Текст книги "Нимкакич"

Тоҕуоруйан үөскээбит,

Аймах-билэ дьонум-сэргэм,

Бэйэм оннубар

Үйэлэри баһылыктыыр

Сүдү киһини буламмын,

Өрө тыынан сынньаннаҕым,

Наҕылыйан уоскуйдаҕым.

Үйэлээх үөрүүтэ тэрийиҥ,

Һээдьэлээн ньиргитиҥ,

Ийэ буоргутун алҕааҥ!

Саҥа киһини олбохтооҥ,

Дьолун-соргутун түстээҥ!

Айон-айон-айон-айон!

диирин кытта хара тыата

Ньиргийэ түстэ эбээт:

«Ачалло[14]14
  Ачалло – сүппэккэ.


[Закрыть]! Ачалло!»

«Арчо[15]15
  Арчо – көрсүһүү.


[Закрыть]-арчо, арчо-арчо!»

«Эскэн[16]16
  Эскэн – уруй.


[Закрыть]-эскэн! Эскэн-эскэн!»

«Уруй! Туску! Уруй! Туску!»

* * *

Дьон үөрүүтүн ортотугар

Дьүлнэкун ырыа ыллыыр,

Орто дойдуга Отласивкан

Тыл этэр саҥа саҥалаах

Буола олоорто үһү.

Дьүлнэкун ырыата:

Итли-гэ[17]17
  Итли-гэ – көр эрэ.


[Закрыть],

Итли-гэ!

Ҥивэничэнтэн силистээх,

Иҥаричантан хааннаах

Отласивкан кырдьаҕаһым,

Иҥаричан ийэкээммит,

Баһырҕастаах, элэмэстээх,

Итэҕэстээх, быһаҕастаах

Баһа суох ырыачааммын

Истэ-билэ сэргээхтээҥ!

Көр да бу,

Көр да бу,

Аан дойду ириэнэх буоругар

Оройбунан түһэрбэр,

Күн сирин көрөрбөр

Ийэ курдук ийэлээх этим,

Аҕа курдук аҕалаах этим.

Онтукаларбын табалааммын,

Бу аттыбар ылларбын,

Кэс тылларын иһиттэрбин,

Эрчиммэр эрчим эбиллиэ,

Күүс-күдэх ханыылаһыа этэ.

Биаганканы кытта холбоһор

Үөрүүнү тэрийэрбэр,

Ийэ дойдубун дурдалыыр

Соргубун түстүүрбэр

Ийэтэ, аҕата суох буолар

Олус кэлтэгэйдээрэй,

Быһа кэрэгэй буолаарай?!

Гөҥирэм-э[18]18
  Гөҥирэм-э – этэбин ээ.


[Закрыть],

Гөҥийэттэм[19]19
  Гөҥийэттэм – этээхтиибин.


[Закрыть]!

* * *

Уол иннэ диирин кытта,

Өмүттүбүт ахан курдук,

Кыыстаах уолу ох курдук

Оҥортолоон кэбистилэр.

Тэриэбэ тэрээһиннэрин

Олоччутун тэрийдилэр.

Уон аҕыс саарба ындыылаан,

Уон аҕыс энньэ сэтиилээн,

Үс күрүө үөр табалаан,

Баай-талым ханыылаан,

Бөҕөхсүтэн бооччойдулар.

Сүүс сэрииһит арыалдьыттаан,

Отут оччо дьөһүөлдьүттээн,

Илдьит буолар киһилээн,

Суолу сирдиир бэриэччиттээн,

Кэннилэриттэн хас да хос

Бигэтик кэтэбиллээн,

Олохтоох сиргэ тириэрдэн,

Кинилэр тылларын тиэрдэн,

Кэпсээн биэрэн тэлгэтэр,

Оҕонньордоох эмээхсинтэн

Туспа киһи көрдөһөөччүлээн,

Иннилэригэр сүгүрүйээччилээх,

Дьолу-соргуну тосхойор

Алгыс үтүөтүн алҕаан

Иҥарилаах Отласивкан

Тэлгэһэлэриттэн атаардылар.

Уруй! Туску! Нарын-Наскы!

Эско-эско! Эскэн-эскэн!

* * *

Оралкан диэн хос ааттанан,

Увань удьуора эвен дэнэн,

Амар эйгэтигэр дойдуланан,

Удьуор булчут ханыыланан

Ньөлбуни көһөҥө тойон,

Буркан төрүттээччи хотун

Уолларын кэтэһэллэригэр

Кэлтэгэй ыйданнылар.

Күүтэн-күүтэн аара

СоІон, кэхтэн бардылар.

Үс уолларын күлүктэрин

Дурда-хахха оҥостоннор,

Амар салаата сипканан,

Өлөн иһэ кэҥкэндьэнэн[20]20
  Кэҥкэн – туора.


[Закрыть]

Тоҕуоруйан олохсуйбут

Төрүт дойду сирдээхтэр.

Үс күрүө табаларын

Баай-талым оҥостубуттар,

Онон саараан сылдьыбыттар.

* * *

Ол олордохторуна,

Дьүлнэкун байан-тайан,

Сүүһүнэн чаҕарданан,

Биаганка кэргэн сэтиилэнэн,

Уон аҕыс ындыы энньэлэнэн,

Көһөн ньиккирээн кэллэ.

* * *

Ийэ-аҕа алгыһа суох

Олох төрүт хайысхата.

Уол оҕо сарсыардааҥҥы

Күнэ бастаан тахсыыта.

Ону толорботох уол оҕо

Олоҕо огдолуйан иһиэхтээх.

Көҥүлэ суох кэргэн кэпсэппит

Дьоло-соргута суох буолуохтаах.

* * *

Ол иһин Ньөлбуни каган

Уолун айхаллыы көрсүбэтэ.

Дьүлнэкун уол аньыытын

Бырастыы гына охсубата.

Ураһаларын аанын

Сабынан кэбистилэр,

Ону туора оҕонньор

Этэрбэһинэн бүөлэннэ.

(Бу этэрбэс үрдүнэн

Ким да хардыылыа суохтаах).

* * *

Ити аата туора үүрдэҕэ,

Баҕаҕытынан сылдьыҥ диэтэҕэ.

Хамначчыттарга этэн,

Үрэх уҥуор ыйан биэрэн,

Ураһаны туруортарар.

Уоллаах кийиитин онно

Анаан-минээн олохсутар.

* * *

Дьүлнэкун ааттала:

Айбыт аар тойон аҕам,

Ииппит күн күбэй ийэм (…)

* * *

Биаганка диэн кийииттэрэ

Кэрэ мөссүөнүн илдьибитинэн,

Ойуур-тыаны сырдаппытынан,

Бары энньэтин соспутунан

Күөх оту тосту үктээбэккэ,

Кыыс сэпкэтэнэн[21]21
  Сэпкэтэ – тыас-уус.


[Закрыть] сиэттэрэн,

Кылын сыҥаһатын үрдүнэн,

Туора хардыылыы илигинэ,

Аал уоту аһатыан иннинэ

Үстэ сүгүрүс гынна,

Ырыанан алҕаан чаҕаарда.

* * *

Биаганка:

Ньөлбуни аҕа тойон,

Буркани ийэ хотун!

Кырыы сиртэн кыдьыгырбыт,

Туора сиртэн торҕоотообут

Самаан кэллэ диэҥҥит

Кырыы хараҕынан көрүмэҥ,

Кынчарыйар буолумаҥ!

