Текст книги "Нимкакич"

Ириэнэҕэр тиэрдиэҕиҥ!

Арчо-арчо!

Өрус-өрус!

Онуоха сэрииһиттэр бары

Үҥүүлээх үҥүүтүн ууналаата,

Ох саалаах оҕун көтөҕөлөөтө:

«Эскө, эскө! Арчо, арчо!

Тамни, таман![63]63
  Тамни, таман – төлөө, төлөбүр.


[Закрыть] Эскэн бидэн!

Уруй, туску! Айо, өрус!» —

дии-дии Лами үрдүнэн

Дуораһыта оонньоотулар:

Һэдьэрэку,

Иһо-рико,

Эрэттэрбит

Иһо-һуруйэ!

Онтон кулуһун таһыгар

Кыргыс үҥкүүтүн ойдулар,

Үҥүүлэрин өрө астылар.

Онно Дэбундьэ ойуун

Алҕаан-туомнаан атаарда.

Дэбундьэ:

Гачо-гачо,

Харахчааныҥ сытыыката

Сыппаабатын, сыппаабатын,

Гөнэм, гөнэм!

Гачо-гачо,

Илиичээниҥ эрчимчээнэ

Мөлтөөбөтүн, мөлтөөбөтүн,

Гөнэм, гөнэм!

Алике, алике!

Ол кэнниттэн сэрииһиттэр

Ламины кыйа бараннар

Тоҕойго киирэн сүттүлэр.

* * *

Түөрт уон түөрт баатырын

Кэннигэр батыһыннаран

Уйугэн Дьүлнэкун

Дурда-хахха буолан,

Өс сааһы ситиһэр

Кыргыс аартыгын тэлэн,

Инники бастаан чуҥнуур.

Кэнниттэн Силнук сүбэһит,

Гианчавал бухатыыр,

Хара тыаны тоҕо үктээн

Хааннаах халыҥ дапсы иһэр.

* * *

Дууһатын сэрэҕинэн хаххаланан,

Тыынын түөһүнэн дурдалаан,

Атын биис ууһа куттуо диэн,

Сэрэх бөҕөнөн сэрэнэн,

Иннилэрин кэтэнэ иһэллэр

Өһү ситиһэ өлүү удьуордара.

* * *

Бу туох биис удьуора

Ыар соруктаах иһэрин

Былыты быыһынан күн

Быга түһэн одууласта.

Халлаан тыала ытыйан

Лами уута будулуйда,

Хаанынан ытыйан турда.

Ангара уута угуттаан

Хаайан былгыһыта турда.

* * *

Уҥуор туох баарын чоҕуртан

Одуулаан чуҥнаан көртөрө:

Баргут биис удьуордар онно

Тиҥинээн-налыйан олороллор.

Тула үлэ-хамнас толору,

Сылгы үөрэ да баһаам.

* * *

Үгэс-болдьох кэмнэммитэ,

Халлаан борук-сорук буолуута

Уҥуоргу хонуу толору

Сэрииһитинэн туолла.

Дьүлнэкун хаһыыта дуорайан

Өстөөххө сэрэтии буолла.

Туох да бокуойа суох сүүрэн

Эвэскэн сэриитэ кимэрэ.

* * *

Онуоха,

Хаан ураһатын тула

Баргут-хаан сэриитэ турара.

Бэрт сыыдамнык хомуллан

Өстөөҕүн тоһуйа ыстанна.

Туох да сэрэҕэ суох

Инники дьулуһан истилэр.

Онно кокчака[64]64
  Кокчака – тиҥилэх.


[Закрыть] кылбаҥнаата,

Куйах эмиэ килэҥнээтэ.

Баргут-хаан хаһыытаабытынан,

Батыйанан далбаатанан,

Дьонун инники

Үтэйэ-үтэйэ киллэрдэ.

Сэриилэр чугаһастылар,

Өлүү сэптэрэ тыаһаабатылар.

* * *

Ол гына сырыттахтарына,

Наматканнар эрэллэрэ —

Үөмэн киирбит сэрииһиттэр

Кэннилэриттэн адаарыстылар.

* * *

Онно соһуйбут бөлөх

Ортоку буолан хаалбытын

Баргут-хаан билбэтэҕэ.

Чахчы алдьархай буолбутун

Онно дьэ сэрэйбитэ,

Саҥалыы дьаһаныаҕын

Номнуо куоттарбыт этэ.

* * *

Бастаан сэриилэр

Чочумча тохтооннор,

Тыын ылбыт курдук

Эҕирис гыннылар.

* * *

Дьэ онтон, доҕоор,

Туман иһигэр түстүлэр:

Халлааны хараҥардар гына

Оҕунан бырдахтыы

Быыһа суох түһэрдилэр,

Ох саалар (нуҥаканнар) тыастара

Этиҥ курдук ньирилээтилэр,

Һалдааҥҥа[65]65
  Һалдаан – тирииттэн оІоһуллубут хахха.


[Закрыть] ох тыбыгыраата,

Кокчаҕа бычыгыраата.

* * *

Өлүү аана аһыллан:

Өй-мэйдээх тулуйбат хаһыыта,

Өлөөччү орулааһына,

Таптарбыт сарылааһына,

Бааһырбыт эрэйдээх ынчыга —

Аан бастааҥҥыттан саҕалаан

Ииримтийэн барда.

