Текст книги "Авлиёлар авлиёси"

Назм аҳли сархайли

Юқорида Навоий “Хамса” хотимасида унга илоҳий овоз келганлиги ва бу нидо уни Жомий ҳузурига йўллаганлиги таъкидланган эди. Албатта, кимгадир бу ғайриоддий туюлади. Аммо авлиё Навоий учун бу оддий ҳолдир. Бундай ғойибдан овоз келганлигини, Навоий билан суҳбатлашганини унинг асарларида кўп ўринларда учратиш мумкин. Навоийшунос олим Иброҳим Ҳаққулов ҳам фикримизни тасдиқлайди:

”Алишер Навоий ғазалларидан бирида шундай гап бор:

Дедим: Назм аҳлининг сархайли (бошлиғи) ким бўлғай?

Деди ҳотиф: -Навоий бўлғай, улким сен тилайдурсен агар бўлғай.

Ўша ҳотиф – ғойибдан овоз берувчи адашмаган. Навоий чиндан ҳам шоирларнинг сардори,туркий шеъриятнинг султонидир”.

”Хамса” хотимасида Низомий Навоийнинг бу юксак мартабага эришишининг икки сабабини кўрсатади. (Алишер Навоий. “Садди Искандарий”. Т. Ғ. Ғулом номидаги НМБ. 1991. 816 – 822-б.) Биринчиси фариштадек беғубор зот Навоийнинг Тангри таолога илтижолари, муножотлари ва даргоҳида қабул бўлган дуолари. Иккинчиси сабаби Ҳусайн Бойқаро томонидан Навоий учун яратилган қулай шарт-шароит, ажойиб замон. Ана шу икки омил Навоийни “Назм аҳли сархайли” даражасига етказган.

Хўш, ”Ҳотиф”, ”Мунҳийи роз” (сирлар даракчиси), ”Кавкаби иқбол” (толеъ фариштаси), ”Толеъи саъд” (бахт юлдузи) ким ўзи? Тангри таолонинг карами билан авлиёлар авлиёси Навоийнинг ҳолидан ким хабар олган? Бу илоҳий овоз соҳиби ким ўзи?

Навоий “Хамса” сини қисқартириб, тайёрланган насрий баёнининг хотимасида “Суруш” – бахтиёр фаришта – Жаброил алайҳиссалом”, деб келтирилади. Агар ушбу талқинга асосланилса, Навоий асарларида тилга олинган “Мунҳийи роз”, ”Суруш”, ”Толеъи саъд”, ”Ҳотиф” ва ”Кавкаби иқбол” – тўрт улуғ фаришталардан бири – Жаброил алайҳиссалом деган тасаввур уйғонади. Биз фақат тасаввур қилишимиз мумкин. Чунки Аллоҳнинг инояти билан Ҳазрат Навоий ушбу илоҳий овоз соҳиби билан юзма-юз рўбарў бўлган.У ўз кечинмаларининг ўндан бирини ёзиб қолдирган, холос. Хўш, Навоийнинг фаришта билан учрашувини қандай тушуниш мумкин? “Аҳли тасаввуф мусулмонлардан бирига малоикаларнинг кўриниши ёки уларнинг овози эшитилишини, кўпчиликка эшитилмайдиган баъзи нарсаларнинг эшитилиши, кўпчиликка билинмайдиган нарсаларнинг билинишини “кашф” деб атайдилар.

Бунга Қуръони Каримда ҳам, Суннати мутоҳҳарада ҳам мисоллар бор.

Аллоҳ таоло Оли Имрон сурасида: ”Эсла, вақтики, фаришталар дедилар:”Эй Марям, албатта, Аллоҳ сени мусаффо қилди, поклади ва оламлардаги аёллар узра танлаб олди. Эй Марям, Роббингга итоаткор бўл, Унга сажда қил ва рукуъ қилувчилар билан рукуъ қил”, деган (42-43-оятлар).

Биби Марямнинг Набий ҳам, Расул ҳам эмасликлари ҳаммага маълум. Аммо Қуръони Каримда фаришталар у киши билан гаплашгани собит бўлиб турибди. Набий ёки расул бўлмаган одам билан фаришталарнинг гаплашиши “кашф” дейилади.