Отласив диэн увань удьуора

Иҥэри диэн үйэ кэрдииһэ

Аҕа курдук аҕаттан,

Ийэ курдук ийэттэн

Оҥоһуу оҥорторон,

Алгыс кэс кэстэрэн

Дьүлнэкун уолгутунуун

Уруу-ханыы тардыһаммыт,

Чирини үйэтин тосхолун

Төрүттүөхпүт этэ диэммит,

Аал уоту оттоорубут,

Төрөтөр оҕону төлкөлөөрүбүт,

Күрүөлүү баайы арчылаарыбыт

Кырдьаҕастар алгыстарын

Ыла кэлэн турабыт,

Кэс тылгытынан күндүлээҥ,

Оҕолоргутун кэскиллээҥ диэн,

Хара бараан күлүккүтүгэр

Сүгүрүйдэхпит буоллун,

Ыар-нүһэр санааҕытын

Уҕарыттахпыт буоллун!

Уруй-туску! Эскэн-эскэн!

Нарын-наскыл! Эскө-эскө!

* * *

Инньэ диирин кытта тэҥҥэ,

Оҕонньордоох эмээхсин

Ааннарын сабынан кэбистилэр,

Кыыһы сиэтэн киллэрдилэр,

Уолу кытта сэргэстэһиннэрэ

Бастыҥ ороҥҥо тобуктатан,

Иккиэннэрин төбөлөрүгэр

Маҥан тугут тириитинэн (нэлбукэнэн)

Саба ууран саптылар,

Буркани ийэ айах атан

Алгыс алҕаан биэрдэ.

Бу курдук саҥалаах эбит.

Буркани ийэ ырыата:

Ачалло,

Ачалло!

Туруу бараан дойдубут

Үүт тураан олоҕор

Чирини диэн саҥа үйэ

Кэскиллэрдээх кэрдиистэрэ

Ийэ буорбутун үктэллэнэн

Илэ бэйэтинэн кэлбитин

Ийэ курдук, ийэ тылынан

Айах тутан арчо буоллун!

Кийиит кыыс, Биаганка,

Олох буолар ордууну,

Уйа буолар түһүлгэни

Үйэлэргэ түстэтэр,

Алгыс тылын ааттаабыккын,

Кэс тылбытын көрдөөбүккүн

Туох диэн киэр диэхпитий?

Киһи буолар кэскили

Тоҕо туора хаамыахпытый?

Наматкан удьуорунуу,

Увань ханыыта эвеннии

Айах тутан түстээтэҕим буоллун,

Алгыс баһын алҕааммын

Толоруттаҕым ахан буоллун!

Ийэ буорга төрөтөммүн

Түстээбит уолум, Дьүлнэкун,

Саҥа кийиит буолааччы,

Чирит үйэтин түстээччи,

Чирит олоҕун олохтооччу,

Саҥа киһи көстүбүччэ

Саҥа аат анааммын,

«Чирини» диэн күндүркэтэн,

Аат ааттаан эрэбин,

Үгэспин толорон эрэбин.

* * *

Онтон Чиринини туруоран

Саһыл кутуругунан оҥоһуллубут

Майтаны[22]22
  Майтаны – моонньуга кэтиллэр киэргэл таҥас.


[Закрыть] моонньугар кэтэртэ

Уонна илиилэриттэн сиэтэн

Уот иннигэр аҕалла.

Онуоха Чирини уоту аһатан

Сыаны сырдьыгынатта.

Буркани:

Чириникээн барахсаммыт,

Дьүлнэкун уол оҕобут,

Чирит уйаҕытын тутаҥҥыт,

Аал уоккутун оттоҥҥут

Үйэ баһын тосту олоруҥ,

Ийэ буор дойдугутугар

Дурда-хахха буолуҥ!

Төрөтөр оҕоҕут ууһаатын,

Уон бүтэй күрүөлэннин,

Баай-талым олохтоннун!

Арчо, арчо! Баһылык!

Дьолло[23]23
  Дьолло – үөрүүгэ этиллэр хос тыл.


[Закрыть]-дьолло!

Ол кэнниттэн оҕолоруом,

Аймах-билэ дьоҥҥутун

Каҥалданан[24]24
  Каҥалда – тыаһы таһаарар мас.


[Закрыть] ыҥырсаҥҥыт,

Ийэ дойдуну соһуппакка,

Аньыылаахтык үктээбэккэ,

Им-дьимкээн көрүлээн,

Наматкан удьуора эвен

Үс тоҕус оонньуутун тэрийиҥ!

Өрус[25]25
  Өрус – үөрүү.


[Закрыть]-өрус!

* * *

Ити кэнниттэн ойуурдуун,

Таас хайа хаспахтыын

Дуораһыйыар диэритин

Хотолдьута үктээннэр,

Аймах-билэ дьоно

Үөрэ-көтө уруйдааннар:

«Каган оннугар каган

Дурда-хахха уолланныбыт,

Арчо! Эскэн!» – дэстилэр.

«Саҥа үйэни айхаллыыр

Чирини кийииккэ өрус!

Өрус! Өрус! Өрус!» – диэн,

Сэрииһиттэр үҥүүлэрин

Өрө тутан адаарыҥнаттылар,

Батыйаларын килбэҥнэттилэр.

Ити кэнниттэн харса суох

Һээдьэлээн сэгэлдьиттилэр,

Үҥкүүлээн хотолдьуттулар,

Бөҕөстөр күүс кэмнэстилэр,

Кылыйан кыыралдьыттылар,

Быһыйдар сырыстылар,

Ньымсалар таба сүллүлэр,

Оҕо-уруу мустан хааннаата.

Оҕунан сыалластылар,

Оонньуу одьунааһа турда,

Уох-күүс манна мээрэйдэннэ.

Ол кэнниттэн,

Сири сиксигиттэн ыла

Сүүрэри-көтөрү күндүлэннэ,

Малааһын бастыҥа тардылынна.

Түмүгэр: Уруй! Туску!

Өрус-өрус!

Дьолло-дьолло!

Сэт-сэлээн иэстэбиллээх

Дьүлнэкун аймахтарыныын,

Бэйэтин убайдарыныын

Бултуу-алтыы көһө сылдьыбыт.

Улахан убайдара Сөрөчэ —

Уус идэлээх уһанааччы,

Солуни – суол тэлээччи убай,

Аччыгый убай – Нулгэни

Бары даҕаны хоһуунунан

Кистии-саба аатырбыттар,

Икки муостааҕы сууһаран

Муоһуттан ылан сүкпүттэр,

Аһыылаах адьарайдары

Аркыннарыттан[26]26
  Аркын – сүнньү.


[Закрыть] ылан сыспыттар.

Ураһаларын айааҥҥытын[27]27
  Айааҥ – ураһаҕа киирэр сир.


[Закрыть]

Таба төбөтүнэн хайсаҥнаабыттар,

Чуора оннугар дьиэлэрин

Кыыл атаҕынан чуоралаабыттар,

Тириитинэн ураһаларын

Үс-үстэ, хос-хос бүрүммүттэр,

Ураһаларын тула эргийэ

Үс хос кыыл тоҥ этинэн

Куйах оҥостон төгүрүтэн

Дурда-хахха оҥостубуттар.

Кинилэр маннык өлгөмнүк

Хара хааны тоҕоллоро

Аньыылаах-харалаах буолуоҕун

Кыратык да аньыырҕаабатахтар.