* * *

Оо, ол кэнниттэн

Утарыта харса түстүлэр,

Үҥүүнэн батары түһүстүлэр,

Батыйа батыйаҕа,

Чиллиргэтиһии муҥа,

Итиннэ тосту барар тыас,

Онно хайа барар тыас,

Сир ийэ ынчыктаан ылла,

Ойуур тыабыт энэлийдэ.

Ол тухары Дьүлнэкун

Инники аликелыыр.

* * *

Биирдэс убайа Нулгэни

Дьонун аҥаарын салайар,

Үрэх кытылын кыйа

Үҥүүнэн сабыта бэрсэр,

Хаһыытаан хабырыттар.

* * *

Арай бэтэрээ эҥээргэ

Солуни хоһуун эккирэтэн,

Баргут-хаанныын харсаллар.

Онуоха Солуни хотторон,

Өлөр хаһыытын

Быраата Нулгэни истэр.

* * *

Нулгэни ситиһэ ыстанар,

Убайын хаанын иһин

Харса суох өстөөҕөр түһэр.

Чугас Баргут-хаан көрөн,

Күөн көрсө онно ыстанар.

* * *

Оо, Баргут-хаан төбөчөөнө

Сиргэ төкүнүс гынна,

Баргут удьуор хаана тохтон,

Үрэх диэки уһунна.

* * *

«Алике! Алике-алике!»

Өрө ньиргийэ түстэ.

* * *

Баһылык онно суоҕунан,

Төбөтө төкүнүйбүтүнэн

Саллаат өттө өлөрсүбэккэ,

Улахан сааттааҕын да иһин,

Орпут тобох куота турда:

Баргут-хаан инитэ Чурат-хаан

Булагач аҕа бүрээт удьуоругар

Сүгүрүйбүтүнэн,

Хаанын таммалаппытынан

Тыынын эрэ күрэппитэ,

Хорҕойо ыстаммыта.

Өлүү-кыргыс санаатын

Удьуоругар абырахтата

Өс санааны күрэттэҕэ.

* * *

Ол силис тардан торолуйан

Сир түгэҕинэн күөрэйиэҕин

Ким да аахайбакка хаалта,

Кыайдыбыт диэн дуоһуйтара.

* * *

Таламмыт малы олоччу

Табаҕа ыҥыырдаан илтилэр,

Оҕону, дьахтары эмиэ

Кээлмэ[66]66
  Кээлмэ – хамначчыт.


[Закрыть] оҥосто үүрдүлэр,

Сүөһүнү, сылгыны үүрэн

Тоҕо үктээн бардылар.

Тиҥинээн олорбут сурка

Арай тостубут ох хаалла.

* * *

Үөрэн-көтөн, аликелаан

Кыайбыт суртарын үрдүгэр

Хааннаах нэвдэк туруордулар:

Чаллах тиит турарыгар

Киһи хаанынан биһэн,

Ортотунан саанан ытан,

Оҕу хараҕалаан хааллардылар,

Барбыт сирдэрин диэки

Баргут-хаан төбөтүнэн

Улахан суугаар[67]67
  Суугаар – бэлиэ.


[Закрыть] туруоран,

Киһи төбөтүнэн ыйдардылар.

Бу имэҥнээх суугаары

Ойууҥҥа туомнаттылар.

Дэбундьэ:

Дэбу-дэбу, дэбудэйэ[68]68
  Дэбу-дэбу, дэбудэйэ! – хос тыл.


[Закрыть]!

Эндэкэкэн-эчэ-эчэ[69]69
  Эндэкэкэн-эчэ-эчэ – баай киһи буолбатах.


[Закрыть],

Муҥура суох Лами иччитэ,

Киһи гыммыт – сир иччитэ,

Туора дьон диэн туоратыма:

Лами уутун соппуппутун,

Сир ийэни аймаабыппытын

Киэли-куолу гынаҥҥыт

Искитигэр иҥэриниҥ,

Арчо-арчо-арчо-арчо!

«Хантан хааннаах кыдьыктар

Суугаар туруоран бардылар,

Кимтэн кииннээх удьуордар,

Хааннаах нэвдэк хааллардылар», —

диэҥҥит кынчарыйар буолумаҥ!

Төрүт эвэскэн удьуора

Кыргыс оонньууга кыайбычча

Олохсуйа кэллэхпит буоллун.

Ангара эбэ хотуну

Сир оҥостуохпут буоллун,

Өрус-өрус-өрус-өрус!

Дэбу-дэбу-дэбулэнкэ,

Дойдубут киэҥ эйгэтигэр

Уоппут чэгирии умайдын,

Төрөтөр оҕобут улааттын,

Иитэр табабыт торолуйдун,

Булду сабарҕаҕыттан ылан

Хас эвен баар ураһатын

Үстүү хос хайыҥнаннын!

Арчо-алике!

¤эт-тэтэй-дэ!

Аньыы да баар буолар эбит:

Унаар буруо уһуннук

Манна унаарыа суох диэтим,

Энэй[70]70
  Энэй – хос тыл.


[Закрыть]-энэй-энэй-энэй!

Чурат-хаан өстөнөн

Булагат удьуоруттан

Тиити кытта тэҥ ахсааннаах

Тиийэн кэллэ диэтим,

Түүл-бит инньэ диир.