Имом Бухорий ривоят қиладилар:

“Усайд ибн Ҳузайр розияллоҳу анҳу кечаси Бақара сурасини ўқиётган эди. Яқинида оти боғлоғлиқ турар эди. Бирдан от типирчилаб қолди. Қироатдан тўхтаган эди, от ҳам тўхтади. Яна ўқиган эди, от ҳам типирчилади. Ўғли Яҳё яқинида ухлаб ётарди. От босиб олмасин деб, бориб, уни қўлига олди ва бошини осмонга кўтарди. Тонг отгандан сўнг ҳодисани Набий алайҳиссаломга сўзлаб берди.

У киши “Ўқи, эй Ибн Ҳузайр”, дедилар.

У бўлса: “Эй Аллоҳнинг Расули, Яҳёни босиб олмасин деб қўрқдим, унинг яқинида эди. Бошимни кўтариб, унинг олдига бордим. Осмонга қарасам, булутга ўхшаш нарса, ичида чироққа ўхшаган нарсалар ҳам бор. Уларни кўрмай деб, чиқиб кетдим”, деди. Набий алайҳиссалом:

“У нималигини биласанми?” дедилар.

“Йўқ”, деди. Ул зоти бобаракот:

“Улар сенинг овозингга келган фаришталар. Агар тонг отгунча ўқийверганингда, одамлар уларни кўрса бўларди. Улар беркинмасдилар”, дедилар”(Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. “Тасаввуф ҳақида тасаввур”. Т: “Ҳилол-нашр”-2016 й.

221-223-б.). Демак бундай англашиладики, Ҳазрат Навоийнинг фаришта билан учрашуви “қўл етмайдиган” ёки хаёлий ҳодиса эмас, балки тасаввуфдаги “кашф”нинг намоён бўлишидир.

Навоийшунос Ботирхон Акрам Навоийнинг илоҳий олам вакили билан кечган учрашувлари ҳақида жумладан шундай дейди: ”…Шоир-мутафаккир санъатхонаси, унинг хос “ҳужра”сида, Тангри илоҳий марҳамати-ла Қалам ва аҳли қалам илҳомчиси – Руҳул қудс йўллаган элчи, ғойиб суврат, руҳий сийрат соҳибаси – фаришта на хушки, ўша мўъжизакор илҳомий мулоқот асносида гўё атайлаб, йўқ, қалб амри-ла тун оромини тарк этган мислсиз заҳматкаш шоир ҳузурида “кулиб” пайдо бўлади:

 
Дедиким: Эй, улусда нодири фард,
Бўлмасун хотиринг алампарвард…
Ўзни меҳнатқа солғон эмишсан,
Булъажаб ғамға қолғон эмишсан…
Бу не андешаи хато бўлғай?
Сену мундоғ хато раво бўлғай?
 

Бунингдай “фаррухсириш” – малоиксифат ҳамдарду ҳамрозлик сўровлари, айни яратиш дардига малҳам, шоёндилхоҳ сўзлари шоир қаҳрамонининг баъзан иштибоҳлинавмид, “хотири алампарвард” кайфиятини кўтариб, умидбахшлик туҳфа этиб, ҳатто шоир қурбига ғойибдан қувват бериб, ўзига ишончини зиёда қилади:

 
Толеъи саъд ёрлиқ қилди,
Қаламим –дурнисорлиқ қилди…
 

Иқбол фариштасининг муборак илтифоти– ғойибона мадади билан улуғ шоир руҳиятида шундай мўъжиза – илҳомий ҳолат пайдо бўладики, кутилмаган тарзда янгидан-янги “Сўз гуҳари” намуналари яратилиши гўё азалий хилқатнинг ҳар субҳидам нисор этадиган инъомидай, оддий ҳодисалардай туюлади”.

Ғойибдан келган бу фариштанинг Навоий ҳузурига ташрифи “фалак кўрмаган нодир” – комил инсон –авлиёлар авлиёсининг юксак мартабасидан далолатдир. Шайх Азизиддин Насафий комиллик ҳақида жумладан шундай деди: ”…Кимки уруж ва нузул доирасини тугатган бўлса, у кичик оламни тугатган бўлади ва инсонийлик мақоми ниҳоясига етган бўлади ва у комил бўлади. Ва ҳар кимки кичик оламни тугатса, улуғ оламда Худонинг нойиби ва халифаси бўлди. Энди унинг иши (вазифаси) бошқалар ишини охирига етказишдир. Ҳар кимки кичик оламнинг (мартабаларини) тамом қилмаган бўлса, у улуғ оламда Худонинг нойиби ва халифаси бўлолмайди.У бу оламда пешво бўламан деб ҳар қанча тиришмасин, бунга эришмайди. …Комил инсон оламнинг сирридир ва олам қутбидир”.