Бэйэлэрин күүстэригэр

Бүтүннүүтүн эрэммиттэр.

Кинилэр маннык бааттаахтарын,

Сүдү ыаллар чугаһаабыттарын

Лами диэки олохтоохтор

Туора сылдьаннар

Сөбүлүү көрбөтөхтөр,

Атыҥыраан барбыттар.

Сотору-сотору чуҥнааннар

Хара санааны туһаайбыттар,

Дьүлнэкун илиитин-атаҕын

Соруйан кэтиир буолбуттар.

Оччолорго манна

Лами Байкал эйгэтигэр

(Сэрииһит биистэр)

Удьуордар диэн халыҥ удьуор,

Курикэннэр диэн булчуттар

Көһө сылдьан дойдуламмыттар.

* * *

Арай үс убайдыылар

Ыраах бултуу барбыттар.

Дьиэҕэ уус уһаммытынан,

Чирит батыйа оҥосто,

Чапчына хаалбыт.

Ол олорон сэрэххэ

Мончууктаах уучах табатын

Ураһатын таһыгар баанан

Харабыллаах хоммут.

Түүн үөһүн саҕана, хараҥаҕа

Мончуук таба муннун тыаһаппыт,

Үрэҕи таҥнары одууласпыт.

Уус оҕонньор нуІатын[28]28
  Нуҥа – ох саа.


[Закрыть] ылын

Үрэҕи таҥнары чуҥнуур.

Үрүйэ сүүрүктүүр уутун устун

Күлүктэр өксөйөн эрэллэр.

Чолбон сулус талааныгар,

Кэнникиттэн саҕалаан,

Күлүгү түҥнэри ытар,

Охтуон икки ардыгар иккиһи,

Онтон үсүһү охторбут,

Кэнники төрдүһү ытан,

Бэсиһи куоттарбыт.

Онтон дууһаны кэтэнэн,

Ол түүн этэҥҥэ ааспыт.

Сарсыарда суолларын хайбыта —

Уйгур аймах ыаллаабыт.

Энэй-энэй[29]29
  Энэй – соһуйбут тыл.


[Закрыть]!

* * *

Орочоон сүүрбэччэ ыалын

Былыттаах түүн сабардаабыта,

Күһүҥҥү хараҥа бүрүйбүтэ.

Иккис сордоох түүннэрэ

Ааҥнаан кэлэн эрдэҕинэ,

Таба мончуугу эрэнэн

Аргыый аҕай утуйбуттара.

Арай биир кыыс Элукэн

Утуйбакка уу баһа сылдьан

Туох эрэ алдьархайа

Суоһаан эрэрин билбэтэҕэ.

Борук-сорук буолаатын

Үөмэн киирэн саспыттары

Билбэтэхтэрэ өстөөхтөрү.

Арай,

Эмискэ үлүгэр,

Ураһалар самыннылар,

Дьону ыга баттаатылар.

Ону бүтэйдии ныһыктаан

Өлүү иэдээнэ турда.

Оо, ыһыы-хаһыы, буорайыы

Эмискэ сабардаата.

Ньөлбуни бары алаҥатын

Иилинэ охсон таһырдьа

Хаһыырбытынан ыстанна:

«Наматканнар, батаскытын

Уйгур үрдүгэр түһэриҥ!»

Ол да буоллар хойутаабыт:

Сөнэллэртэн[30]30
  Сөнэллэр – аҕа уус.


[Закрыть] тыас-уус суоҕа,

Өлөр өлбүт быһыылааҕа,

Куотар куоппут бадахтааҕа.

Өстөөх үс эр бэртэрэ,

Үҥүүлээх батыйанан

Өтөрү түһээри өлүү ааныгар

Ньөлбунины төгүрүйбүттэр,

Үрдүгэр үс батыйа чыһыыра

Өрө күөрэс гыммыттарын

Батыйатын кэтэҕинэн

Туора диэки садьыйаат,

Үҥүүтүнэн тайыыланан

Ыстанан ыраах кыырайда.

Үрүйэ кырыытыгар

Аҕыйахтык ыстанаат да,

Элукэн кыыс саһа сытарын

Түбэһэ түһэн көрө түстэ:

«Дьоҥҥор баран тыллаа һунадь[31]31
  Һунадь – кыыс оҕо.


[Закрыть]».

Сибигинийэ түстэ: «Һинмач[32]32
  Һинмач – түргэнник.


[Закрыть]!»

Бэйэтэ үрэҕи таҥнары

Сүүрэн быыппаста турда.

Куотарга эрэ диэн санаа

Көхсүгэр баарга дылы этэ.

Үс тоҕойу абыычайынан

Туоратан баран Ньөлбунины

Уйгур хоһууна Барамай

Такымын быһа ыппыта.

(Оччотооҕу үйэ кыргыһа

Атах иҥиирин бохсоро,

Атын куҥҥа таптардахха

Куотуохха кыах баара).

Онтон тыынын салҕаабыта,

Өрүүлээх баттаҕын сүлэн

Ойоҕор Бурканига биэрбитэ:

«Иитэнэ[33]33
  Иитэнэ – аат.


[Закрыть] кыылы бултаатыбыт,

Саадаҕы хааннаан өл хаптыбыт.

Маны көрөн тураннар,

Уолаттарыҥ эккирэттиннэр,

Тос маастарын биэриэхпит!

Уйгур хааннаах илкээнитин

Бу Улуу Барамай бэйэбинэн

Суостаахтык бэлиэ оҕустум.

Мин албаннаах ааппыттан

Куттамматах уолаттаргар

Хааннаах тыллаах илдьит буол!»

* * *

Тыыннаахтыы кэлгийэннэр

Хата дууһаларын хаалларбыттар.

Дьахталлары, кыргыттары,

Сороҕу кэргэн гынаары,

Үүрэн тутан илдьибиттэр.

Баайы-дуолу ордорбокко

Олоччутун күрэппиттэр.

Арай манна ураҕастара

Сурка тулаайах хаалбыттар.

Үс бүтэй табаттан

Иккитин үүрбүттэр,

Биирин аан дойдуга ыспыттар.

Кыайбыттар көҥүл дуунайдаабыттар,

Сирбиттэрин суох гыммыттар,

Таптаабыттарын илдьибиттэр.

Оо, уйгур омук удьуордара

Хааннаах илкээни кээһэн

Үйэҕэ өһү баайдаххыт буоллун!

Тыыннаах тухары иэстэнэр

Хааннаах суолгут бу буоллун!

Оҥостуу

Булчуттары суол суоллаан

Элукэн ыраах эккирэппитэ,

Хааннаах ыһыах алдьархайын

Дьүлнэкуҥҥэ тыллаабыта.

Ол тыаһа каҥалда буолан

Эвэскэн удьуоругар тиийтэ.

Күүгэн алларын курдук

Увань аймаҕы түмэ тарта.

Бу омук атаҕастаммытын,

Хаан ыһыаҕар ыһыллыбытын

Өс сааһы ситиһэр туһугар

Халыан күүс өрө турда.

Дьүлнэкуну тула бары

Үҥүүлээх алгыс буолла.

Урут уйгур биир удьуорун

Билиэн тутуллубута баара.

Кининэн кыргыс сэбин

Хаанныах тустаахтар эбит.

(Уруккуттан хаһаас оҥостор

Кырыыстаах үйэ оҥоһуута).