Гаго-гаго-гаго-гаго,

Күөх чэгирбит үрдүгэр

Хараҥа хаан халыс гынна,

Лами хайатын үрдүнэн

Өлүү хаһыыта дуораһыйда.

Дьүлнэкун, хоһулай!

Алаҥаҕын өрө тардын!

Сэт-сэлээн иэстэбиллээх,

Сор кырыыс диэлийэрдээх.

Хайдах этигитий, оҕолор!

Һэй-һэй-һэй-һэй!

Һов-һов-һов-һов!

Ааттаахха ааттаах баар

Ити итинэн ааспыта,

Күн-дьыл да этэҥҥэ этэ.

Таламмыт баайы үллэстэр

Эмиэ улахан мучумаан.

Үчүгэй өттүн эрдэттэн

Каганалар харбаатылар.

Солуни, Ньөлбуни иккиэн

Харахтара туолуо суоҕа…

Ол иһин

Кинилэр хараҥа күлүктэрэ

Кээлмэни хам баттыыр.

Сорох сэнэх соҕустар

Таһыыртан куота иликтэр.

* * *

Сылгылары эккирэтэн

Батыйанан быһыта охсор

Сүдү көрүдьүөһэ.

Дьарык оҥостоннор

Олохтон аралдьыйбыттар,

Чурат-хаан да туһунан

Таһыччы умнан кэбиспиттэр.

Саҥа сиргэ көһүү умсулҕан,

Булда кытта тартаҕа.

* * *

Саҥа удьуор саҥа сири

Биир гына тилийэ сүүрэн,

Хайыы үйэ көрө охсубут,

Бултанан аймаан кэбиспит.

Тула Наматкан аймаҕа,

Онно Увань бииһэ – эвен,

Манна Эвэскэн удьуора – эвенк,

Эмиэ ороч хааннаах туолла.

* * *

Дьон аймах үгэһин батыһан,

Дьүлнэкун дьонун түмэн

Көрү тэрийэр санааланна,

Намыраабыт дьонун санаатын

Өрө көтөҕөргө диэн буолла,

Бэйэтигэр тардарга сананна.

Дьүлнэкун:

Дьэ эрэ, истиҥ,

Дьэ эрэ, кэлиҥ!

Тоҥтон толлубат хоһууттарым,

Ириэнэхтэн иҥнибэт эрэттэрим!

Куттуур гына буолбакка,

Соһутар гына туттубакка

Каҥалдалаах хааҥалданан,

Хаһыылаах дуораанынан

Ханыы-уруу дьоҥҥутун,

Аймах-билэ уруугутун,

Эвэскэн аҕа ууһунан,

Эвэскэн Увань удьуорунан,

Наматкан эвен ханыытынан

Уонна Орочан хаанынан

Манна түмсэ ыҥырталааҥ,

Көргө-нарга түмүтэлээҥ!

Баҕар, чугас ыалларбыт:

Уйгур быһый уолаттара,

Тува кижи күүстээх эрэттэрэ,

Курикэн омук бастыҥнара

Сиэлэн, көтөн кэлээйэллэр,

Билсэ, көрсө сылдьаайаллар?..

Кинилэр ордууларыгар

Эйэ дэмнээхтик тиийэҥҥит

Аргыый ахан этитэлээҥ,

Кэлээччини манна аҕалтааҥ!

Кэрэ кэскилбит түстэнээрэй…

Мантан дьолбут аллаарай?..

Арчо,

Арчо! – диэҥ.

* * *

Сурах түргэн ахан буолааччы,

Каҥалда ыҥырыыта каҥалда,

Хаһыы дуораана дуораан.

Аймах-билэ дьоно

Түмсэн үллэҥнээтилэр,

Онуоха эбии,

Ырааҕы-чугаһы аахсыбакка,

Сиэлэн-көтөн хотолдьустулар:

Уйгур быһый уолаттара,

Тума күүстээх эрэттэрэ,

Курикэн омук бастыҥнара.

* * *

Дьүлнэкун саныырынан:

Тэриллибит түһүлгэҕэ

Дьон бары көрүлүөхтээх,

Эт-хаан, өй-санаа өттүнэн

Бөлөх буола түмсүөхтээх.

Онуоха тэриллэр малааһын,

Көрдөөх-нардаах оонньуулар.

Малааһын аһа – сүүс таба,

Асчыт да кыргыттар элбэхтэр,

Түһүлгэ да киһитэ бэртэр.

* * *

Кагана санаабыт санаатын

Бүтүн удьуор истэн биһириир.

Толлубат хоһууттарга,

Иҥнибэт эрэттэргэ,

Уонна каган Дьүлнэкун

Бэйэтэ тугу билэринэн,

Өбүгэтин өһүн туппутунан

Сүбэ сүбэлиир,

Кэс тылы этэр.

Дьүлнэкун:

Гэлэ-гэлэн,

Истэ түһүҥ!

Саҥа сир иччитин кэлээт

Соһутар улахан аньыы.

Солуута суох тыаһы тыаһыыр

Дойдуну өһүргэтэр дьайыы.

Ол иһин:

Түһүлгэни сыһытыы диэн баар,

Баһалаҕа биллэрии диэн баар.

Тула эргийэ сылдьаҥҥыт

Алдыр[71]71
  Алдыр – тирииттэн оІоһуллубут хахха.