Миллат ва диннинг низоми, порсо (парҳезкор) Навоий Худонинг нойиби ва халифаси даражасига етган эдики, ”мавжудот ичра комил инсондан кўра улуғроқ ва донороқ кимса йўқ, чунки мавжудотнинг энг пастидан энг аълосигача бўлган мартабалар комил инсон мартабаларидир, комил инсон мавжудот хулосаси ва қаймоғидир ва малоикалар улуғидан кичигигача ва арши курси ва самовот ва юлдузлар – ҳаммаси комил инсон ходимларидирлар ва ҳамиша комил инсон теграсини тавоф этадилар ва комил инсон ишларини тартиб билан бажариб турадилар” (Н.Комилов. “Тасаввуф”. Т. “Ёзувчи”. 1996 й. 149-б). Демак, бундан шундай хулоса қилиш мумкинки, комил инсон – Навоий ҳузурига фариштанинг ташрифидан ажабланмаса ҳам бўлади. Сизу бизга ғайриоддий, аммо комил инсонлар – азиз авлиёлар учун оддий ҳол бу аслида. Яъни ”…ғайб оламидан келадиган ҳар бир бало ва ато (марҳамат) шаҳодат оламига етишдан олдин комил инсон қалбида пайдо бўлади ва барча ҳолатлар унга маълум бўлади,бошқалар тушида кўрган нарсани у ўнгида кўради (худди Навоий фариштани кўргандек. Муаллиф).

Яна биз тилга олган фаришта комил инсон Навоийга хушхабар келтиради:

 
Санга онча Ҳақ лутфи воқеъдурур
Ки то турк алфози шоеъ дурур.
Бу тил била то назм эрур халқ иши
Яқин қилмамиш халқ сендек киши…
Қаю ишқи бўлмиш муяссар сенга,
Бўлурму бу андеша бовар сенга?..
Кўнгулдан таваҳҳумни айлаб адам,
Илик ишга ур – йўлга қўйгил қадам!
Сенга турк ақолимин айлаб рақам,
Аз алда насиб айламиш якқалам.
 

“Тақдири азал ҳукми асосида қаламинг билан турк иқлимларини “якқалам” қилиш пешонангда бор. Шундай экан, кўнглингдан хавотирни ҳайдаб, енг шимариб ишга кириш”, – дейди илоҳий олам элчиси.

Ботирхон Акрам Навоийда ғайб сирларининг намоён бўлишини қуйидагича тасвирлайди.

 
“…Айладим ҳужра азми –тинмоқ учун,
Кўзларим уйқудин… исинмоқ учун.
Жилва қилди назар фазосинда,
Навм (уйқу) – у уйғоқлик орасинда!
Мутаҳаййирки, не мисол эркин?..
Мана бу – тушму ё хаёл эркин?..
 

Ҳа, бизлар ҳам лоақал бир неча дақиқа буюк заҳматкаш шоиримиз кечирган бундайин руҳоний-мъўжиз ҳолатларни шахсан (вужудан) кечиролмасакда, фақат баҳоли имконожизона тасаввур этиб кўрсак. Қалам ва бори аҳли қалам илҳомчи фариштаси илтифот ва шафқат кўрсатиб, фақат бир неча дақиқа “тинмоқ учун… ҳужра азми айлаган” шунчалар улуғлиги билан чунонам “ҳақиру фақир” Навоий кечирган ажабдан булъажаброқ ҳолатни аниқроқ шарҳлашга қаламимиз ожиз.

 
…Тил анинг васфидин эрур ожиз,
Сеҳр худ бор, агар эмас мўъжиз…
 

Биз айни шу байт орқали улуғ ижодхонанинг икки муҳим жиҳатини ”сеҳр” нима-ю, “мўъжиз” ҳолат нима, ўртадаги бор сиру синоат, оддий назар, ўзимиз кўниккан, ишонган тафаккур илғамас, илғай олмас ажаб нозик тафовутни фақат ботиний кўз – басират (“ҳавоси хамиса” – беш руҳий сезгининг аввалгиси) нигоҳи ё ўткир-пурдон фаҳм-фаросат ажрата биладиган, фасоҳат ва балоғат илми зурафолари тасарруфидаги нозик нуқта, нозик хаёл маъносини англай оламиз” (Б.Акрам. “Фасоҳат мулкининг соҳибқирони” .Т. “Ўзбекистон”. 2016 й. 327-б). Такрор бўлса ҳам бу ҳол комил инсонларда намоён бўлишини айтиш билан кифояланамиз.