Икки сэлэлии сэрииһиттэр

Утарыта турсубуттар,

Ортолорунан сүүрдэн

Сордооҕу сэймэктээн кээспиттэр.

«Алике!

Алике!

Алике!»

Ол кэнниттэн кыргыс

Үҥкүүтүн үҥкүүлээбиттэр:

Хэдьэ! Хэдьэ!

Ханде! Ханде!

Харам! Харам!

Хөнэкэ! Хөнэкэ!

Өрус! Өрус!

Ама өси

Төгуҥкэвэн,

Эньи, ама

Умокчаман

Дысукчэлти

Өйдэмэлин.

Хептун! Хептун!

Хэдьэ! Хэдьэ!

Тиргунадан,

Ҥэсунэдэн!

Алике!

Алике!

(Дьон тэҥҥэ үҥүүлэрин

Өрө, өрө көтөҕөлүүллэрэ).

Сэрииһиттэр ытыска

Ньөлбуни холботун көтөҕөн

Кулуһун уот иннигэр

Аҕалан аргыый уурдулар.

Ити кэнниттэн ийэлэрэ:

Буркани:

Чэ эрэ, бэттэх кэлэҥҥит

Кэс тыл истиҥ эрэ!

Каганат аҕа баһылыкпыт,

Ньөлбуни сүдү кырдьаҕаспыт

Биһигини сиргэ хаалларан

Бэйэтэ үөһээ дойдуга барда.

Сөрөгэ:

Сүдү баһылык Ньөлбуни

Ырайга да тиийэн биһигини

Хаһан да умнубакка

Олохпутун арчылыы турдун!

Дьон саҥата:

Арчылаатын! Арчылаатын!

Халыҥ дурда буоллун!

Буркани:

Биһиги, тыыннаах хаалбыттар,

Баһылык оннугар баһылык

Сүдү салайааччы буоллун диэн

Оҕобут Дьүлнэкуҥҥэ

Бүгүҥҥүттэн каганат аатын

Иҥэриэх тустаахпыт.

* * *

Инньэ диирин кытта,

Ойуун Дэбундьэ ураһаттан

Ойууннаабытынан таҕыста.

Тиэргэн ортотугар кулуһун

Аттыгар эккирээн кэллэ.

Уокка ас кутан биэртэрин,

Буруо таһаарбыттарын

Төбөтүн булкуйа-булкуйа

Кыыран ахан сэгэлдьиттэ,

Эккирээн хотолдьутта.

Онтон тула холоруктаата,

Уот иннигэр кэлэн тобуктаата.

Каганат аатын иҥэрии

Дьүлнэкун ураһатыттан

Сэбин-сэбиргэлин иилинэн

Ойуун иннигэр кэллэ.

Дэбундьэ:

Дьүлнэкун баһылыкпыт,

Бэйэбит ииппит оҕобут,

Каганат аатын ылаҥҥын,

Аҕаҥ Ньөлбуни оннугар

Баһылык буолаары тураҥҥын

Бу аал уоппут иннигэр

Кэс тылгынан андаҕай эрэ!

Дьүлнэкун:

Аҕам Ньөлбуни тэрийбитин

Үрэйтэриэм кэриэтин

Сир үрдүнэн хаамымыым!

Наматкан удьуорун эвэскэни

Өстөөхтөн көмүскээбэтэхпинэ

Икки илиим куҥ буоллун!

Ойуун алгыс кээстэ:

Дэбундьэ:

Оронай-эрэнэй.

Эвэскэн мөлтөөбүт бэлиэлэрэ

Сяньби сойууһун кэнниттэн

Балысхан үйэлэр ааспыттара,

Ханнаный хонуу куйаарга

Аатырбыт Сяньби баһылыга?

Ол суох буолбута үйэлэр

Кырыыстарын кэтэхтэригэр.

Ол иһин даҕаны, көрүҥ,

Уйгур сэрииһитэ суох удьуора

Мөлтөөн уорар идэлэммитин.

Оо, иһит билигин,

Дьүлнэкун баһылыктанныбыт.

Уолбут эрэ буолларгын,

Саҥа каганабыт,

Охтоохтон охтума,

Саалаахтан самныма!

Аймах-билэ дьонуҥ

Дурдата-хаххата буол!

Наматкан удьуора Дьүлнэкун,

Эн ааккар сүгүллэр

Сүдү улахан суҥхарыы

Суудайбыт ахан курдук дии,

Ол анараа өттүн одуулаатахха

Түүл-бит бэрикитэ суох дуу?..

Кирэ-кирэ-кирэ-кирэ[34]34
  Кирэ – куһаҕан.


[Закрыть]!

Дьоролутуйа хааман-сиимэн

Дьүлнэкун ойууҥҥа тиийэн:

«Ытыктатар кырдьаҕаһым,

Көмүрүө тиискин ыстаама!

Бу суолбутун арыйаҥҥын

Быһаччытын кэскиллээ!» —

диирин кытта, ойуун соһуйда.

Дэбундьэ:

Ба-ба-ба-ба, араҥкыын[35]35
  Араҥкыын – абааһы.


[Закрыть],

Эһиги суолгутун арыйаммын,

Одууланан эрээхтиибин.

Илбистээх, имэҥнээх тылы

Эргитэ этээрибин

Эймэнийэн эрэбин дии…

Чөчилэним[36]36
  Чөчилэним – тобукпар олорон эймэнийэбин.


[Закрыть], чөчилэним!

Тэрибулкэн[37]37
  Тэрибулкэн – икки өттүгэр.


[Закрыть], тэрибулкэн.

Сүлүһүннээх аартыккыт

Арылынна, эминэ тугуй…

Сэлэҥдьэ орхонугар

Сэрииһит уйгурдар

Уон биэстээх уол оҕолорун

Иэстэһэ кэлбиттэр курдук,

Оччоттон баччаҕа диэри

Өс сааһы баайбыттар курдук…

Алдьархай аарыктаах аартык

Ол иһин аһыллыбыт курдук.

Дьэ, оҕолорбут, хоһулайыҥ,

Эһиги эмиэ кинилэртэн

Иэс курдук иэстээн кэлэҥҥит

Аймах дьоҥҥутун арчылааҥ! —

дии-дии ойуун алҕаата,

Үгүс дьолу-соргуну тоһуйда.

Этэҥҥэ кыайан-хотон хоһулуйан

Эргиллэн кэлэргэ түстээтэ.

* * *

Онуоха дьон түмсэ түстүлэр,

Өрө уһуутаан ыллылар.

«Өрус-өрус-өрус-өрус!»

«Алике! Алике!»

«Уруй-туску!» – дии-дии

Өрө ууналаатылар,

Үҥүүнү өрө анньыалаатылар.

* * *

Дьүлнэкун хаанын да хамсаппакка

Аал уотун иннигэр

Кырыыс эмэгэт үрдүгэр

Андаҕар тылы кээстэ:

Дьүлнэкун:

Ниҥичэнмэй[38]38
  Ниҥичэнмэй – кырааһын.


[Закрыть], ниҥичэнмэй!..

Кыранным, кыранным,

Биилээхтэн чаҕыйаммыт,

Уһуктаахтан толломмут

Төттөрү кэхтэр буоллахпытына,

Ийэ буор үрдүнэн хаамымыым!

Өстөөҕү тобуктатан

Иннибитигэр сүгүрүппэтэрбит

Ийэ буор биһини туппатын!

