Текст книги "Amerika faciəsi "

1

TEODOR DRAYZER

AMERİKA FACİƏSİ

Roman

1-ci kitab

I FƏSİL

Yay axşamıdır, qaranlıq qovuşur.

400.000-dən artıq əhalisi olan bir Amerika şəhərinin ticarət mərkəzi… yüksək binalar, divarlar… Ehtimal ki, belə şəhərlərin mövcud olduğu bir zaman ağlasığmaz bir şey kimi görünəcəkdir.

İndi artıq susmuş kimi görünən geniş küçə ilə altı nəfərdən ibarət bir dəstə gedirdi: onlardan biri dəyirmi qara fetr şlyapasının sıx saçları çıxmış, əlli yaşlı, qısaboylu, şişman bir kişi idi, – bu son dərəcə cılız bir şəxs idi, çiyninə keçirdiyi qayışdan, adətən, küçə vəzlərinin və müğənnilərinin istifadə etdikləri kiçik bir orqan asılmışdı. Onunla yanaşı gedən qadın ondan beş yaş cavan görünürdü, çox kök deyildi, lakin möhkəm bədəni vardı, olduqca sadə geyinmişdi, üzü yaraşıqlı deyildisə də, eybəcər də deyildi; o bir əli ilə yeddi yaşlı bir oğlan uşağının əlindən tutmuşdu, digər əlində isə İncil və Zəbur duaları kitabı vardı. Onların arxasınca bir az geridə on beş yaşlı bir qız, on iki yaşlı bir oğlan və doqquz yaşlı bir qız uşağı gəlirdi. Onlar hamısı itaətlə, lakin, deyəsən, bir qədər könülsüz olaraq böyüklərin arxasınca gedirdilər.

Bərk isti idi, ancaq havada sustaldıcı, məstedici bir təravət hiss olunurdu.

Onların getdikləri böyük küçəni, dərəyə oxşayan digər bir küçə müstəqim bucaqla kəsir, tramvaylar isə aramsız zəng çalaraq ümumi hərəkətin coşqun axını içərisindən yavaş-yavaş keçib gedirdi. Bu kiçik dəstə sanki ətrafdakı hər şeyə biganə idi və yalnız dalğalar kimi üzərinə gələn maşın və piyadaların sonsuz axını arasından özünə yol açmağa çalışırdı.

Dəstə onların yolunu kəsən digər bir küçənin, daha doğrusu, indi heç bir həyat əsəri görünməyən iki cərgə uca binalar arasındakı dar bir keçidin başına çatarkən kişi kiçik orqanı yerə qoydu, qadın isə tez orqanın qapağını açıb, pyupiteri qaldırdı və nazik Zəbur duaları kitabını açdı. Sonra Tövratı kişiyə verib onunla yanaşı dayandı. Böyük oğlan qatlama kiçik stulu orqanın qabağına qoydu. Ailənin başçısı olan kişi süni bir inamla, arxayınlıqla ətrafına baxdı və sanki onu dinləyən olub-olmadığına laqeyd imiş kimi dedi:

Əvvəlcə biz ilahiyyə duasını oxuyacağıq, kim Allaha dua etmək istəyirsə, bizimlə oxuya bilər. Ester, xahiş edirəm çalmağa başlayasan.

Bu vaxta qədər mümkün olduqca laqeyd və yovuşmaz görünməyə çalışan, hələ tamamilə boy atıb yetişməmiş, lakin qəşəng biçimli bədəni olan böyük qız stul üzərində oturdu və orqanı fırladaraq dua kitabçasının səhifələrini çevirməyə başladı. Anası dedi:

– Məncə, biz iyirmi yeddinci duadan başlayıb, “İsa məhəbbətinin şəfaverici təsiri nə qədər şirindir” duasını oxumalıyıq.

Bu zaman evlərinə dağılan peşə və vəzifə sahibləri orqan ətrafındakı bu kiçik dəstəni görüb tərəddüdlə addımlarını yavaşıdır, çəpəki bir nəzərlə bu adamlara baxır və yaxud burada nə baş verdiyini öyrənmək üçün dayanırdılar. Adamların bu tərəddüdünü bir diqqət nişanəsi kimi başa düşən ailə başçısı dərhal fürsətdən istifadə etdi, sanki izdiham məhz onu dinləmək üçün bura yığılmışdı:

– Gəlin hamımız bir yerdə “İsa məhəbbətinin məlhəmi nə qədər şirindir” duasını oxuyaq.