Муҳаммаджон Маҳмуд Навоий доимо Аллоҳнинг назарида бўлганлиги тўғрисида сўз юритади.

 
“Барчадин айру Навоийга қилиб васлинг насиб,
Қилмағил, ё Раб, ани мундин, муни ондин жудо.
 

Шундан сўнг Тангри таоло уни (Навоийни) кўкка кўтариб, осмон сирларидан воқиф этади. Яширин сирларни кашф этувчи ва осмон рамзларини ҳал қилувчи улуғ инсон мақомига кўтаради”. Демак, Аллоҳнинг дўстларидан бўлмиш авлиё Навоий доимо Яратганнинг назарида бўлган.

“Бадоеъ ул-бидоя” дебочасида ҳам Мунҳийи роз Навоий билан суҳбатлашгани қайд қилинади:

 
Нидо еткурди ногаҳ мунҳийи роз (сирлар даракчиси),
Ки: – «Эй афсунгару афсонапардоз,
Балоғат кишварининг нуктадони,
Фасоҳат мулкининг соҳибқирони,
Равон хоманг учун айлаб мураттаб,
Аторуд кўз қаросидин мураккаб,
Маоний хайликим, маръий эмас ул,
Ҳамоно қилди хоманг жавфидин йўл.
Улус табъинг саҳоби ёмғуридин,
Бўлуб сероб, бал назминг дуридин.
 Сўзунг бир авж уза чекти аламни,
 Ки сурдунг арш лавҳиға қаламни.
 Агарчи ахтаредур ҳар сўзунг пок,
 Ки эврулур анинг бошиға афлок“.
 

“Фарҳод ва Ширин” достони ёзилаётган шоир ҳузурига яна ғойибдан ҳотиф етиб келади. Достоннинг 8-бобида ушбу асарнинг ёзилиш сабаби ҳақида гап кетар экан, шоир “бепоён дурру гавҳарлар денгизига чўмганлигини, яъни кўп мутолаа қилганлигини, тинмай ўйлаганлигини айтади. Достонни ёзишга ундаган сабаблардан бири ўзининг муҳаббати, бу ишқнинг алам ва изтироблари эканлигини айтиб, у туфайли ўзига етишган азобу уқубатларни баён қилади. Шунда унга ғойибдан нидо келиб, ҳотиф(ғойибдан оқ фотиҳа берувчи) уни янги бир асарни ёзишга илҳомлантирганини, кейин Жомийнинг олдига борганида у ҳам шоирни дуо қилиб, бу ишда унга оқ йўл тилаганини ёзади”. “Лайли ва Мажнун” достонининг 9-бобида яна қадрдон ҳотиф Навоийга ёзилажак асарининг салафлар достонларидан қандай фарқ қилишини баён этгани ҳақида сўз боради:

 
Ул бўлмайин ушбу ишта воқиф,
Ким қилди нидо хужаста ҳотиф.
…”Чун қиссани англадинг равон бўл,
Сунғил варақу қалам сори қўл.
Сендин рақам айламак ҳикоят,
Биздин санга сўз сори ҳидоят.
…Чун қилдим адойи фарзи бори,
Қўл борди давоти хома сори.
Ул навъки ҳотиф этти иршод,
Мен ҳам қилдим фасона бунёд.
 

”Барчаси Тангри иродаси билан”

“Мен нима ишга қўл урган бўлсам, бу Тангрининг иродаси билан бўлди. Унинг ҳосилига қўл узатишим билан Тангрининг марҳамати туфайли у осонликча қўлимга кирди. Агар мақсадим харсангтошни қўпориб ташлаш бўлса, у кўз олдимда гардга айланиб, ҳар томонга тўзғиб кетди. Йўлимдан агар аждаҳо чиқиб қолса, у қўлимда асо сингари мададкор бўлди. Бирон вайрона ичига кириб, сояда дам олай десам, шу ерда хазина борлиги тушимга кирди.