Алгыс баһа хааннаах диэтим,

Андаҕар төннүбэтин диэтим!

Дьоло, дьоло, дьоло, дьоло!

Нэмэҥо[39]39
  Нэмэҥо – хос тыл.


[Закрыть], нэмэҥо, нэмэҥо!

Өстөөх түһүлгэтигэр

Уйгурдар каганнарыгар

Кыргыстар хааннара:

«Эн сардаҥаҥ өллө ээ!

Мин эн көмүс ордаҕын

Ылан иннибэр сүгүрүтүөм!

Бэйэм ааппын туруораммын,

Былаахпын онно тэлимнэтиэм!» —

диэн каган титула

Эстибит бэлиэтин биллэртэ.

* * *

Аҕыйах ахсааннаах уйгур

Үрдүк титула самныбыта.

Сэрииһитэ суох уйгурдар

Сяньби ыһыллыбыт эвеннэрин

Төрүт түһүлгэлэрин булан

Уоран-талаан киирдилэр.

Элбэх баайы ыҥыыртылар,

Биир түһүлгэ баайын үүрдүлэр,

Сүүрүү-көтүү элбээтэ,

Астара-үөллэрэ дэлэйдэ.

Үөрэн ыһыах ыстылар,

Кэнникитин сэрэйбэтилэр,

Алдьархай буолуон түүйбэтилэр.

* * *

Киэҥ үрдүк томтор үрдүгэр

Ураһалар кэчигирээбиттэр.

Ортолоругар үс ураһа

Ордук үрдээн суоһаабыттар.

Кагана Можо обургу

Олус киэптээн ахан олорор.

Кини иннигэр Силнук

(Орочол аймах удьуора)

Чороччу кэлгиллэ сытар.

Кинини билиэн аҕаланнар

Хаан ыһыаҕар туттуохтара.

* * *

Силнугу уһук ураһаҕа

Соҕотохтуу хаайарга дьаһалы

Толорбут харабыллар тураллар.

Кинилэр истэригэр, арай,

Икки орочол саллаата

Түбэһэ кэтиир уочараттара.

* * *

Онно аһыммыт барахсаттар

Кэпсээн сибис гыннылар:

«Аны икки хонугунан

Үрэх үрдүгэр турааччы

Үрдүк ураһа иннигэр

Кулуһуну оттуохтара.

Биһигини барыбытын

Онно үүрэн илдьиэхтэрэ,

Тула кэчигирэтиэхтэрэ.

Ону биһиги үрэх өттүгэр

Үҥүүлээх-сэптээх туруохпут.

Отууга эйигин аҕалан,

Бастаан отуу кырыытыгар

Сиикэй эттэн өл хаптарыахтара.

Үс эр бэртэрэ уот иннигэр

Үҥүүлээх кэлэн туруохтара.

Эйигин отууну эргитэн

Үһүскэр үҥүүнэн батары түһүөхтэрэ.

Онуоха үһүс эргииргэр,

Киһи эрэ буолларгын,

Биһиги үрдүбүтүнэн үрэххэ

Ыстанан кыырайан көрөөр!

Үрэҕи уҥуор туоруургар

Уйдарар гына сүүрээр.

Уҥуор улахан күөл баар,

Аллараа сиэнинэн эргийэн

Эйиэхэ анаан уурбуттарын

Бухатыыр саадаҕа турарын,

Бука, харбаан ылаар, котоку!» – диэн.

* * *

Муммут санааҕа

Бары оҥоһуу чуолкайданна,

Өлүүттэн хайдах куотары

Эр сүрэх дьолуота билиэ!

* * *

Үгүс кэпсэтии манна суоҕа,

Икки хонук ааспыта.

Ол тухары Силнук

Өйүн-санаатын хатарынна,

Билэрин барытын «оҥоһунна»,

Аһыырын эрэ умунна.

Онуоха Чирини дьахтары

Можо тойон ыҥырда:

«Аһаатаҕына аһат,

Аһаабатаҕына сырыттын!» – диэн

Сорудах биэрдэ.

Онтон ыла Чирини

Арахпакка сааратар,

Аһы таһан аһатар.

* * *

Ыраас халлаан оройугар

Хара былыт сабардаата,

Харах уутун аргыһа

Ардах түһэн таммалаата.

Уолуга бүтэй сарыы

Кылгас сукуйдуу сонноох

Икки талыы һөнэчэлэр[40]40
  Һөнэчэлэр – эдэр дьон.


[Закрыть]

Маамык кэлгиэтин сүөрэннэр

Силнугу илдьэн бардылар.

Үрэх үрдүгэр бастакы

Үрдүк ураһа иннигэр

Кырыыс кулуһун умайар.

Отууну тула сэрииһиттэр

Быыһа суох турбуттар.

Уот аттыгар: «Сиикэй эттэн

Өллө хап», – диэн ыктылар.

Тарбаҕын төбөтүнэн

Аҕыйаҕы айаҕар бырахта.

Үс һөнэллэр кэлэннэр

Үҥүүлэрин тоһуйдулар.

(Үҥүүлэрин хааннаан адьарай

Кинилэр «дьоллонуох» үһүлэр).

* * *

Ол кэнниттэн тахсан

Алгысчыт ойуун күтүр

Кырбаммыт эти уокка таарыйда

Уонна алҕаан энэлийдэ.

Баттаҕын сахсатан, суоһаан,

Дүҥүрүн лиҥкинэтэн

Өстөөҕүн суоһун кыраат,

Сэймэхтиир аналын туонна.

* * *

Ити

Силнук хараҕын баайдылар

Уонна уоту тула сиэтэн

Күнү батыһа эргиттилэр.

Өлөр-хаалар кэм тирээтэ,

Өй-санаа сытыылана түстэ,

Иккиттэн биирин сананна.

* * *

Наматкан удьуора Силнук

Үһүс эргиир буолаарай диэн

Хараҕын аһа тарта,

Уот үрдүнэн ыстанан,

Дьону үрдүнэн кыырайан,

Үрэххэ тиийэ оҕуста.

* * *

Һөнэчэлэр сыыһа-халты

Бэйэлэрин үөлүстүлэр.

Айдаан-куйдаан, ыһыы-хаһыы

Силнук кэннигэр хаалла.

Ууну уйдарардыы сүүрэн

Үрэх уҥуор туораата.

* * *

Кэнниттэн хас да хоһууннаах

Кагана Можо тилэх баттаста.

Силнук күөл сиэнин диэки

Сүүрэн быыппастан иһэн

Бухатыыр саадаҕын харбаата.

* * *

Күөлү тула эккирэтиһии

Буолан ахан эрдэҕинэ

Түһүлгэ үрдүнэн анаан

Иэдэннээх кыргыһыы турда:

Иэстэһэ кэлбит Дьүлнэкун

Үҥүүтэ килбэҥнэс,

Өлүүлээх батыйата

Хааны көрдөөн килэҥнэс.

* * *

Иэдээн буолбутун көрөн

Баабыр тириитэ саҕынньаҕын,

Кагана чыына бэлиэтин,

Дагда көхсүгэр иилинэн

Кагана Можо дьонугар

Хаһыытаабытынан тиийдэ,

Хойутаабытын онно сэрэйдэ.

* * *

Кинини кэнниттэн эмиэ

Силнук өһөөн эккирэттэ,

Кырдьыга Можону өлөрүөхтээх.