Qız orqanı çalmağa başlayaraq zəif, lakin ahəngdar səslərlə havanı hərəkətə gətirdi və öz uca soprano səsini anasının soprano səsinə və atasının saxta bariton səsinə qoşaraq oxumağa başladı. O biri uşaqlar cır səsləri ilə böyüklərə səs verib yavaşdan civildəyirdilər: balaca qız və balaca oğlan orqan üzərindəki kitab yığını içərisindən hərəsi əlinə bir kitabça almışdı. Onlar dua oxuyur, simasız və hər şeyə biganə küçə izdihamı isə ümumi skeptisizm və laqeydlik əleyhinə səsini qaldırmış bu kasıb ailənin qəribə görkəmi ilə əylənərək onlara tamaşa edirdi. Bəziləri orqan çalan qızın fağır görkəmi ilə maraqlanır və ona rəğbət bəsləyirdilər, digərləri aciz və zavallı görünən ata ilə maraqlanırdılar; onun açıq mavi gözləri, süst vücudu, ucuz kostyumu o saat bildirirdi ki, o, həyatda bəxti sınıq çıxmış, müvəffəqiyyətsizliyə uğramış bir adamdır. Bütün bu dəstə içərisində yalnız ana elə bir qüvvə və qətiyyətə malik idi ki, bu qüvvə kor-koranə və səmərəsiz tətbiq edildikdə belə həyatda müvəffəqiyyəti tətbiq etməsə də, hər halda insanın özünü qoruya bilməsinə kömək edir. Ailənin başqa üzvlərinə nisbətən bu qadında daha bariz bir şəkildə daxili bir inam, nadan olsa da, hər halda ehtiram doğuran daxili bir inam gözə çarpırdı. Əgər siz onun necə dayandığını, dua kitabçası tutan əlini aşağı salıb gözlərini fəzaya necə zillədiyini görsəydiniz, o zaman deyərdiniz ki: “Bəli, bu qadın bütün nöqsanlarına baxmayaraq, yəqin ki, yalnız etiqad etdiyi bir işi görməyə çalışır”.

Oğlan uşağı gözlərini aşağı dikərək narahat halda ayaqlarını götürüb qoyur və könülsüz oxuyurdu. Dalğın mənalı üzü, ağ dərisi və qara saçları olan, ucaboylu, lakin vücudu hələ bərkiməmiş bu oğlan uşağı, ailənin ən çox müşahidəçi və şübhəsiz ki, ən həssas bir üzvü kimi təsir bağışlayırdı, aydın idi ki, o daxilində öz vəziyyətinə qarşı bir narazılıq duymaqda və hətta buna görə iztirab çəkməkdədir. Özü bunu tamamilə aydın dərk etməsə də, onu həyata dini yox, nəşəli bir yaşayış tərzi daha çox cəzb edirdi. İndi səhv etmədən onun haqqında yalnız bunu demək olardı ki, o, icra etdiyi işə qarşı laqeyd idi və bu iş üçün onda heç bir həvəs və istedad yox idi. O, son dərəcə gənc idi, onun ruhu atasının və anasının ruhuna hakim olan mücərrəd və dumanlı romantikaya tamamilə zidd, həyati gözəllik və sevincin hər cürə təzahürünə qarşı həddindən artıq həssas idi.

Doğrudan da, üzvü olduğu ailənin maddi və mənəvi həyatı, anasının və atasının bu qədər etiqadla inandıqları və vəz etdikləri şeyin həqiqiliyinə və qüvvəsinə onda heç bir inam hissi doğurmurdu. Çünki onun atası və anası daimi bir qayğı, həm də maddi qayğı içərisində çırpınırdılar. Ailənin başçısı həmişə Tövrat oxuyur və müxtəlif evlərdə, başlıca olaraq ana ilə bərabər rəhbərlik etdiyi və buradan bir az kənarda olan “ibadətgahda” öz vəzlərilə çıxış edirdi. Eyni zamanda uşaq hiss edirdi ki, ata və anası missioner işi ilə maraqlanan, yaxud xeyriyyə işlərinə rəğbət göstərən və atanın fəaliyyətinə yaxşı gözlə baxan müxtəlif işgüzar adamlardan pul toplayırlar. Buna baxmayaraq, ailənin vəziyyəti yenə ağır idi: onlar həmişə pis geyinirdilər, başqalarına nəsib olan bir çox rahatlıq və zövqlərdən məhrum idilər. Atası və anası isə daima Allahın bütün insanlara və o cümlədən ona məhəbbət, mərhəmət və qayğı bəslədiyini tərifləyib təqdis edirdilər. Lakin burada nə isə bir dolaşıqlıq vardı. Uşaq bütün bunlardan baş çıxara bilmirdi, lakin buna baxmayaraq, yenə də anasına hörmət edirdi, o, anasının mehribanlığını hiss etdiyi kimi, eyni zamanda bu qadında daxili qüvvəti və ciddiliyi də duyurdu. İbadətgahdakı ağır işə və ailə qayğılarına baxmayaraq, ana şən və gülərüzlü olmağı bacarırdı. Hər halda gümrah görünürdü və tez-tez dərin bir etiqadla: “Allah bizim qeydimizə qalar”, yaxud “Allah bizə yol göstərər”, – deyirdi. Ailə lap ağır bir ehtiyac içərisində çırpınarkən ana bu sözləri xüsusilə tez-tez təkrar edirdi. Lakin həm o, həm də ayrı uşaqlar aydın görürdülər ki, xeyirxahlığın ailə üçün son dərəcə zəruri olan zamanlarda belə Allah onlara heç bir yol göstərmir.

Bu axşam, öz kiçik bacıları və kiçik qardaşı ilə böyük küçədə dolaşarkən, uşaq ürəkdən arzu edirdi ki, bütün bunlar birdəfəlik və həmişəlik olaraq bitib qurtarsın və yaxud, heç olmasa, özü artıq bu işdə iştirak etməkdən azad olsun. Başqa oğlanlar belə şeylərlə məşğul olmurlar, üstəlik bu işdə nə isə miskin və zəlalətli bir şey vardı. Hələ ata və anası bu cür küçələrə salıb dallarınca gəzdirmədiyi zamanlar belə başqa oğlan uşaqları ona sataşır və atasının öz inam və etiqadları haqqında hamının qarşısında çərənçilik etdiyinə gülürdülər. Atası hər bir söhbəti “Allah kərimdir” sözləri ilə başlardı və o hələ yeddi yaşında ikən onların qonşuluğunda yaşayan bütün oğlan uşaqları onu görən kimi qışqırırdılar:

– Budur, “Allah kərimdir” gəlir, qoca Qrifits gəlir.