[Закрыть] оҥоруох тустааххыт,

Ол иһэ көрүлүүр сиргит.

Аны эһиэнэ,

Эһиэнэ, оонньооҥ,

Дуоһуйа көрүлээҥ!

Гэлэ,

Гэлэ!

Ийэ дойдубут иччитин

Көрсүһэн кэпсэттэхпит буоллун!

Бачча элбэх удьуордары

Атыҥыраабат гына

Алҕаатахпыт буоллун!

Өрус, өрус!

* * *

Бу оонньуу түһүлгэтэ

Киэҥник ааттаныан билэн

Сир үтүөтүн булбуттар,

Селенга хочотун талбыттар.

Киэҥ нэлэмэн хонууга,

Ортотугар көлүйэлээх,

Ол тыатын өттүгэр,

Үрдүк мэндир үрдүгэр,

Буруолара унаарбыттар.

Дьүлнэкун бэлиэ биэрдэ,

Оонньуу-көр саҕаланна.

Бөлөх-бөлөх түмсэннэр

Сыымайдаһыы түрбүөнэ.

* * *

Бастакы

Олохтоохтор саҕалыыллар.

Акаата[72]72
  Акаата – ох саа.


[Закрыть] саанан

Аһара үөрэнсэн бардылар,

Сорохтор адаҕалаах сырсаннар

Дьон көрүн тартылар,

Быһыйдар кыычаны[73]73
  Кыычан – тиІилэх.


[Закрыть] сырсаннар,

Бастыҥ арҕаһыттан тутуста,

Орто тоноҕоско ыйанна,

Мөлтөх кутурукка хаалла.

Манна Отласив удьуора

Инникилээн кыайдылар.

Ол иһин

Иккис түһүмэх оонньууга

Увань удьуора салайда.

Улахан быһыйдар түһүстүлэр:

Сүүрдэн иһэн табаны

Алыы иһигэр сүллүлэр.

Ол аата хайдаҕый,

Эккирэтэн ситиэхтээх,

Сүнньүгэ түһэн анньыахтаах

Уонна алыыга сүлүөхтээх,

Ону дьиэҕэ аҕалыахтаах.

Ким туттунуулаах —

Ол кыайыахтаах.

Манна кыайбыт дьоннорун

Наматканнар айхаллыыллар:

«Алике, алике, Дьүлнэкун!»

«Чикти-чикти, Силнук-а!»

«Өрус-өрус, Якчавал!»

«Ду-дусукке[74]74
  Ду-дусукке – кут-кытаанах.


[Закрыть], ду-дусукке!»

* * *

Үһүс түһүмэх оонньууну

Кыайыылаах наматканнар

Үөрэ-көтө саҕалаатылар.

Күөл уҥуортан уучаҕынан

Сүүрдэн кэлэн оҕунан

Үс сыалтан биирин табыахтаах.

Ол таппыт сыалын анныгар

Бүрүллүбүт күндү малы

Уонна биирдии бууру ылыахтаах.

Манньа оннук буолуохтаах.

* * *

Уучахтарын миинэ-миинэ,

Үрдэ суох элбэх киһи

Күөлү тула ыстаннардылар.

Бэттэх эргиллииттэн ыла:

Илин-кэлин түсүһүү,

Илини былдьаары хатыһыы,

Ыһыы-хаһыы айдаана

Чүөппэ уутун таһыйда.

Кыайыылааҕы айхаллааһын

Ойууру биир гына имиттэ.

* * *

Бастаан иһэр тумат кижи

Кэнниттэн сыалай халҕаһа

Туман буолан иһэр.

Кинилэри сыал кэтэһэр:

Үс ураҕас төбөтүгэр

Ыйаммыт алтан туһахта.

Үтүө ааты көрдөрүөх,

Быһый, күүстээх аатырыах

Хоноһолор да наматканнар

Чаҕыйсан дьорҕойботтор.

* * *

Ол эрээри,

Тумат кижи тура түстэ,

Ох саатын харбаан ылла

Уонна тэһэ ытан саайда.

Алтан туһахта тэллэс гынна,

«Ураа!» хаһыы дуораһыйда.

Киһи ураҕас төрдүгэр

Сүүрэн чырбайда,

Онно тимир болоту харбаан

Өрө уунан килбэҥнэттэ.

Онтон

«Алике, алике!» иһиллэн

Буур табаны бастаан харбаата.

* * *

Эвэскэн аҕа ууһун Торганита

Иккис буолан үөрдүбүт:

Сыалы табан үҥүүлэммит

Уонна үөҥэс таба тутуурдаммыт.

Оттон үһүскэ орочон нярмана[75]75
  Нярмана – бэргэн ытааччы.


[Закрыть]

Ох ырбатын ылан үөрдэ,

Тугутун да сирбэтэ.

(Айахха, бачча ной элбэххэ,

Үһүс да буолуу күндү).

* * *

Аны үс ойууну ойууннатан

Аат былдьаһыннарарга диэн

Өрө көрө түстүлэр.

Бэйэлэрин дьилбэлэрин

Манна көрдөрөн аатырдыннар.

Үс кэккэлэһэ турар

Сүдү ураһаларга турдулар:

Бастакы ураһаҕа тумат,

Иккискэ курикэннэр,

Үһүскэ эвэскэн ааттааҕа.