Тангрининг фалак янглиғ лутф – марҳаматини кўргач, нима учун унинг қаршисида бошимни тупроққа қўйиб, сажда қилмайин? Мен унга ибодат билан қанча шукур қилсам, у менинг мартабамни яна фалак каби баланд қилади-ку”, – деб ёзади бир умр таҳоратини бузмаган, диннинг низоми Навоий “Садди Искандарий”да. Алишер Навоий барча эришган муваффақиятлари Аллоҳ таоланинг инояти эканлигини таъкидлайди: “Шундай қилиб, Тангридан қанчадан-қанча иноят бўлди ва Ҳақ менга бениҳоя карам айлади, улуғ мақсадларга эришиб, ғоятда бахтиёр бўлдим. Лекин менга берилган бу файз – футуҳлар менинг ихтиёрим билан бўлмади. Баъзи одамлар катта – катта нарсаларни таъма қилиб, кўпгина қайғу – аламларга гирифтор бўлиб юради. Лекин Тангрим менга карам айлаб улуғ муддаоларни берса ва мақсадларимга етказса, шукур этишдан бошқа нима ғамим бор?”

Мана сизга Навоий Аллоҳнинг доимий назарида бўлганлиги ҳамда Яратган унинг дўсти ва мададкори эканлигининг яна бир яққол далили ва Навоийвор талқини. Нажмиддин Комилов “Тафаккур карвонлари” китобида ёзишича, барча динлар каби Ислом дини ҳам инсон тафаккури билан яратилган фан ва маданият, санъат ва адабиётни Худонинг кашфиёти, унинг бандаларига инъоми деб тушунтиради. Бинобарин, дин назариётчилари, идеалист файласуфлар инсон яратган энг улуғ мўъжизалардан бири – шеъриятни ҳам Худо мўъжизаси деб шоирларга “лисонул ғайб” (илоҳий тил) лақабини берадилар. Уларни Аллоҳ сирларининг жарчиси деб тушунтиришга уринадилар. Аммо Навоий том маънодаги “ғайб сирлари очувчиси” бўлганлиги баайни ҳақиқат. Шу ўринда Ўзбекистон Қаҳрамони Эркин Воҳидовнинг “Навоий одам боласи эмас, чунки одам боласи бундай шеърлар ёза олмайди”, – деган сўзлари ёдимизга келади. Навоий тили билан айтганда, “Менга назм ёзиш фазилати туҳфа қилинган бўлиб, шеъриятим туфайли жаҳонда шуҳрат қозондим. Бошлаб ғазал тарзи (жанри) билан қалам тебратиб, жаҳон аҳли орасига шовшув солдим. Соғлом фикрли доно одамлар ғазалларимни ўқиркан, буни оламдаги бир қиёмат деб тушундилар”. ”Маҳбуб ул–қулуб”да шоирлар таърифида келтирилган сўзлар гўёки Навоийнинг ўзи ҳақида ёзилгандек. Биринчи гуруҳи илоҳий маърифат хазинаси жавоҳирлари билан бойиган ва халқнинг таърифига эҳтиёж сезмаганлар бўлиб, қиладиган ишлари маънолар хазинасидан жавоҳирлар йиғмоқ ва у жавоҳирларни эл эзгулиги учун назм ипига термоқликдир. Назмларининг ифодаси ниҳоятда қутлуғ, ғоят ёқимли ва улуғдир. Истаган одам буларнинг шеърларидан сўз мўъжизаларини топа олади. Буларнинг назмлари шундай табаррук каломларки, ҳурмат юзасидан уларни шеър дейишга ҳам элнинг тили бормайди”. Дарҳақиқат, Навоий оддий шоир, оддий инсон, оддий мутафаккир эмас. Унинг шеърлари табаррук калом, ишқ оятлари. Навоийшунос олим Иброҳим Ҳаққул ёзганидек, “Навоий талантли шоирларнинг ҳам энг талантлиси. Навоий фақат ёзишдамас, валоят (валийлик) ва орифликда ҳам ўзгаларга ўхшамайди. Султон Валаднинг қуйидаги сўзлари ушбу ҳақиқатни англашга яқиндан ёрдам беради, деб ўйлаймиз: ”Авлиёнинг шеъри энг аввало тафсири Қуръондир. Зеро, авлиёлар ўзларидан фано бўлиб, Ҳақ ила бақо бўлгандирлар. Уларнинг тирикликлари ва фаолият кўрсатишлари Ҳақдандир… Аксарият шоирларнинг шеърлари фикр ва хаёл маҳсулидир. Авлиёнинг шеъри шоирларнинг ўйлаб топилган, ёлғон, таъма, муболаға ила тўқилган шеърларига ўхшамайди. Лекин валий шоирларнинг шеърларини ҳам улар ўзларининг шеърларидай деб тасаввур қиладилар. Билмасларки, ҳақиқатда авлиёнинг феъллари ва сўзлари Яратувчидандир, яратилмишнинг унда жойи йўқ…” (“Ибтидонома”, 66-бет).