(Каганы кыайан өлөрбүт

Ааттыын-суоллуун да үчүгэй).

* * *

Ону баара Дьүлнэкун

Сүүрэн иһэн хаһыытыыр:

«Силнук, Можону өлөрүмэ,

Тыыннаахтыы хаайан тутуохха.

Дирэлэн, аппа диэкинэн күөй,

Бу адьарайы куоттарыма!»

* * *

Котоконнор лыҥкынастылар,

Дапсылар лабырҕастылар,

Ох саалар иһииристилэр.

Атах тыаһа тиҥиргэс,

Ыһыы-хаһыы өй мэйдээх

Тулуйбатын үлүгэрэ…

Өлөр-тиллэр айдаана,

Муҥур уһугун куйдаана!

* * *

Чахчы кыайтарарын билбиччэ,

Дьонун кыдыйтарыан аһыммычча,

Өйдөөҕүн дьэ өйдөөх түөкүн

Можо кагана бэриннэ.

Дьүлнэкун иннигэр саадаҕын

Көҥүл устан ууран биэрдэ,

Сэриитин «бэриниҥ!» диэтэ.

* * *

Кыайтарбыт абата-кыһыыта —

Ынчык, ытаһыы, энэлгэнэ.

Кыайбыттарга үөрүү-көтүү,

Уруй, айхал ньиргиэрэ:

Үҥүүлээх өрө анньыалыыр,

Батыйа өрө ураатыыр.

* * *

Бу үөрүү иһигэр бучумаан,

Сүтүктээх сүтүгүн булла.

Чирини утары тахсан

Дьүлнэкуну кууһан ылла:

Өрус, өрус, өрус, өрус!

Арчо[41]41
  Арчо – көрсүү.


[Закрыть], арчо, арчо, арчо!

* * *

Кыайтарбыт Можо кагана

Дьүлнэкуҥҥа сүгүрүйдэ,

Уйгур аймах бүтүннүүтэ

Бас бэриммит бэлиэтин

Тимир батыйанан төлөөтө.

* * *

Дьүлнэкун хаан титулун ылан

Уйгурдары киэр үүрдэ.

Олорбут сирдэрин олох

Оҥосто дьонун киллэрдэ.

Баайы таптаабыттарын таллылар,

Дэлэй малы олоччу ыллылар.

* * *

Кыайбыт үөрүүнү иҥэрэ,

Лами кытылыгар тиийбиччэ,

Орочон удьуора түмсэн

Үөрүү үҥкүүтүн тартылар,

Байкал үрдүнэн дуораттылар.

Кыайыы үөрүүтүн былыргы үҥкүүтэ

Алгысчыт:

Мийго[42]42
  Мийго – хос тыл.


[Закрыть]-мийго-мийго-мийго!

Үөрүү кыайыы өрөгөйдөөн

Кэскиллээх тылла этиэх:

(ыллыыр)

Биһиги хаампыт томторбутун

Күөх отунан симиэҕиҥ!

Бары:

Һээдьэ-һээдьэ-һээдьэ-һээдьэ!

Һари-һари-һари-һари!

Һарил-һарил-һарил-һарил!

Һанде-һанде-һанде-һанде?

Һарам-һарам-һарам-һарам!

Алгысчыт:

Мийго-мийго-мийго-мийго!

Үҥүүнү хааҥҥа сууйаммыт,

Биилээхпит дьолуота буолла

Хааннаах дапсы өрөгөйө!

Бары:

Өрус-өрус-өрус-өрус!

Арчо-арчо-арчо-арчо!

Һөнэл-һөнэл-һөнэл-һөнэл!

Һуруйэ-һуруйэ-һуруйэ-һуруйэ!

Һэкку-һэкку-һэкку-һэкку!

Чапча-чапча-чапча-чапча!

Алгысчыт:

Мийго-мийго-мийго-мийго!

Өстөөх үҥүүтүн таҥнары

Тайахтаппыт төлкөбүтүн

Өрөгөй талаан олохтоон

Тиэйэн илдьэр кэһиинэн

Тиэргэммитин киэргэтиэх!

Уруй-туску! Өрус-өрус!

Бары:

Һинмач-һинмач!

Һодьол-һодьол!

Һендыл-һендыл-һендыл-һендыл!

Һенды-һенды-һенды-һенды?

Иһо-һанде, иһо-һанде, иһо-һанде, иһо-һанде!

Иһо-дэкун, иһо-дэкун, иһо-дэкун, иһо-дэкун!

Иһо-һайко, иһо-һайко, иһо-һайко, иһо-һайко!

Иһо-горро, иһо-горро, иһо-горро, иһо-горро!

Иһо-дьорро, иһо-дьорро, иһо-дьорро, иһо-дьорро!

Иһо-дьэлно, иһо-дьэлно, иһо-дьэлно, иһо-дьэлно!

Иһо-мара, иһо-мара, иһо-мара, иһо-мара!

Иһо-кумтэл, иһо-кумтэл, иһо-кумтэл, иһо-кумтэл!

Иһо-гулдэ, иһо-гулдэ, иһо-гулдэ, иһо-гулдэ!

Иһо-өрус, иһо-өрус, иһо-өрус, иһо-өрус!

Иһо-арчо, иһо-арчо, иһо-арчо, иһо-арчо!

Ду-ду-ду-ду!

Дуһуке-дуһуке-дуһуке!

Дуһуке-да-дуһуке!

Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ! Хэм-м-м-м-мэ!

Оҥат-таки-ки-кикикка,

Кикикка,

Кикикка!

Эрэсөссэ,

Эрэсөссэ!

Иһо-ньөбэв-чэлкэм-гадер-гале

Галле-галле-галле-галле!

Иһо-доо-доҥ! Иһо-доо-доҥ!

Иһо-дьо-го!

Лами кытылыгар

Саҥа сиргэ

Сэлэнгэ Ламины өҥөйөр

Төрдүнээҕи үрдүк очуоһа —

Хотторбут уйгур удьуора

Күрэммит ураһатын онно.

Булт-алт дэлэйбит сиригэр

Дьүлнэкун кэлэн

Үөһэттэн өҥөйөн көрөр,

Тула астына чуҥнуур.

* * *

Оо, уҥуоргута көстүбэт

Лами далай муҥура суох.

Харах ыларын тухары

Ойуур тыанан мэндээрэр.

Күн көрөн эргийэр киинэ

Хайаан да бу быһыылаах.

* * *

Түһүлгэ инники ураһата

Дьүлнэкун кагана анала,

Эвэскэн кагана киэнэ

Иккис ураһа дьэндэйэр.

Ону тула сүгүрүйбүттүү

Хас да уонунан ураһа

Тула чороспуттар,

Улахан ураһаны кэтэспиттэр.

* * *

Сири биһирии таарыччы

Эһэ тэллэ±эр таалалыы

Ньөлбуни[43]43
  Ааптар рукопиһыгар хайдах суруллубутунан киирдэ.


[Закрыть] сэһэргиир уу иһэ.

Эньэгэ-эньэгэ[44]44
  Эньэгэ – балыктаах дойду.


[Закрыть],

Куриткэн-э[45]45
  Куриткэн – кустуу саҥарыы.


[Закрыть]!

Бу биһи иччилээх Ламины

Кытыытыттан чуҥнуубут,

Бу ааттаах дойдуга буруо

Үгүс үйэлэргэ унаарбыт.