Дьон ойуун көрүн көрөөрү

Түмсүбүттэр бастакыга.

Тумат кижи обургу

Олбоҕор кэлэн олорбут,

Дүҥүрүн ылан онолойбут.

Былаайаҕынан оҕустаҕын ахсын

Уотунан сардырҕаабыт.

Тураары дьүккүспүт,

Арай сыстан хаалбыт эбит.

«Ойуун моһуоктаата!» – диэт,

Салгыы ойууннаабатах,

Ол курдук сатамматах.

* * *

Иккис үрдүк ураһаҕа

Курикэн имэҥирдэҕэ!

Төбөтүн илгиһиннэҕинэ

Айаҕыттан кыым ыһыллара.

Тураары дьүккүспүтэ,

Арай сыстан хаалбыт этэ:

«Эвэскэн моһуоктаата!» – диэтэ,

Салгыы ойууннаабата.

* * *

Эвэскэн ойуун Торонтой

Дүҥүрүн өйөнө олорон

Үһүс ураһаҕа утуйбут,

Илгистибитинэн уһуктубут.

Илгиһиннэҕин ахсын,

Уот таҥнары саккырыыр.

Суордаабытыгар суор кэлэн олорбут,

Кэҕэлээбитигэр кэҕэ көтөн кэлбит.

Тураары соруммута

Олбоҕор сыстан хаалбыт.

Былаайаҕынан тула соппута,

Быһа ыстанан хоҥнубута.

* * *

Ону көрөн абаларыгар

Курикэннэр күлүү гыммыттар:

«Олбох түүтэ бурҕайда,

Кырыс быстарын оҥордо, доҕоттор!»

Ону иэстэһэн Торонтой

Модьу быаны булларда,

Курикэннэри быаттан

Тардыһыннара туттарда.

Быа уһугун таһырдьа,

Аҥадьа[76]76
  Аҥадьа – тулаайах.


[Закрыть] тугукка баайда.

Тардыалаһыы бөҕө буолла,

Туох да харса суох түспүт

Аҥадьа тугукка кыайтаран,

Соһуллан саатыах дьону

Быа быстан абыраата.

* * *

Онуоха ойуун Торонтой

Хаһыытыы түспүт арай.

Торонтой:

Галдыр-галдыр, галдырман.

Бэлэһинэн тыыммыт, адьарай,

Тыына маннык быһыннаҕыан!

Имии-симил аҕа ууһа

Симэлийэн бараннаҕыан!

Диэтим ини!

Эттим ини!

Эвеннии кэриэстээһин

Дьүлнэкун дьиэтигэр эргиллибитэ

Аҕата өлөөрү сытара.

Ньөлбуни ытык кэриэһин

Уола походтан эргиллэн,

Киниэхэ анаахтаабыта.

Ньөлбуни:

Туора илиигэ киирэн биэримэ,

Дьоҥҥун атаҕастатыма!

Ыалларгын кытта доҕордос,

Эйэ иһин төбөҕүн да

Быстарыах тустааххын, Дьүлнэк!

Дьүлнэк, үчүгэйдик иһит,

Эн өйгөр-санааҕар хатаа:

Өбүгэлэрбит тосхоллоро

Эвен аймах киэлитигэр.

Лами аҕа сөптөөх буолуо

Кинини тула түмээччи

Дьүлнэкун буоллун диэн түстээбиттэрэ.

Эвэскэн, орочон, увань

Убайдаргын көр-иһит,

Күлүктэрин күн сырдыгар уһат, —

диэн оҕонньор

Наматканныы эттэ кэриэһин.

* * *

Дьүлнэкун аҕатын иннигэр,

Тииһин хабырына түһээт,

Нүһэрдик тобуктуу түспүтэ.

Сүбэһит сайтааныттан арахсар

Уол оҕо курус санаатынан

Уолугуттан ыган саҥарбыта:

Дьүлнэкун:

Аҕа, эн

Көрө-истэ сылдьаар,

Үтүө диэки салайа тураар!

Дьолу түстээн эппиккин

Этим-хааным сөбүлээтэ.

Эвен удьуорун харыстыырга

Хахха-дурда буол диэҥҥин

Эппит тылгар эрэн диэммин

Эйиэхэ сүгүрүйэн эрэбин!

Төбөм хамсыырын бэлиэтээн,

Хараҕым көрөрүн тустаан,

Дууһам тыынарын сиэринэн

Түөспүн тутан андаҕайабын!

Ама, уол оҕо хаалан

Кэриэспин толорбот диэҥҥин

Кэннигин хайыспакка эрэ

Сынньалаҥнык айаннаа!!!

* * *

Ытык кырдьаҕас Ньөлбуни,

Бииргэ кырдьыбыт Буркани

Уолун Дьүлнэкуну кытта

Кэриэс-хомуруос курдук

Лами үрдүк очуоһун

Үрдүттэн таҥнары өҥөтөн

Көмөн кэриэстээн кээстилэр.

Дууһата чыычаах буолан

Үөһэ көтөн хаалыа диэтилэр,

Этэ-сиинэ сүмэһин буола

Ийэ сиригэр иҥтин,

Уҥуоҕа буору кытта буор буолан,

Биһиэхэ тирээбил буоллун диэн

Харыстыыр дьонун үгэһэ —

Үөнтэн-көйүүртэн хаххалаан эрэ

Сиринэн-тааһынан көмтүлэр.