Yaxud onun özünün dalınca qışqırırdılar:

– Budur, bunun bacısı orqan çalır, görəsən, başqa şey çalmağı da bacararmı?

Görəsən, nə üçün onun atası hər yerdə “Allah kərimdir” deməkdən yorulmur? Axı başqa adamlar bu cür etmirlər.

Ona sataşan uşaqlarda olduğu kimi, onun özündə də, insanlara məxsus tam oxşarlığa və bərabərliyə doğru meyil edən bir əzəli sövqi-təbii baş qaldırırdı. Lakin onun atası və anası başqa adamlar kimi deyildilər, onlar həmişə dini işlərlə həddindən artıq məşğul olurdular, indi isə, nəhayət, bu dini işi özlərinə peşə etmişdilər.

Bu axşam uca evləri olan səs-küylü, qaynar həyatı və qızğın hərəkətli bu böyük küçədə o, bir xəcalət duyğusu ilə özünü adi həyatdan qoparılıb istehza və məsxərəyə qoyulmuş bir adam kimi hiss edirdi. Parlaq avtomobillər onun yanından ötüb keçirdi, qayğısız piyada adamlar onun yalnız tutqun təsəvvür edə bildiyi məşğuliyyət və əyləncələrə doğru tələsirdilər, – gülərüzlü gənc oğlan və qızlar gülüşərək, zarafatlaşaraq onun yanından ötüb keçirdilər, balaca uşaqlar dayanıb ona tamaşa edirdilər və bütün bunlar onun həyatından, daha doğrusu, onun ailəsinin həyatından kənarda nə isə daha gözəl və daha yaxşı bir şey olduğunu göstərir, onu həyəcanlandırırdı.

Aramsız olaraq onların yanında qaynayıb daşan, dəyişən bu qayğısız və dalğalı küçə izdihamı içərisində, sanki bəziləri hiss edirdilər ki, bu uşaqlara qarşı nə isə psixoloji bir səhv buraxılmaqdadır: bəziləri dirsəkləri ilə bir-birini dümsükləyir, daha azğın və daha laqeyd olanları qaşlarını qaldırıb həqarətlə gülümsəyir, daha rəhmdil və təcrübəli olanlar isə deyirdilər ki, uşaqların belə mərasimdə iştirak etmələri çox yersiz bir işdir.

Gənc bir kontor xidmətçisi deyirdi:

– Mən, demək olar ki, hər axşam – həftədə azı iki-üç dəfə, bu adamları burada görürəm, – bu gənc xidmətçi, gəzdiyi qız ilə indicə bu saat görüşmüşdü və indi onu restorana aparırdı. O, – yəqin ki, bu, din pərdəsi altında bir fırıldaqdır, – deyə əlavə etdi.

Şəhərin ticarət mərkəzlərinin daimi avaralarından olan qırx yaşlı birisi isə yanında dayanmış zahirən xoşsifətli bir başqasına belə deyirdi:

– Bu iş, bax, o böyük oğlanın ürəyinə yatan iş deyil. Üzündən görünür ki, o özünü çox da yaxşı hiss etmir. Əgər onun bu işə həvəsi yoxdursa, bu boyda oğlan uşağını camaatın qarşısında tamaşaya qoymağın nə mənası var? Axı, o bu dini işlərdən heç bir şey anlamır.

Uşağın orijinal siması ilə maraqlanan o birisi adam:

– Bəli, mən də bu fikirdəyəm, – deyə ona müraciət edənlə razılaşırdı. Uşaq üzünü qaldıranda onun üzündə bir sıxıntı və pərişanlıq görünürdü, üzünə baxan hər bir adam asanlıqla başa düşə bilərdi ki, hələ xasiyyəti bərkiməmiş və icra edilən dini ayinlərin psixoloji və dini mənasını qavraya bilməyən bir uşağı camaat qarşısında yetkin və kamallı adamlara daha münasib olan bu cür çıxışlara məcbur etmək çox faydasız və zalım bir hərəkətdir.

Amma bütün bunlara baxmayaraq, o yenə də ata və anasına tabe olmalı, boynuna düşən işi yerinə yetirməli idi.

İki kiçik uşaq – balaca qız və balaca oğlan, onları əhatə edən şeyləri yaxşı anlamağa hələ çox kiçik idilər, buna görə də onlar üçün hamısı bir idi. Orqan çalan böyük qıza isə, görünür, tamaşaçıların diqqəti, onun zahiri görkəmi və səsi haqqında onların söylədiyi fikirlər hətta xoş gəlirdi, çünki nəinki kənar adamlar, hətta öz ata və anası belə dəfələrlə qıza demişdilər ki, guya onun çox xoş, gözəl və məlahətli səsi vardır, halbuki bu o qədər də düz deyildi. Qızın səsi çox da yaxşı səs deyildi, lakin ata və anası musiqini qanan adam deyildilər. Qız zəif, arıq, heç bir xüsusiyyəti ilə fərqlənməyən bir qız idi, – onda mənəvi qüvvə yaxud dərin kamal əlamətləri də nəzərə çarpmırdı. Buna görə heç də təəccüblü deyildi ki, oxumaq onun üçün heç olmasa, az da olsa, başqalarından fərqlənib diqqəti özünə cəlb etmək üçün yeganə bir vasitə idi.