Хондамирнинг Навоий ҳақида:

 
“Аз ақли ту ҳақоиқи тибён мубаййин аст,
В-аз қавли ту дақоиқи Қуръон муфассир аст”,
 

деган сўзлари юқоридаги гапларнинг айни бир тасдиғига ўхшайди (“Мерос ва моҳият”, 90-бет).

Тақдири азалнинг туҳфаси

Навоий “Садди Искандарий”да унинг хаёлида шеърият кишварларини эгаллаш, мамлакатларда соҳибқиронлик қилиш муддаоси туғилганлигини, ”Хамса” ёзишга ҳавас уйғонганлигини ёзади: ”Шундан сўнг ўтмишда ёзилган “Хамса”ларни, унинг водийлари, тоғлари, дарёларини бошданоёқ, тўла–тўкис кўздан кечирарканман, ҳеч маълум бўлмаган бир дунё кўзимга кўриндики, “Хамса” дунёгина бўлмай, унинг ҳар байти ичига бир жаҳон яширинган эди”.

Аммо шоир гоҳ “Буни ёзиш имконияти йўқ, “Хамса” ёзиш менинг қўлимдан келмайди”, – дея иккиланган, ноумидлик хаёлига чўмган бир чоғда ғойибдан бир ёқимли овоз келади: ”Эй зорланиб сайровчи булбул! Ва эй сўз гулзорида достонлар яратувчи шоир! Минг хил оҳанг билан куйлашларинг қани? Хотирингдаги гўзал достонларинг қани? Сен Ҳақнинг лутф – марҳаматига сазовор, турк лафзидаги ижодларинг билан бутун халққа машҳур бўлган одамсан. Бу тилда назм ёзганлар ўртасида сенчалик обрў қозонган одам йўқ. Сенга турк иқлимларини қалам билан забт этишни азал қалами тақдирингга ёзиб қўйибди. Бу водийнинг султонлиғини Тангри сенга насиб қилиб, тилинг тиғини қалам найзасига айлантирмишдир. Сен бу мамлакатнинг қаҳрамони, бу элнинг соҳибқирони бўлғайсен. Бу йўлни босишдан нечун тоймоқчи, нечун “Хамса”ни кўргач, сустлашмоқчи бўласан? Ахир сенга қандай ишлар муяссар бўлмади? Бўлар–бўлмас хаёлларга берилиб, бу йўлдан қайтиш сенга муносибми? Ёки сенга Ҳақнинг лутф – карами бўлмаганми эди, у сенинг қаршингда ёрқин йўл очмаганми эди? Ахир, нима ишга қўл урган бўлсанг, у сенинг қўлингга кирди-ку, мана шулар Тангрининг сенга бахт эшигини очгани учун далил эмасми? Агар Ҳақ ҳидоят йўлини очмаса, иноят қўли билан тутмаса, ҳар қандай катта ишни ҳавас қилгани билан хас каби заиф одамзоднинг қўлидан нима келиши мумкин? Хусусан, сен ҳаммадан ўзингни паст олувчи ва тупроққа тенг тутувчи камтарин одамсан. Шунингдек, халқ ҳам сенга ҳурмат юзасидан ўзини паст тутади, сенинг камтарлигингга ҳаваси келади. На кўнглингда қувват ва танангда куч бўлмаса, ўзинг гуё оёқ остида қолган чумолига ўхшайсан, босилиб – янчилган бечора чумолининг қўлидан нима иш келиши мумкин? Лекин агар сен ўша пажмурда – чалажон чумоли бўлиб, даврон жафосидан қаттиқ азоб–уқубат чеккан бўлсанг ҳам, аммо ҳақдан сенга иноят бўлиб, ҳидоят қуёши сенга кулиб боқса, чумоличалик жонинг бўлса ҳам бахт раҳнамолик қилиб, қаршингда аждаҳолар забун бўлади. Кел кўнглингда ваҳималарни ҳайдаб чиқариб, ишга кириш, йўлга отлан!” Бундан Навоийнинг кўнгли кўтарилиб, ғойибдан унга куч – қудрат етгач, шоир енг шимариб ишга киришади. ”Эй Навоий! Ёзар экансан, доноларча ёз! Ёзишни бўйнингга олган экансан, мардонавор ёз! Ҳар хил баҳоналар билан ишни пайсалга солишни бас қил, достонни бошлаб, қаламингдан гўзал – маънодор сўзларни тўкишга кириш!” – дейди буюк мутафаккир руҳланиб.