* * *

Ити кэнниттэн өлүнньүк

Сөбүгүн[77]77
  Сөбүк – огдообо.


[Закрыть] атаарар аһылыкка

Тула олорон ытаабыттар,

Абыычайы оннук толорбуттар.

Кинилэр харахтарын уута

Уоту умуорар буолбут.

* * *

Ол кэмҥэ,

Хантан-да кэлбитэ биллибэккэ,

Баар буолбут биир оҕонньор:

Баттаҕа маҥхайан саһарбыт,

Мырчыстыбыт сирэйин сэҥийэтигэр

Соһулла сылдьар бытыктаах,

Бэйэтэ икки харыс үрдүктээх,

Биир таарбаҕан саҕынньахтаах,

Таарбаҕан тыһа этэрбэстээх,

Таарбаҕан тыһа үтүлүктээх.

* * *

Умуллан эрэр уот аттыгар

Дьону тула одуулаан көрдө.

«Күн дьоно, олус баран эрэҕит,

Өлбүккүтүн сүгүн сытыарбаккыт,

Уоккутун умуруорбаккыт.

Сэрэниҥ, сэрбэниҥ эрэ!

Оо, оҕолоруом, үөрүҥ-көтүҥ!

Эһиэхэ сүдү хоһуун төрүөҕэ,

Олоххутун сүрүннүөҕэ,

Эһэ эрчимин тилиннэриэ,

Аҕа баатырын солбуйуо.

Кини мастыы чынайдаҕына

Кирсин быһар буолаайаҕыт,

Атыырдыы чиччигинээтэҕинэ

Өҥсүн[78]78
  Өҥсүн – умнуган.


[Закрыть] дэҥниир буолаайаҕыт,

Дьылҕа оҕонньор тылластым,

Үтүө кэскили түстээтим», —

диэн баран оҕонньор аргыый

Тыа диэки сүөдэкис гыммыт,

Онон үргүлдьү сүппүт.

Улуу Ньөлбуни өлүгүн

Үөһэттэн (ырайтан) өҥөйөн бардаҕа.

* * *

Дьон өйдөнө түспүттэр:

Солуута суох ытаһар эбиттэр,

«Оҕонньор тиллибэт» диэбиттэр,

«Уоппутун оттуох хата» дэспиттэр.

Урукку дьөллөрүнэн[79]79
  Дьөллөр – буолбут олох.


[Закрыть]

Харахтарын уутун соттулар,

Барыта орун-оннугар.

Иирсии улаатта

Курикэн диэн байым уус

Кырыгыран ахан турда:

Ангаралаах Өлүөнэ тыатыттан

Эвэскэни үүрээри сананна,

Наматкан буол үүрүөҕэ,

Кыайан-хотон кыргыаҕа,

Сири-дойдуну былдьыаҕа.

* * *

Бу кэмҥэ эвэскэн бииһэ

Лами тыатын иэнинэн

Ыраах-ыраах ыһыллыбыта.

Оччотооҕу таба көлө

Ханна тиэрдибэтэҕэй:

Ангара хоту тыатыгар

Ньөлбуни улахан уола

Солуни баатыр баһылыктаах

Эвэскэн бииһэ көй элбэх

Иҥэн-тоҥон тоҕуоруйта.

Өлүөнэ баһын тыатыгар

Ньөлбуни кыра уола

Эвэскэн бииһэ наматкан

Дьүлнэкун баһылыктаах

Көй элбэх удьуордаах

Кагана-хаан олорбута.

Амар өрүс тыатыгар

Ньөлбуни орто уола

Эвэскэн бииһэ орочон

Нулгэни баатыр сирдьиттээх,

Көй элбэх удьуордаах

Көһө сылдьыбыттара.

Лами илин эҥээригэр

Увань хос ааттаах

Ньөлбуни ыраах аймаҕа

Наматканныын эҥээрдэһэ

Бэрт бүччүм сири бултара,

Булда тардан ылбыта.

Аҕа ууһа оннук бытарыйта.

* * *

Ангара тыатыгар эвэскэн

Быстах бултана сылдьан

Иркосмон аймаҕыныын

Алдьархайга түбэстэ:

Чурат-хаан түһүлгэҕэ

Кини суоҕар кэлэ охсон

Дьонун сорҕотун кыдыйбыт,

Сорҕотун үүрэн илдьибит.

* * *

Иркосмон сүдү сэриини —

Түһүлгэни кураанахтаабыты,

Иэстэһэр күүһү түмээри

Дьонугар тыллыы сүүрдэ.

Эвен ууһа эвэскэн

Сүдү сонунун сүөкээтэ,

Бу курдук диэн тыллаата.

Иркосмон:

Гине-гине-гинеки[80]80
  Гине-гине-гинеки – хос тыл.


[Закрыть]!

Эвен баатыра эвэскэн

Атаххар кэлэн хаптайдым,

Хара күлүккэр сүгүрүйдүм.

Ааттаһар да ахсааннаах,

Көрдөһөр да күттүөннээх,

Ыар сүгэһэр тылбын

Истэ-билэ сэргээхтээ:

Гине-гине-гинекан!