Ata və ana isə möhkəm qət etmişdilər ki, imkanları daxilində cəmiyyətin mənəvi təmizlənməsinə kömək etsinlər. Birinci dua oxunub qurtardıqdan sonra ata, Allahın mərhəməti və İsanın məhəbbəti sayəsində günahkar insanların ağır vicdan əzabından qurtulub necə sevindikləri haqqında boşboğazlıq etməyə başladı.

Böyük oğlan Klayd və ondan kiçik olan bacısı ilə qardaşı, gözlərini yerə dikib dayanmışdılar, onlar yalnız hərdənbir başlarını qaldırıb atalarına baxırdılar; onlar bu fikirdə idilər ki, bəlkə də, onlar nədən danışırsa, hamısı doğrudur, vacibdir, ancaq hər halda həyatdakı bir çox başqa şeylər qədər əhəmiyyətli və cazibəli deyildir. Uşaqlar bütün bunların hamısını dəfələrlə eşitmişdilər, indi onların gənc və coşqun xəyalları həyatdan daha böyük bir şey, küçə ortasında və yaxud ibadətgahdakı bu vəzlərdən daha mənalı bir şey gözləyirdi.

Nəhayət, ikinci dua oxundu və missis Qrifits kiçik bir nitq deyərək yaxın küçədə yerləşən, rəhbərlik etdikləri ibadətgah haqqında və ümumiyyətlə, həzrəti İsanın vəsiyyətlərinə necə əməl etdikləri barədə danışırdı, bundan sonra onlar dinləyiciləri xoşbəxt edib üçüncü duanı oxudular və ibadətgahın xeyirxah əməlləri haqqında kiçik kitabçalar payladılar. Ailə başçısı Eysa Qrifits isə bir az xırda-para könüllü ianə topladı. Kiçik orqanın qapağını bağladılar, açılıb bükülən stulu yığıb Klayda verdilər, Tövratı və dua kitabçalarını missis Qrifits yığışdırdı və qoca Qrifits orqanın qayışını yenə çiyninə keçirdikdən sonra, bütün ailə ibadətgaha yönəldi.

Bütün bu müddət ərzində Klayd öz-özünə deyirdi ki, o, artıq bu işlə məşğul olmaq istəmir, onun həm özü, həm də ata-anası gülüncdürlər, başqa adamlara oxşamırlar; əgər o icbari olaraq iştirak etdiyi bu çıxışlara qarşı bütün qəzəbini tamamilə ifadə edə bilsəydi, ata və anasına “küçə təlxəkləri” belə deyə bilərdi; o çalışacaq ki, artıq heç vaxt bu çıxışda iştirak etməsin. Axı nə üçün ata və anası onu öz dallarınca salıb küçələri gəzdirirlər? Belə bir həyat onu təmin edə bilməz. Başqa oğlan uşaqları belə işlərlə məşğul olmurlar. İndi o, həmişəkindən daha artıq qətiyyətlə onu bütün işlərdən xilas edəcək bir üsyan qaldırmaq istəyirdi. Qoy böyük bacısı istədiyi qədər orqan çala-çala küçələri dolaşsın, bu onun xoşuna gəlir. Kiçik bacısı və qardaşı isə çox balacadırlar, onlar üçün hamısı birdir. Lakin o…

Arvadı ilə yanaşı yeriyən Qrifits:

– Deyəsən, bu axşam camaat bizə həmişəkindən artıq diqqət göstərirdi, – dedi. Yay axşamının məlahəti ona xoş bir təsir bağışladığına görə o, yoldan ötənlərin həmişəki laqeydliyini öz xeyrinə yozmağa çalışırdı.

– Bəli, cümə axşamı ancaq on səkkiz nəfər dua kitabçası almışdı, amma bu gün iyirmi yeddisi aldı.

Qrifits arvadına və özünə ürək-dirək verməyə çalışaraq:

– İsanın məhəbbəti öz işini görəcəkdir, – dedi, – adamların çoxuna hələ də bu dünyanın kefi və qayğıları hakimdir, lakin onlara bir müsibət üz verdikdə bizim indi səpdiyimiz toxumların çoxusu cücərib boy atacaqdır. Mən buna ürəkdən inanıram. Bu fikir həmişə mənə qüvvət verir. Dərd və günahın ağırlığı axırda bəzilərini tutduqları yolun nə qədər yanlış bir yol olduğunu anlamağa məcbur edəcəkdir.

Onlar bir az əvvəl çıxdıqları darısqal yan küçələrdən birinə döndülər və bir neçə ev keçdikdən sonra geniş pəncərələri və qapısının şüşələri açıq boz şirlə rənglənmiş, birmərtəbəli, sarı rəngli taxta bir binaya daxil oldular. Hər iki pəncərənin eninə və ikiqat qapının yuxarısına belə yazılmışdı: “Mərhəmət qapıları. Dissidentlərin missiyası. Dua yığıncaqları çərşənbə və şənbə günləri, axşam saat 8-dən 10-dək, bazar günləri isə saat 11-də, 3-də və 8-də olur. İbadət qapıları hamının üzünə açıqdır”. Bu yazı altında pəncərələrin hər birinə bu sözlər yazılmışdı: “Allah məhəbbət deməkdir”, bir az aşağıda isə xırda hərflərlə belə bir sual verilirdi: “Sən çoxdanmı anana məktub yazmamısan?”.