Тула кимнээх баалларын

Билбэккэ эрдэ үөрүмэҥ,

Курекан[46]46
  Курекан – угуйуу.


[Закрыть]-курекан-а!

Эньэгэ-эньэгэ, куриткэн-э!

Сир саҕаҕын улаҕаларын

Балык курдук тилийэ сэмсээн,

Нэлэмэн киэҥ Лами тулатын

Көрөн-истэн, баһылаан,

Уоскуйуохха сөптөөх этэ.

Кырыктаах хараҕынан

Кынчарыйа көрбөккө

Эйэ дэмнээхтик сылдьыахха!

Алике, алике, алике!

* * *

Дьүлнэкун аҕатын тылын

Киэн туттардыы иһиттэ:

«Эвен удьуора ыһыллан

Бултуура тииһэлэҥнээх этэ.

Саҥа сиргэ соҕотоҕун

Хонуктуур да ыарахан ээ.

Өбүгэ саҕаттан бииргэ

Удьуор чөмүччүүтэ ордук».

* * *

Ити санаатын дьонугар

Сэрэтэ охсуон тиэтэйдэ.

Дьүлнэкун:

Гулло[47]47
  Гулло – хос тыл.


[Закрыть]-гулло-гулло-гулло,

Оо, сир ийэ истэр кулгаахтара,

Эвен удьуор өйдүүр өйдөрө:

Бэттэх буолан истэ түһүҥ,

Кагана оҥостор уолгут

Тугу этэр эбитин:

Дэбундьэ ойуун даҕаны,

Ньөлбуни кагана даҕаны

Ыйан-кэрдэн эрдэххит.

Билигин бэйэбит дьоммутун,

Онно-манна ыһылланнар

Алдьархайга тиксибэтиннэр,

Күөйэ-хаххалыы тутуоҕуҥ.

Бэйэлэрэ даҕаны хаан-сор

Олбоҕу тэлгэппэтинэр!

Гөли[48]48
  Гөли – эт.


[Закрыть]-гөли,

Гөли-гөли!!!

Ньөлбуни:

Ньариҥандьа[49]49
  Ньариҥандьа – эр киһи.


[Закрыть], ньариҥандьа,

Уйугэн[50]50
  Уйугэн – үрдүк тойон.


[Закрыть] Дьүлнэкуммут

Этэр тыла олохтоохтор.

Баар аҕа уустар бииргэ

Сири-уоту чуҥнуохпут.

Ол кэриэтэ булт сиригэр

Хойутуу тиийтэлиэхпит.

Айон[51]51
  Айон – үчүгэй.


[Закрыть]-айон!

Нэвдэк[52]52
  Нэвдэк – аат.


[Закрыть] туруоруута

Өбүгэ саҕаттан үгэспит.

Былдьаабыт сирбит ахсын биһи

Нэвдэк туруоруох тустаахпыт.

Ол бултуур сирбит буолуоҕа,

Табаҕа аһылык дэлэйиэҕэ.

Саҥа сири кыайан-хотон,

Баайга баай эбиллэ туруоҕа.

Алике, алике, алике!

* * *

Бу сырыыга кагана тылын

Дэбундьэ ойуун тоҕо эрэ

Иһигэр киллэрбэтэҕэ.

Атын киһи хааныттан

Баай үллэстэр дэгэттээҕэ.

Бэйэ дьонун өлүүгэ үүрэн

Байары сөбүлээбэтэҕэ.

Ол оннугар уоран талыыр

Киниэхэ тииһилэҥнээх этэ.

Кини Дьүлнэкуҥҥэ

Тылын итэҕэтэр

Имэҥнээх ап курдуга.

Билигин даҕаны ойуун

Сүрдээх эрэллээхтик

Тугу билэрин

Кулгуйа олордо:

Дэбундьэ:

Гаго[53]53
  Гаго – хос тыл.


[Закрыть]-гаго, га-га-га-га-а,

Оо, оронай[54]54
  Оронай – харыстыыр.


[Закрыть]! Оо, эрэнэй[55]55
  Эрэнэй – кыһанар.


[Закрыть]!

Няри[56]56
  Няри – уол киһи.


[Закрыть]-няри-няри-няри!

Инники быстыбат эрэлбит,

Дьүлнэкун бэгэн[57]57
  Бэгэн – тойон.


[Закрыть],

Лами тулатын туһунан

Хаһан билэ охсуоҥуй?

Лами илин өттүнэн

Уйгур аймах олорор.

Биһи иннибитин

Быһа күөйбүттэр.

Энэй-энэй, энэй-энэй!

Гаго-гаго, гаго-гаго,

Лами далай уҥуоргута

Курикэн бииһин дойдута.

Оттон арҕаа уһукка

Бүрээт биистэрэ Баргут,

Эмиэ Булагачан диэннэр,

Баһылаан-көһүлээн,

Байан-тайан, аатыран,

Хас үйэҕэ сураҕырдылар.

Гаго-гаго, гаго-гаго,

Лами соҕуруу туһаайыыта

Сүрдээх халыҥ биис уустар

Дубалар диэннэр

Сурахтара куруук иһиллэр.

Ол ыраах өттүн буулаабыт

Сэрииһит

Баар буолуох тустаахтар.

Гөнэм эрро!

Гөнэм эрро!

Гөнэм-гөнэм!

Кук-как!

Кук-как!

* * *

«Сир түннүгэ» диэн аатырбыт

Ойуун сэһэнин Дьүлнэкун

Үчүгэйдик өйүгэр тутта.

Билигин маннааҕы тулаҕа

Кимнээх бааллара торумнанна,

Аны көрсөр эрэ хаалла.

Ол көрсүү малааһына

Хааннаах ыһыах буолара дуу?..

Эбэтэр дьол уотун саҕан

Бэйэтигэр холбуура дуу?

Баргут-хаан алаҥата тыаһаата

Манна ким иччи буолуоҕун

Аахайбакка турардыы Лами

Мэндээрэ-кылбаара турдаҕына

Ойуур тыа чэчирээбитэ,

Ол курдук тургутаабыта.

* * *

Мантан ыла Наматкан аатырбыт

Увань удьуора Эвэскэн

Лами устун сыбыытаан

Тула бултуу көстүлэр.

Манна бултаан-алтаан,

Байан-тайан,

Үөскээн-ууһаан

Уһуннук олорторо.

Бу дойдуга биис уустартан

Ким уһанар уустаах аатырда.

Ол иһин Эвэскэннэр эмиэ

Дьалдьакан уустарын

Үөрэ-көтө өрө туттулар.

* * *

Дьалдьакан обургу

Сүгүн олорбокко уһанар:

Үҥүүнү, батаһы алтаннаан,

Хататы, быһаҕы тимирдээн

Аата-суола сураҕырда,

Аймах дьонугар аатырда.

Оннооҕор Курикэн аймахтан

Кэлэннэр үөрэ сэҥээрдилэр.

* * *

Дьалдьакан оҥорбут оҕо

Өстөөҕүн көрдөөн табара,

Кини оҥорбут үҥүүтэ

Хаһыыраат дьөлө түһэрэ,

Имэҥи иҥэрбит батаһа

Иһиирэ-иһиирэ кэрдэрэ.

Ол иһин

Эвэскэн удьуора Наматкан

Сураҕар ымсыырар уустар

Элбээн ахан испиттэрэ.

Ону сэрэнэн

Күн киирэр, тахсар өттүгэр

Ыаллаһар этилэрэ.