Баргут-хаан саҕаттан

Бииргэ төрөөбүт Чурат

Сааммыт тылын толорон,

Биһигини кэбилээн,

Өлөрөрүн өлөртөөн,

Сорохторун үүртэлээн,

Биир түһүлгэни эстэ,

Эвен хаанын уһуннарда.

Гине-гине-гинекан!

Аймах-уруу дьоннорум,

Ийэм-аҕам хааннарын

Ортотунан кэһэн аастым,

Эмээхсиммин былдьатан,

Баайбын-дуолбун талатан

Саргы-сатыы хааллахпыан.

Күөт ытым күлүүтүгэр

Бэйэм киирбит, абабыан!

Гине-гине-гинекан!

Үҥүү тутар урдуспутун,

Батыйа тутар барыбытын,

Ох саалаах эрэттэри

Түмэ тардан көмүскээтэргин

Төһө-хачча буолуо этэй?!

Иэһи иэс курдук иэстэһэн

Дурда-хахха буолуоҥ диэммин

Көмүскэтээри ааттал эттим!

Өрүһүйтэрээри бокуйдум!

Уруй-туску, гинекан!

Нарын-наскы гинекан!

* * *

Оччону истэн баран

Кагана сүүрбэ хоһуунун

Түмэ тардан ылла,

Чурат-хаантан иэстэһээри тэриннэ.

Ойуун билгэлээһининэн:

«Албастаан тэринэргэ дэннэ,

Утары сэриинэн киириигэ

Чурат-хаан сэриитэ кыайтарбат,

Арай Иркосмон истэригэр

Аралдьыттар хайаһар?..»

* * *

Иркосмон анаан сорунан,

Хамначчыт курдук оҥостон,

Талаанньыттар суолларынан

Суоллаан сатыы барда.

Оҕолоох эмээхсинин суолларын

Харааста-харааста батыста.

Хоммут суртарын оннугар

Уот күлүн булкуйан

Төһөҕө бартарын билгэлиир.

* * *

Бастакы ураһа оннугар,

Таҥас уурар хайыҥар

Тымтык мас анньыллыбытын

Аахайбакка ааһар этэ.

Аччыктаан биирдэ хаспыта:

Буспут сыалаах эт кистэммит.

Ону харбаан ылан сиэтэ,

Тотто, күүскэ күүс эбиннэ.

* * *

Биирдэ улахан алыыга

Биир дьахтар ындыы оҥосто

Көс дьонуттан хаалла.

Ол тухары хараҕа кэннигэр,

Ким эрэ кэлиэн кэтэһэр.

Көстөр ырааппыт эбиттэр,

Киниттэн көстүбэт этилэр.

Иркосмон онно тиийдэ,

Ону-маны сураҕыласта.

* * *

Онуоха Гиаван эрин

Хайдах быыһыаҕын саныыр.

Оттон Иркосмон кэргэнин

Күүһүнэн былдьыан толкуйдуур.

Гиаван:

Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!

Бостуой да соруммуккун,

Эккирэтэн сордоммуккун!

Эйигин тулутуох дьон дуо?

Баһылыктара – сүрдээх киһи,

Атыттара да хаалбаттар.

Арай бырааттара – кыра.

Аҕалара – сүбэһиттэрэ,

Тэһэ көрөр сир түннүгэ.

Аны тойонноро миигин

Үһүс кэргэн оҥостор.

* * *

Оо, Иркосмон, доҕоруом!

Бука тулуйа сатаар,

Кэнникитин кэтэнээр.

Мин тойоммор этэрим:

«Хамначчытым сүттэ,

Эккирэтэн кэлиэ этэ,

Оҥоруутун оҥоруом!» – диирим.

Ол да ахсын ытыырым.

Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим,

Оҥостон тэриниэххэр диэри

Бэйэҕин биллэрбэккэ

Ылы-чып сылдьыахха.

Онуоха диэри эйигин

Хамначчыт курдук тутуоҕум.

Ыый-ыыйбын даа!

Гөнэм-гөнэм-э!

Иркосмон:

Уньуҥ-уньуҥ[81]81
  Уньуҥ-уньуҥ – уу-чукурук.


[Закрыть], Гиаванки,

Аны биэс хонон бараҥҥын,

Мин бэлиэ биэрдэрбин эрэ,

Бырааттар охторун кирсин

Иҥнэр гына оҥортоор,

Биллибэтинэн тэринээр.

Ол кэнниттэн дьолуо билиэ:

Баҕар, түөрэхпит олоруо,

Баҕар, дьылҕа түҥнэстиэ.

Уньуҥ-уньуҥ, Гиаванки!

* * *

Уруккуттан бэлэмнээбит

Хамначчытын таҥаһынан

Дьахтар эрин таҥыннарда,

Саатын-саадаҕын бырахтарда.

Гиаван:

Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!

Түһэр сиргэ тиийэ охсоор.

Дьон көрөн турдахтарына

Кырбаабыта буолуоҕум,

Ону кыыһырар буолаайаҕын.

Эрэк-эрэк, эрэйдээҕим!

* * *

Дьахтар көһүн эккирэттэ,

Начаас ситэн ылла.

Аны ындыы холборуйбат,

Тирбэҕэ да быстыбат.

Түһэр сиргэ бастакынан

Кэлэн түстэ Гиаван —

Суһала диибин диэн,

Манньиҕаһа[82]82
  Манньиҕас – ыарахан.