Kiçik dəstə sarı rəngli görkəmsiz qapıdan içəri girib yox oldu.

II FƏSİL

Əlbəttə, oxuculara çox ötəri təqdim etdiyimiz bu ailənin başqa ailələrdən fərqlənən öz tarixi, öz sərgüzəşti olmalıdır. Bu, doğrudan da, belədir. Bu ailə elə mənəvi və ictimai anomaliyalardan¹ biri idi ki, onun arzu və hərəkətlərindən yalnız ən mahir psixoloq, özü də yalnız kimya və fiziologiya mütəxəssislərinin köməyi ilə baş çıxara bilərdi. Ailənin başçısı Eysa Qrifitsdən başlayaq. Bu, az istedadlı və qərarsız bir adam idi, mühitin və dini ideyaların tipik yetişdirməsi olan bu adam müstəqil düşünmək iqtidarına malik deyildi, lakin o, hər şeyi tez qavradığı üçün olduqca həssas idi və üstəlik həyatda irəlini, dərini görə bilmirdi, praktiki hissdən məhrum bir adam idi. Əslində onun arzularının nədən ibarət olduğunu, həyatda onu nə maraqlandırdığını aydınlaşdırmaq çətin bir məsələ idi. Digər tərəfdən, əvvəldə dediyimiz kimi, onun arvadı xasiyyət etibarı ilə daha möhkəm, təbiətcə daha fəal idi, lakin o da, həyat haqqında ərinə nisbətən daha düzgün və yaxud daha əməli bir təsəvvürə malik deyildi.

Bu adamın və onun arvadının sərgüzəşti bizim üçün yalnız bir nöqteyi-nəzərdən – onların on iki yaşlı oğulları olan Klayd Qrifitsin həyatına aid bir hadisə kimi maraqlıdır. Klayd anasından çox atasından irs aldığı bir qədər həssaslıq və romantik əhvali-ruhiyyədən başqa, coşqun bir xəyala malik idi, həmişə həyat məsələlərini özü üçün aydın etməyə çalışırdı. Bu yeniyetmə daima xəyalında düşünüb-daşınırdı ki, bəxti gətirsəydi, həyatda özünə yol açıb görkəmli bir adam ola bilərdi, hara isə gedərdi, nə isə görərdi və bütün bu işlər bu cür olmayıb başqa cür olardısa, o, öz həyatını başqa bir şəkildə qura bilərdi. On beş yaşınadək Klayda (sonralar da uzun müddət bunu xatırlamaq ona olduqca böyük bir əzab verirdi) ata və anasının məslək və ya peşələrinə başqa adamların pis gözlə baxmaları, bunu miskin və ləyaqətsiz bir şey hesab etmələri xüsusilə çox əzab verirdi. Onun ata və anası küçələrdə dini vəzlər oxuyur və Qrend Repitse, Detroyt, Miluoki, Çikaqo son vaxtlar isə Kanzas-Siti kimi müxtəlif şəhərlərdə missiyalarına rəhbərlik edirlər və hər yerdə adamlar, hər halda Klaydın rast gəldiyi oğlan və qız uşaqları – belə bir ata və ananın övladları olan – ona, onun qardaşına və bacılarına açıq həqarət gözü ilə baxırdılar. O, dəfələrlə – ata və anası onun xasiyyətindəki bu tündlüyü bəyənməsələr də – küçədə ona sataşan oğlan uşaqlarıyla savaşa girişib onlarla, əlbəyaxa olurdu. Lakin həmişə qalib gəlsə də, məğlub olsa da, ona açıq-aydın işarə vururdular ki, başqaları onun ata-anasının əməyinə hörmət etmirlər və belə bir məşğuliyyəti lüzumsuz, miskin bir iş hesab edirlər. O isə daim düşünür, müstəqil yaşamaq imkanı əlinə keçən zaman nə edəcəyi barədə fikirləşirdi.

Klaydın ata-anası, öz uşaqlarının gələcəyinin qeydinə qala bilməyən aciz adamlar idi. Onlar başa düşmürdülər ki, uşaqların hər birinə müəyyən bir əməli sahədə, yaxud ixtisas üzrə bilik vermək tamamilə zəruri bir şeydir, əksinə insanlara İncil həqiqətlərinin nurunu saçmaq ideyası ilə başları qarışmış bu adamlar, hətta uşaqlarını şəhərlərin birində məktəbə düzəltmək haqqında fikirləşməmişdilər. Onlar çox vaxt dərs ilinin qızğın vaxtında bir şəhərdən başqa bir şəhərə yola düşərək öz dini fəaliyyətləri üçün daha geniş sahə tapmaq məqsədi ilə tez-tez yerlərini dəyişirdilər. Bəzən bu dini fəaliyyət heç bir gəlir vermirdi. Eysa isə bağbançılıqdan, yaxud az-çox başı çıxdığı yeganə bir iş olan yeni şeyləri satmaq üçün agentlik vəzifəsindən çox pul qazana bilmədiyi üçün ailə yarıac həyat sürür, onun üzvləri cır-cındır geyir və uşaqlar məktəbə gedə bilmirdilər. Lakin uşaqlar ailənin bu vəziyyəti haqqında nə düşünürlərsə, düşünsünlər, Eysa və arvadı belə hallarda özlərinə məxsus nikbinliyi itirmirdilər, hər halda nikbin qaldıqlarını özlərinə təlqin edir, Allaha və Allahın himayəsinə həmişəki kimi yenə sarsılmaz inam bəsləyirdilər.