Туш ва ижод мулки фотиҳи

Ҳазрат Навоий “Сабъаи сайёр”да ғаройиб, сирли туш кўрганини ҳикоя қилар экан, ўзининг ажойиб водийда айланиб юрганини сўзлайди. ”Бу водий шу даражада кенг бўлиб, унинг ичида кенг еттита жуда мустаҳкам ва баланд гумбаз бор эди. У гумбазларнинг ҳар бирида ўтириш, дам олиш мумкин бўлган жойлар бор эди-ю, аммо мен бир жойда бир нафас тўхтамас ва ором олмас эдим. Уларнинг ҳаммаси осмон гумбази сингари доира шаклида бўлиб, бир – бири атрофида айланар эди. Ҳар бир гумбазнинг ранги ўзига хос бўлиб, четдан қараган кишига худди бир ибодатхонадек туюларди. Еттита гумбаз ичида еттита мутасаддий одам бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос нодир сифатга эга эди… Мен бу ерда истиқомат қилувчи одамлар орасида етти кун юриб, ҳаммасига назар қилар эканман, ҳар уйнинг доно эгаси менга бир афсона айтиб берди. Бу афсоналар ҳар кимнинг ўзи турган уйда бўлиб ўтган, ўз кўзи билан кўрган воқеаларнинг ҳикояти экан. Бу афсоналарнинг ҳар бирида ғаройиботлар, ғаройиботларнинг ҳар қайсисида ажойиботлар кўп. Мен бу афсоналарни ёдлаб, жоним саҳифаларига ёзиб қўйдим. Қачонки буларни қалам билан таҳрир этишга киришар эканман, ҳузуримга хизрваш бир мўйсафид келиб, деди: “Эй, чарх гумбазларида қуёшдек жилваланиб сайр қилувчи одам! Етти уй ичида сенга майл кўрсатган одамларнинг не хайл эканини англадингми? Етти гумбаздаги номуқаррар ранглар лутф билан ҳар хил тусга кириб туради. Ундаги етти уйда маскан қилиб, ҳар қайси бир уйни ватан қилиб олган одамларнинг тўни ҳам, уйлари сингари ҳар лаҳзада бир тусдан иккинчи тусга киради. У одамлар етти афсонасини айтиб бўлгунларича йўқ эди, сен ёдлаб олдинг. Сен бу ажойиб сафаринг мавридида ғаройиботларга назар солар экансан, бу ердаги кайфиятни не деб фаҳмладингу, ишнинг асл ҳақиқатига қандай тушундинг?”

Мен бу саволни берувчининг салобатидан юз хил истиҳолага тушганим ҳолда, ҳурмат билан тубандагича жавоб бердим: “Эй, ҳумоюн руҳу гўзал рухсорга эга бўлган, юзидан бутун инсоният ақли нури порлаб турган зот! Мен бу ғурбатхонада айланиб юрган бир ғарибу ўз муродини изловчи бир фақир мусофирман. Мен бу ерда кўринган ажойиб ва ғаройиб нарсаларнинг нималигини билмадим. Мусофир кўрдай бўлади деганларидек, ҳеч нарсанинг ҳақиқатига тушунмадим. Буларнинг сирри – пинҳони сенга маълум бўлса, айт ва баён қил!”