[Закрыть] диибин диэн.

* * *

Эккирэтэн Иркосмон

Сыылан-сыһан кэлээхтээтэ.

Онуоха хаһытаабытынан

Гиаван тайаҕынан көрүстэ.

Тойоно Чурат-хаан көрөн:

Чурат-хаан:

Тоҕо муҥнуугун эрэйдээҕи?

Бэйэтэ да сэниэтэ быстан…

Хата эрэ ситээхтээтэҕэ.

* * *

Онтон ыла Иркосмон

Уу баһар, мас мастыыр хамначчыт.

Аһылыга: уҥуох тинигэ.

Киэһэ ахсын солууру тоҕор,

Түгэҕэр эт бастыҥын булар,

Дьахтар аттыгар, уот кытыытыгар,

Түүнүн утуйан турар,

Хаһан да таҥаһын устубат,

Этин-хаанын көрдөрбөт.

* * *

Күнүһүн Чурат ыаһахтаһар,

Ох саатын тартаран көрөр:

«Саанан ытааччыгын дуо?»

«Суох. Куттанабын. Айакка!»

«Төһө күүстээххин? Боруобалаа!»

Иркосмон тардар – кыайбат.

Ити курдук күн ыаһаҕа.

Онуоха биирдэ аҕалара

Уолун сэрэтиэн баҕарда.

Оҕонньор:

Чури-чури[83]83
  Чури-чури – кыраһыабай, көнө.


[Закрыть], Чурат-хаан,

Ити киһиҥ – сүрдээх киһи.

Сэрэниэ даҕаны эбиккин!

Утуйдаҕына аҥаара көрөр,

Эйигин, тыыҥҥын кэтиир.

Чурат-хаан:

Эдьи-эдьи[84]84
  Эдьи-эдьи – этимэ, гыныма.


[Закрыть], түөһэйбит!

Кини саа кирсин да тарпат,

Тугу оҥоруо үһүнүй?!

Ити, көр, туттарын да көр!

* * *

Итинник ааста биэс хонук.

Иркосмон дьахтарга имнэннэ.

Күнүс. Эмиэ били ыаһах.

Иркосмон илиитигэр ох саа

Чэпчэкитик тутулунна.

Кини хаһыытыы түстэ:

«Ох барда, сэрэн эрэ!

Туохха уһуйбуккун билэ тарт!»

Тиэрэ сытар Чурат-хааны

Оронугар хараҕалаата.

Сэрииһиттэр ытыалаһыахтарын

Охторун кирсэ быстыбыт.

Иркосмон тыаҕа сүүрдэ.

Тоҥусканнаах кэлэ охсон

Кинини утары көрүстүлэр.

Олохтоох дьон ытыаласпакка

Тыаҕа эрэ куотан бардылар.

Ону эрэ болдьообуттуу,

Ону эбэтэр күүппүттүү

Букагач сэриитэ тиҥийдэ,

Үөн бырдаҕыныы адаарыйда.

* * *

Харсыстылар утарыта,

Кыргыһыы кырыктыйда:

Үҥүүлэр суптурута түстүлэр,

Батыйалар хайыта быстылар,

Охтор эмиэ кибиргэстилэр.

Ыһыы-хаһыы ортотугар,

Энэлгэн-ынчык үгэнигэр,

Айдаан-куйдаан бэлэһигэр

Туох баар барыта түмүстэ,

Дьол – өлүүгэ умуста.

* * *

Дьүлнэк онно көрдөҕүнэ:

Аттыгар ааттаах баатыра

Төрдүөн суох этилэрэ.

Дьонун хомуйа тардан

Кэнники чугурутта.

Иркосмон ол кэмҥэ

Хотторууну эрдэ билбитэ,

Баайы-дуолу күрэппитэ.

* * *

Эвен манна ииннэниэн билэн

Эвэскэн дьонун тохтоппута.

Бүрээт Булагач-хаан эмиэ

Киһитин үксэ мэлийбитэ.

Сэриилэр бэлиэ бэрсэннэр

«Эйэлэһии!» дэспиттэрэ.

Ол бэлиэтин дьону ыытан

Солуок туттарсыбыттара.

* * *

Кырыктаах кыргыс аартыгар

Оһохтоох өлүү айаҕа

Ити курдук бүөлэммитэ,

Бэйэлэрин тыыннаах ордорто.

Итинник кэпсэтии содула

Эвэскэни Ламиттан дьаадьытта,

Хотулуу хара тыаҕа

Үтэйэн, ыган кэбистэ.

Онно биллибэт биистэрдиин

Биир-биир харсар буоллулар.

* * *

Эвэскэн сорох удьуорун —

Наматканнары Өленега,

Орочоллары Амарга,

Увань удьуорун Селенгэҕэ

Бултуур ыырдаммыттарын

Умнубат ахан этэ,

Хаан аймаҕын ахтара

Ордук нүөлүйэн испитэ.

* * *

Ити курдук эвэскэннэри

Биир иирсээн ыраах үүртэ.

Аймах-билэ хааннарыттан

Үйэ тухары араарта.

* * *

Кырыктаах кыргыс аартыгар

Оһоллоох өлүү айаҕа

Ити курдук бүөлэммитэ,

Бэйэлэрин тыыннаах ордорто.