Qrifits ailəsi missiyanın yerləşdiyi binada yaşayırdı. İstər onların mənzili, istərsə də missiya binası hər bir gənc ürəkdə qüssə və kədər doğurmaq üçün kifayət qədər tutqun və xəfə bir yer idi. Onlar Kanzas-Siti şəhərinin istiqlaliyyət bulvarından şimalda Trust-avenüdən qərb tərəfdə yerləşən hissəsində uzun, lakin görkəmsiz bir küçə olan Missuri-avenü xiyabanına doğru uzanan, Bikel adlı örtülü bir döngədə görkəmsiz taxta bir evin bütün alt mərtəbəsini tuturdular. Ətrafdakı hər bir şeydə artıq mərkəzi çoxdan bəri bu yerlərdən cənub-qərbə köçmüş işgüzar ticarət həyatının zəif, lakin xoşa gəlməyən ruhu hakim idi. Qrifitslərin idarə etdikləri missiya onların həftədə iki dəfə açıq havada öz dini vəzlərilə çıxış etdikləri yerdən, beş kvartal uzaqda idi.

Evin o biri tərəfi özünə oxşayan digər görkəmsiz evlərin qaranlıq dal həyətlərinə açılırdı. Küçə tərəfdəki qapıdan daxil olduqda uzunu qırx, eni iyirmi beş fut olan geniş bir zala girmək olurdu: burada bir-birinin yanına düzülmüş, açılıb-bükülən taxta stul və kafedra kürsüsü vardı, divarlarda müqəddəs torpağın – Fələstinin xəritəsi və kardon üzərində çap olunmuş aşağıdakı dini mətnlər gözə çarpırdı:

“Şərab insanı aldadır, şərab içmək dəliliyə qatılmaq deməkdir, kim özünün aldanmasına yol verirsə, o aqil deyildir”.

“Əgər sənin ürəyində noxud böyüklüyündə bir etiqad varsa, o zaman üzünü dağa tutub: “yerindən tərpən” – desən, dağ yerindən tərpənəcəkdir və sənin üçün qeyri-mümkün heç bir şey olmayacaqdır. Matfeydən 17, 20”.

“Xəbis insanın gələcəyi yoxdur. 24, 20-ci ayələr”.

“Şərabın al rənginə baxıb aldanma. O səni ilan kimi çalacaq, əqrəb kimi sancacaqdır. 23-31, 32-ci ayələr”.

Bu qüdrətli dini ayələr, natəmiz divarlardan gümüş və qızıl lövhələr üzərində yazılmış pozulmaz, sarsılmaz qanunlar kimi asılmışdı.

Mənzilin qalan hissəsi, irili-xırdalı otaqların müxtəlif və mürəkkəb birləşməsindən ibarət idi, burada üç kiçik yataq otağı pəncərələri dal həyətə və bu həyətə oxşar digər həyətlərin taxta hasarlarına açılan qonaq otağı, sonra düz on kvadrat fut sahəsində açılan yemək otağı vəzifəsini görən mətbəx və ailənin nəzərində müəyyən qiymətə malik olan, lakin hər gün işlənməsi heç də lazım olmayan kiçik kitablar, risalələr, sandıqçalar, qutular və digər xırım-xırda şeylərlə dolu kiçik bir anbar var idi. Anbar vəzifəsini görən bu kiçik otaq dua yığıncaqları keçirilən salona bitişik idi və mister Qrifits ilə missis Qrifits ya vəzdən qabaq, ya da sonra dua oxumaq, tək başlarına düşünmək və yaxud bir məsələ barəsində məsləhətləşmək üçün bu zala keçərdilər.

Klayd, onun bacıları və kiçik qardaşı, tez-tez bu zalda analarının, yaxud atalarının, ya da hər ikisinin bir yerdə, məsləhət və ya kömək istəməyə gələn (çox vaxt kömək istəməyə gələn) yolunu azmış, yaxud tutduğu işdən yarıpeşman olmuş adamlara necə vəz oxuyub təskin etdiklərini görürdülər. Ailənin maliyyə vəziyyəti son dərəcə çətin olduğu zamanlar ata və ana bu zalda oturub fikirləşirdilər. Yaxud Eysa Qrifitsin dediyi kimi, bu çətin vəziyyətdən çıxış yolu göstərmək üçün Allaha dua edirdilər. Sonralar Klaydın düşündüyü kimi, bütün bu dualar onları düşdükləri çətin vəziyyətdən qurtara bilmir, onlara çox pis kömək edirdi.

Ətrafda hər bir şey o qədər qaranlıq və cansıxıcı idi ki, bundan sonra təkcə burada yaşamaq fikri belə Klaydda ikrah hissi yaradırdı; xadimləri daima kimdənsə kömək gözləyən, daim dua edib sədəqə istəyən bir işlə məşğul olmaq isə onda daha artıq nifrət doğururdu.

