъанага зид ҳолда Қодир бахши Раҳим ўғли Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилинади. Унинг уюшма аъзолигига қабул қилиниши учун эса Зулфия, Мирмуҳсин. Назармат тавсиянома беришади.

Бу ҳаётий воқеа орқали биз севимли шоирамиз Зулфияхонимнинг халқ оғзаки ижоди вакилларига, хусусан, бахши шоирларга юксак ҳурмат-эҳтиромини ҳис этамиз.

Шўро мафкурасининг қиличи бошда ўйнаб турган 1981 йилда Зулфия тавсияси билан бу эзгу ишга қўл урилганидан, севимли шоирамизнинг нафақат вафо ва садоқат тимсоли, балки катта жасорат соҳиби экани яққол намоён бўлади.

Зеро Қодир бахши ҳалол, пок яшашни умрининг мазмуни, деб билган, ёшлигидан етимлик азобини бошидан кечирган тили билан дили бир инсон эди.

1986 йили Қодир бахшининг вафот этганлиги ҳақидаги шум хабарни эшитган барча инсонлар, мухлислари, шогирдлари қаттиқ изтироб чекдилар. Қодир бахши вафотидан сўнг етим бутадай бўзлаб, юрак бағрини тузлаб юрган “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган ёшлар мураббийси”,давримизнинг етук адабиётшунос олими, таниқли фольклоршунос Абдиолим Эргашев "Қодир бахшининг айтилмаган сўнгги қўшиғи" шеърини ёзди.

                  Дарёдайин жўшган эдим                                                            Қирғоқлардан тошган эдим                                                            Қайдан билай, уларим-ай,                                                            У бошгинам тошдан девдим.

                  Ғунча банддан узилди-я                                                                  Нечун кўнгил бузилди-я                                                                  Нетай армон билан кетдим                                                            Умрим ипи узилди-я!

Қолди сонсиз, достонларим,                                          Олисларда осмонларим…                                          Айтарман-ку, кейин девдим                                           Айтилмади достонларим.

                  Ўйлаб-ўйлаб сўйладим, ҳей,                                                             Не йиғинда куйладим ҳей,                                                             Кулдириб гоҳ йиғлатиб-а,                                                             Фақат элим ўйладим, ҳей.

Созимни хўб елдирдим мен,                    Дўстларимни кулдирдим мен.                          Достон сўйлаб, терма сўйлаб,               Нопокларни ўлдирдим мен.

Орзуларим кўп эди-ей,                                      Ижод сомон йўл эди-ей                                Тушмай қолган қоғозга-я                                Кўзда ёшим мўл бўлди-я.

Узр элим, дардларимни                          Юракдаги гардларимни,                                Сизга достон қилолмадим,                                     Қанча майдон мардларимни.

Умримга бир қарадим-ку,                                           Билмаганим ўрадим-ку,                                           Айтишувда зўрлар билан,                                           Пойгаларда ярадим-ку.

Аммо дилим тилмагайман,                                           Армон билан синмагайман,                                           Сойдай тошиб ўтдим мано,                                           Қуримасман тинмагайман.

Қодир бахши чинакамига ел назарига тушган, Хизр назар қилган ижодкор эди. Бахши кирган давраларга гуркираб илоҳий бир руҳ кирар эди. У кишининг илҳоми доимо ўзи билан бирга юрар эди. Қуйма мисралар, шеър, терма ва достонлари давраларга ўзидан илгари етиб борар эди.