* * *

Атын тыллаах-өстөөх уус,

Бүрээт удьуора Баргут аймах,

Аҕыйах ахсааннаах аҕа уус

Бэйэтин киэлитин көрүнэн,

Сири дойдуну иччилээн,

Хантан да үтүрүллүбэккэ,

Кимтэн да атаҕастаммакка,

Кимиэхэ да суудайбакка

Үүт тураан Ангараҕа

Олороллор эбит этэ.

Кинилэри кытта ыаллаһар

Иҥсэ санаа киирбиччэ

Наматкан кырдьаҕаһа

Ньөлбуни кагана сорунна.

* * *

Ньөлбуни:

Гэлэ-гэлэ, уолум,

Баатыр Дьүлнэкун иһит!

Үү тураан Ангара ойбонноох,

Баргут-хаан баһылыктаах

Бэрт намын аҕа ууһа

Бэрт киэҥ сири иччилээн,

Сылгы үөрүн ииттэннэр

Силигилээбит сурахтаахтар.

Кинилэргэ тиийэ охсон

Ыаллаһарга кэпсэтиҥ:

Баргут-хаан – сүдү тойон

Хара күлүгэр сүгүрүйүҥ.

Биэстээх дьоруо ата

Дьоруолаан сатаан туораабатах

Баһылаабыт ыраах тыа сирин

Биһиэхэ эрэ аналлааҕын,

Таба аһылыктааҕын

Биһиэхэ биэрдин диэҥҥит

Кэпсэтэ айанныы охсуҥ,

Дьулө-дьулө, гөнэмэ-гэ![58]58
  Дьулө-дьулө, гөнэмэ-гэ – дьолу-дьолу, этим-э.


[Закрыть]

* * *

Кини эппит тылын сойуппакка

Дьирилэн баатыр бастаан

Уонча хорсуннаах барда.

Үрүҥ уучаҕы мииннэннэр,

Бары көтүтэн хааллылар.

Баргут-хаан ордуутугар

Түөлбэни уҥуор түстүлэр,

Сэптэрин кистии туттулар.

* * *

Баргут-хаан дьону ыытан

Ыҥыртара охсон ылла,

Утары тахсан атыҥыраан

Саҥалаах буола турда:

Баргут-хаан:

Оо, дьэ күтүр, Дьирилэн,

Хантан хааннаах,

Кимтэн кииннээх

Илэ киирэн

Сиэри гынныҥ?

Ыйыппаккаҕын

Хара буорбун тэбистиҥ?

Ойдом[59]59
  Ойдом – үрдүк.


[Закрыть], ойдом,

Киһилии тылга

Киһилии дьоммут,

Биилээх оонньууга

Бастыҥ буолуохпут.

Айдо[60]60
  Айдо – үөрүү-көтүү.


[Закрыть], айдо! – диэтэ.

* * *

Наматкан баатыра Дьирилэн

Толлон-туттан турбата,

Уордаах хаан түрдэриитин

Улахаҥҥа ууран чаҕыйбата.

Дьирилэн:

Мийиго[61]61
  Мийиго – биһиги.


[Закрыть], мийиго, мийиго,

Баргут-хаан, болҕойон иһит,

Куотуо суоҕа – өлөрсүү,

Кыргар кырыыстаах оонньуу.

Наматкан эвэскэн хааныттан

Дьирилэн баатыр ааттаах

Эйэ дэмнээхтик кэпсэтэ

Эн ааккар кэлэн турабын.

Бэйэм төрүт баһылыгым

Илдьитэ буолан кэлбитим.

Мийиго, мийиго, мийиго,

Ньөлбуни каган аҕабыт,

Дьүлнэкун каган баһылык

Эһиэхэ илдьити ыыттылар:

«Баргут-хаан, сүдү тойон,

Сүдү күлүккэр сүгүрүйэн

Эвэскэн бары удьуорунан

Көрдөһөн эрэбит!» – диэтэ.

Биэстээх дьоруо ата

Дьоруолаан сатаан туораабатах

Олорор сирин тула өттүн,

Биһиэхэ эрэ аналлааҕын,

Маҥан таба аһылыктааҕын

Татым удьуор тэпсибэтэх

Тыаны биһиэхэ биэрдин!

Дапсылары тыаһаппакка,

Алаҥалары күөрэппэккэ

Сөбүлэстинэр диэтилэр,

Үтүө санааны тосхойдулар.

Арчо-арчо-арчо-арчо!

* * *

Ыллаан бүтэрин кытта,

Баргут-хаан батаһын харбаата,

Тура эккирээн бурҕайда,

Ыга кыыһырбыт киэлинэн

Хаһыытаан бөөҕүнээтэ.

Баргут-хаан:

Ар-бур, а-ам, оҕолор!

Көр маҥайкаан аллааҕы,

Сир көрдөөн онолуйдаҕын,

Сир уйбат аньыытын оҥордоҕун…

Ар-дьаалы, аат-татай, оҕолор,

Сир намыһахтыы

Кыайан-хотон сиэтэҕин даа!

Сискин-үөскүн быһа тардыам,

Сүрэххин ороон оонньоохолуом,

Тылгын ороон харабалыам!

Чэ, эрэ, сэрэн, сиргидэх,

Ох барда, оҥоһун, адьарай!

* * *

Инньэ диирин кытта,

Үҥүү-батас кэпсэтиитэ,

Аҕыйахтан аҕыйах охтордуу

Эккирэтиһэн силиктэһии,

Элбэхтэн элбэх охтордуу

Бучумаҥҥа кыһыктаһыы.

* * *

Дьирилэн эрчимирдэ,

Дайбаатаҕын аайы төкүнүттэ.

Үрэх диэки сүүрэн иһэн

Ох сааҕа табыллан оҕутта.

Ону көрөөт эр бэрдэ – быраат

Сүүрэн тиийэн сиэбиттэн

Аптаах сайтаны ылан

Өстөөхтөн тыаҕа куотта.

* * *

Кини кэннигэр кыргыһыы

Өссө да намтыы илигэ.

Онно-манна ыһыы-хаһыы,

Ураатаһыы элбэҕэ.

Кэнникинэн сырсыы мөлтөөн,

Намырыйан барбыта.

Кыайбыттар аликелара

Онтон хойдубута.

Ол оннугар аптаах сайтаны

Наматканнарга тиийбитэ,

Өс-саас хойуу хаанын

Бу һэлэк[62]62
  Һэлэк – өстөөх.


[Закрыть] оргуппута.

Баргут-хаан быраатын Чурат-хааны куоттарыы

Дьирилэн тохтубут хаана

Эвэскэн удьуорун үрдүнэн

Өс уотунан ыспыта.

Уйугэн Дьүлнэкун туран,

Саатын-саадаҕын иилинэн,

Батыйатын өрө ууммута.

Дьүлнэкун:

Мийго, мийго, мийго, мийго,

Эрэттэрим,

Түөрт уон сэрииһиттэрим,

Өстөөххө кыайтаран баран

Налыйан хаалар үгэс суох,

Хааны тохторон баран

Төттөрү чугуйар аны суох.

Тыыны кэтэнэн, дьиксинэн

Ыргымта буолуох кэриэтин

«Дьолуо биллин» диэн баран

Инники суолбутун тыыран

Сири-уоту сыһытыаҕыҥ!

Баргут-хаан тоҥ суолун