Missis Elvira Qrifits Eysaya ərə getməmişdən fermada yaşayan yarısavadlı bir qız idi, dini məsələlər haqqında olduqca az düşünürdü. Lakin Eysaya aşiq olduqdan sonra yevangelizm və prozelitizm zəhəri ilə zəhərləndi və vəcdlə, sevinclə onun yolunu tutaraq Eysanın girişdiyi bütün təhlükəli təşəbbüs və qəribə oyunlarda iştirak etməyə başladı. Vəz etmək, Zəbur duaları oxumaq və “Allahın kəlamı” ilə, bu kəlamın qüvvəti ilə insanların əqidəsinə təsir edib onları özünə tabe etmək fikri onun heysiyyətini oxşayırdı. Bu ona müəyyən əxlaqi təskinlik verir və onda əri ilə bərabər işləmək arzusunu qüvvətləndirirdi.

Arabir dinləyicilərdən bəziləri vaizlərin dalına düşüb onların “missiyasına” qədər gəlirdilər, yaxud belə bir ruhani təşkilatın mövcud olduğunu eşidib sonradan özləri bura gəlirdilər – bütün bunlar hamısı, hər yerdə təsadüf edilən sarsılmış əxlaqlı, mətanətsiz, qərarsız və qəribə adamlar idi. Klayd hələ müstəqil həyat sürməyə ixtiyarı çatmadığı bütün bu illər ərzində dini yığıncaqlar zamanı ata-anasına kömək etməyə məcbur idi. Missiyaya gələn bütün kişilər və qadınlar hər dəfə Klaydda riqqət hissi oyatmaqdan başqa onu əsəbiləşdirirdilər: bunlar işdən yadırğamış fəhlələr, səfillər, əyyaşlar həmişə müvəffəqiyyətsizliyə uğrayan biçarə və eybəcər adamlar idilər. Elə bil ki, onlar yalnız getməyə başqa yerləri olmadığı üçün buraya gəlirdilər. Bu adamlar daima Allahın, yaxud İsanın və ya Allah mərhəmətinin onları bu və ya digər bədbəxtlikdən necə xilas etdiklərindən heç vaxt bir kəlmə də olsun danışmırdılar. Belə hallarda Klaydın atası və anası həmişə “Amin” və “Allaha çox şükür” deyir, dua oxuyur, sonra isə dua mərasiminə yığılmış adamlara ruhani təşkilat binasının saxlanması xərclərini ödəmək üçün pul yığırdılar, Klayd bunun yığılan kiçik bir məbləğ olduğunu görürdü: çünki bu məbləğ, missiyasının miskin güzəranını təmin etməyə güclə çatırdı.

Klaydı ata-anası ilə əlaqədar olaraq dərindən maraqlandıran yalnız bir şey vardı: onun anladığına görə, hardasa Şərqdə – Dikurq adlı kiçik bir şəhərdə, Utikin yanında onun tamamilə başqa cür həyat sürən bir əmisi vardı. Bu əmi – onun adı Semyuel Qrifits idi – zəngin bir adam idi. Ata-anasının söhbəti əsasında bəzən ağızlarından qaçırdıqları sözlərdən Klayd başa düşmüşdü ki, əgər əmisi istəsəydi, onun üçün çox şey edə bilərdi, guya o xəsis, lakin məharətli və diribaş bir iş adamıdır, Likurq şəhərində zinətli bir evi və azı üç yüz fəhlə işləyən böyük tikiş fabriki vardır, bundan başqa əmisinin, demək olar ki, Klaydla yaşıd olan bir oğlu və deyəsən, iki qızı vardır. Klayd öz təsəvvüründə, onların uzaq Likurq şəhərində necə cah-calal içərisində yaşadıqlarını canlandırırdı. Klaydın əmisi haqqında xəbərlər, görünür, Eysanı, onun qardaşını və onların atalarını tanıyan adamlar vasitəsi ilə bu və ya digər yolla gedib qərbə çatırdı. Klayd əmisini orada – Şərqdə firavanlıq və cah-calal içərisində yaşayan bir Krez kimi təsəvvür edirdi, burada – Qərbdə, Kanzas-Siti şəhərində isə o, ata-anası, qardaş və bacıları ilə ac-yalavac yaşayırdı: onların əbədi qisməti miskin və ağır bir ehtiyac olmuşdu.