Бир гал ижодкорлардан бири Қодир бахши Раҳим ўғлидан бахшичилиқда устоз ва шогирд анъаналари хусусида сўраганларида у шундай деганди: "Мен шогирд танлашда ҳам устозим Умир бахши анъанасига амал қиламан. Яъни ҳар бир шогирдни беш-олти ой ҳар томонлама синовдан ўтказиб, кейин санъатимни ўргатаман. Шу тариқа Қоҳҳор, Абдумурод, Баҳодир, Баҳром Раҳимовлар, Маҳматмурод бахши, Шодмон бахши, Муҳаммад Эшбоев, Мусурмонқул, Абди ва Дархонлик Абдураҳмон, Нортожи, Абдирашид бахши Боймуродов, Рўзи Қултўраев, Бобораҳим Маматмуродов, Бекназар Раҳматов, Ёдгор Хўжаев каби ўнлаб шогирдларни тайёрладим. Шогирдларим орасида Сурхандарёлик Шодмон Хўжамбердиев бахшилик санъатига жуда барвақт қадам қўйди. Шодмон сўзга чечанлиги, хотираси кучлилиги ва халқ услубида термалар айтиш салоҳияти билан бошқалардан ажралиб туради". Зотан Шодмон бахши шу кунгача кўплаб халқ достонларини ўрганди. Бу ҳар қандай ёш бахши ҳавас қилса арзигулик муваффақият. Зеро, Шодмоннинг яна бир фазилати шундаки, у доим изланишда. Ҳар бир термани ўз куйи ва овози билан айтишга ҳаракат қилади. Достонлар айтганда эса, сўзнинг, воқеанинг келишига қараб куй чалади.

Ҳар гал атоқли бахши Қодир Раҳим ўғлини эслаганимизда беихтиёр унинг шогирдларидан бири куйлаган қуйидаги қуйма мисралар ёдга тушаверади .

Сен борган ерларинг миннатдор бўлиб,              Бормаган ерларинг гинадор бўлиб,                    Тинглаган дилларни элу-дўст билдинг,                    Ёлтоқ ғанимларни песу-паст билдинг, Айтмаган сўзларинг дўмбиранг айтди,                    Париж ёқлардан ҳам гумбирлаб қайтди…

Одатда элнинг ардоқли, севикли фарзандлари халқнинг келажагига жонини фидо қилиб яшайди. Ана шундай фидойи инсонлардан бири Қодир бахши Раҳим ўғли эди. Қашқадарёнинг ҳадсиз, ҳудудсиз кенгликлари каби қалби ҳам сарҳадсиз бахши, созчи, овози булбулни доғда қолдирувчи куйчи эди у. Хуллас, ошуфта қалбларни ўзига бир нафасда ром қилувчи овоз соҳиби, қувваи ҳофизаси теран шоир Қодир Раҳим ўғли худди шундай беназир, бетокрор ижодкор эди.

Қаҳҳор бахши Раҳимов

“ Ўзбекистон халқ бахшиси”

Бахшичилик – санъат, мактаб. Тарихи минг йилларга туташ бу мактаб ҳақида сўз очганда Эргаш Жуманбулбул ўғли, Пулкан шоир, Фозил шоир, Ислом шоир, Абдулла шоир, Умир шоир… Қодир бахшилар кўз олдимизга келади. Улар ўзининг сеҳрли сози, ширали овози билан минглаб, миллионлаб қалбларни ҳаёжонга солган. Устозлар йўлини тутиб, шундай гўзал анъанани давом эттираётган, кўнгилга чинакам маънода соз ва сўз сеҳрини жо этаётган забардаст бахшилардан бири – Қаҳҳор бахши Раҳимовдир.

Қаҳҳор бахши Раҳимов 1957 йилнинг 2– февралида Деҳқонобод туманининг Хўжамаҳмуд қишлоғида бахшичилиқда донг таратган машҳур Қодир бахши Раҳимовнинг хонодонида дунёга келди. Бахшичилик Қаҳҳорнинг қонида бор. Қаҳҳор бахшининг онаси Мопархол опа унинг болалигини шундай ҳикоя қилади.

–Дўмбира Қаҳҳорнинг эгизаги десам хато бўлмайди. Раҳматли эрим йўргақдаги Қаҳҳорни бир суйса, созини икки суярди. Қаҳҳор кўкрак ёши чоғида ўчоқ бошида куймаланиб, тандирга олов қалаб юрганимда йиғлаб қолса, отаси раҳматли соз чалиб овутарди. Сизга ёлғон, менга чин, дўмбира садоси янграши билан йиғлаб турган чақалоқ тиниб, оҳангга қулоқ тутганча бир зумда пишиллаб уйқуга кетар, сўнгра отаси:

– Онаси, йиғлоқи ўғлинг ухлади, – дердилар.

Шу – шу Қаҳҳор дўмбирадан бир қадам ҳам узоқлашмади. Оёқ чиқарганидан отаси мактабга ( у киши мактабда ўқитувчи бўлиб ишлардилар) кетганда дўмбирани попугидан ушлаб судраб юрарди.