Табаррук фариштасифат руҳоний шундай деди: “Эй бу пинҳоний сирлардан насибаси бор одам! Хушхабар – мужда бўлсинким, ложувард ранг билан қопланган чарх сенинг юлдузингни саодатли қилиб яратган экан. Низомий Ганжавий кўп меҳнат қилиб, жаҳонга беш ганж – беш хазина, яъни “Хамса”ни ёзиб берган эди. Шу билан бирга, ҳинд сеҳргари бўлмиш Хусрав Деҳлавий ҳам у билан баҳслашиб, шундай бир хазинани, яъни ўз “Хамса”сини юзага чиқарган эди. Сен эса,икки йил машаққат чекиб, улар айтганидан ортиқ бўлса бору, аммо кам бўлмаган уч достонни ёзган эдинг. Мана энди, вақти-соати етгач, яна қалам тебратиб, тўртинчи номани, ”Сабъаи сайёр”ни ҳам ёзадиган бўлдинг. Энди сен ҳам кенг, баҳаво жой топиб, улар қаршисида баланд ва азамат бир бино бунёд этгайсан.Улар сенга неки кўргузган бўлсалар, мен бошдан–оёқ таъбирини баён айлай. Уларнинг ҳар биридан сенга башорат бор, шудли – зуҳнли одамга бу сўздан ишорат бор. Сенга етти баланд гумбаз бўлиб кўринган нарса ва унинг ичидаги етти офтобжамол гўё етти қават осмондаги етти қуёшдек улуғ устозлардир. Сенга бу қиссадан ишорат шулки, аввал бунёд этилган қасрларнинг қусурларини битириб, етти қаср ичига етти ҳурни ўтқазиб қўйгайсан. Аввалгилариники қанчалик ранго–ранг товланиб турган бўлса, сенинг қасрларинг ҳам худди ўшаларга ўхшаб, алвон–алвон товланиб, жилваланиб тургай. Сен бу ташаббусда шодликка етгайсан, достонингни сўз билан безашда муваффақиятларга эришгайсан!”

Шу пайт хурсанд ҳолда сесканиб уйғондим. Бинобарин, ҳар бир туш ва ҳодисага таъбир берадиган, юқори камолот эгаси бўлмиш таъбирчини чорлаб, жаҳоннинг бу доно кишисига тушимни бошдан–оёқ айтиб бердим. Бу икки пирнинг сўзи бир хил бўлиб, иккаласиники ҳам сидқидилдан айтилган сўзлар эди. Тушимдаги фаришта қандай нуқталарни баён айлаган бўлса, бу ҳам худди ўша фариштамисол гапларни айтди. Мен шу икки далилга эга бўлгач, достонни ёзиш ишига шошилинч киришдим. Ва жазм қилдимки, Холиқи азал (Худо)нинг ҳукми қатъий ва ўзгармасдир. У менга бу мулкни (ижод мулкини) фатҳ этиб, эгаллашни насиб этмиш. Агар Тангри бировга бирор нарсани насиб айлаган бўлса, бу бобда дунёнинг сўз ва созининг аҳамияти йўқдир, – деб ёзади Алишер Навоий. – Ё Раб, иш бағоят мушкул, мен бечора эса хаста ва кучсизман, пашшадек жоним билан филнинг ишини устимга оляпман. Бу худди осмон томига нарвону қуёш шамига шамдон ясайман, дегандек гап. Аммо эй Тангрим, бундай оғир ишга қўл урар эканман, сенинг лутфу марҳаматингдан умидворман. Иш қанчалик беадад ва машаққатли бўлмасин, агар сен илтифот қилиб мадад берсанг, охири хайрли бўлур. Қаламим учидан тезюрар кема ясаб, олам ичра ғала-ғовур солиб юборсам, ажаб эмас. Қоғозни қаламим билан алвон рангларга бўяб, ажойиб ва ҳайратомуз асар яратсам, ажаб эмас. Қаламим билан олам ичра офатлар, балки қиёматлар солсам, ажаб эмас…”( Алишер Навоий. Сабъаи сайёр.Т. Ғ.Ғулом номидаги НМБ 1991. 368-374 – б )

Хўш, Навоий кўргани қандай туш? Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф бундай тушни “Солиқ туш” дейди. “Солиқ туш-Аллоҳдан севинч башоратидир”. Агар мусулмон одам таҳорат қилиб, ухлашнинг исломий одобларига амал қилиб, ҳеч нарсани ўйламай ётган бўлса-ю, яхши туў кўрса, бу Аллоҳ таолодан юборилган яхшиликка ишора бўлади” (Шайх Муҳамад Содиқ Муҳаммад Юсуф “Тасаввуф ҳақида тасаввур” Т: “Ҳилол-нашр”). Яъни Навоий кўрган туш оддий туш эмас, балки “Солиқ туш”– валийлик кароматларидан бири.