Lakin Klayd çox tez başa düşmüşdü ki, o öz-özünə kömək etməsə, artıq heç bir şey onun imdadına çatmayacaqdır. On beş yaşında ikən və hətta daha əvvəllər Klayd görürdü ki, ata-anası, təəssüflər olsun ki, onun bacılarının və qardaşlarının tərbiyəsinə çox qayğısız yanaşmışlar. İndi Klayda itirdiklərinin əvəzini çıxmaq çox çətin olacaqdı, çünki hətta daha çox varlı olan ailələrdə belə uşaqları bu və ya başqa peşəyə öyrətmək üçün xüsusi oxudurlar. Belə bir şəraitdə o nədən başlaya bilərdi? On üç yaşından etibarən o, qəzetlərə göz gəzdirməyə başlamış (qəzetlər həddindən artıq “dünyəvi” bir mahiyyət daşıdığı üçün Qrifitslərin evində qəzet oxunmazdı) və bu qəzetlərdəki elanlardan öyrənmişdi ki, hər yerdə ya yaxşı ixtisaslı işçilər, yaxud indi onu maraqlandırmayan ixtisaslara təhsil almaq üçün oğlan uşaqları tələb olunur. Həyata tipik amerikalı kimi baxan hər bir gənc amerikalı kimi Klayd da sadə fiziki əməyi öz ləyaqətinə yaraşdırmırdı. Onun tay-tuşu olan digər oğlan uşaqları, klerk, əczaçı köməkçisi və yaxud banklarda və müxtəlif kontrollarda mühasib və hesabdar olduqları halda, necə ola bilərdi ki, o dəzgah dalında durub işləyəydi, yaxud kərpic düzəydi və ya dülgər, malakeş və yaxud su kəməri ustası olaydı! Yox, belə miskin və zəlil bir həyat onun indiyə qədər sürdüyü həyatdan heç də fərqli olmayacaqdı: belə olduqda o köhnə paltarda gəzəcək, səhər lap tezdən ayağa qalxacaq və ömrünü fiziki əmək adamlarının gördükləri o can sıxıcı işlə başa vuracaqdı.

Bəli, Klayd kasıb olduğu qədər də şöhrətpərəst və məğrur idi. O, özlərini başqalarına tay tutmayan, özlərini xüsusi bir xilqət hesab edən adamlardan idi. O heç vaxt tamamilə öz ailəsinə qaynayıb-qarışmırdı və dünyaya gəldiyi üçün kimlərə isə borclu olduğunu dərk edə bilmirdi. Əksinə, o ata-anasını öz aləmində mühakimə etməyə meyil göstərirdi – onların keyfiyyət və qabiliyyətini tamamilə nəzərə alaraq çox da kəskin və sərt olmasa da, yenə də mühakimə edirdi. Lakin başqalarını mühakimə etməyi bacaran Klayd on altı yaşınadək özü üçün heç bir hərəkət planı tərtib edə bilmədi. Onun başından yalnız cürbəcür, bir-birinə zidd fikirlər gəlib keçirdi.

Bu zaman artıq onun varlığında mənsub olduğu cinsin səsi baş qaldırdı: qızların gözəlliyi onu cəzb edir və həyəcanlandırırdı və o, qızların xoşuna gəlib-gəlmədiyini bilmək istəyirdi. Təbiidir ki, bununla əlaqədar olaraq o, öz zahiri ilə, kostyumu ilə az məşğul olmurdu: Klayd özünü və öz görkəmini digər gənclər ilə müqayisə edirdi. O, pis geyindiyini, kifayət qədər qəşəng və gözəl olmadığını düşünüb iztirab çəkirdi. Anadan kasıb doğulmaq, heç bir yandan kömək gözləməmək və özündə də özünə kömək üçün heç bir iqtidar görməmək nə qədər amansız bir bədbəxtlikdir!

Klayd qabağına gələn bütün aynalarda özünə tamaşa edərək belə bir əqidəyə gəldi ki, heç də eybəcər adam deyildir: onun yaxşı quruluşu olan burnu, uca ağ alnı, işıldayan dalğalı qara saçları və bəzən kədərli görünən qara gözləri vardı. Lakin ailəsinin bu cür miskin vəziyyətdə olması, ata-anasının seçdiyi peşə və əlaqələri ucbatından heç vaxt həqiqi dostları olmadığı fikri onun ürəyini getdikcə daha artıq üzür və onda bir məyusluq yaradırdı ki, bu da gələcəkdə ona heç bir yaxşı şey vəd etmirdi. Bəzən o, üsyan etmək istəyir, sonra isə birdən-birə yorulur və taqətsiz bir hala düşürdü. Ata-anası haqqında fikirlər Klaydı o qədər məşğul edirdi ki, o, öz zahiri görünüşünü yadından çıxarırdı – həqiqətdə isə o heç də pis deyildi və diqqəti cəlb edən bir gənc idi – buna görə də tamamilə başqa təbəqələrə mənsub olan qızlar özlərinin ona xoş gəlib-gəlmədiklərini, onun cəsarətli və ya qorxaq olduğunu bilməyə çalışaraq zahirən etinasız və eyni zamanda qəmzəli baxışları ilə onu süzdükləri zaman Klayd bu baxışları heç vaxt öz xeyrinə yozmurdu.

Buna baxmayaraq, o hələ özü heç bir şey qazanmadığı zamanlar belə həmişə gününü xəyal və arzular içərisində keçirirdi: ah, kaş onun da bəzi gənclər kimi yaxşı yaxalığı, nazik parçadan köynəyi, zərif ayaqqabısı, yaxşı tikilmiş kostyumu, gözəl paltosu olaydı! Ah, gözəl paltarlar, rahat və zinətli mənzillər, qol saatları, üzüklər, qızıl sancaqlar… onun ətrafında bununla lovğalanan nə qədər gənc var idi! Onunla yaşıd olan oğlanların çoxu, artıq özlərini həqiqi bir dendi kimi aparırdılar. Bəzi ata-analar onunla yaşıd olan oğullarına avtomobil alıb bağışlayırdılar. Klayd bu gənclərin Kanzas-Sitinin baş küçələrində milçək kimi o tərəf-bu tərəfə uçduqlarını görürdü. Onların yanında həmişə qəşəng qızlar da olurdu. Onun isə heç bir şeyi yox idi.