Текст книги "Ҳаёт қайиғи (2 китоб)"

Фантастиканинг ватани – Шарқ!

Биринчи китобимга доир хотираларни жиндек тизгинлаб, фантастика ҳақида озроқ фикр юритсам, дейман. Чунки адабиётнинг бу тарзини кўпчилик тўғри англамайди. Ёдингиздадир, Москвадаги йиғинда “Фантастиканинг ватани – Шарқ” деган мавзуда сўзлаганимни баён қилиб эдим. Диққатингизни яна шу мавзуга тортишга ижозат беринг:

Тилга олганим Москвадаги мажлисда рус фантастикасининг тақдири ҳақида ташвишланиб гапиришган эди. Сабаби: русийзабон ёшлар орасида фантаст ёзувчилар ғоят кам экан. Шунда мен сўзга чиқиб ўзбек адабиётида аксинча, бизда фантастларнинг деярли ҳаммаси ёшлардан, деган эдим.

1966 йили “Шарқ юлдузи” журнали фантастика тарзида болалар учун ёзилган “Ойга сафар” сарлавҳали ҳикоямни нашр этди. Бахт уммонида шодлик билан суздим. Ўшанда адабиёт гулшанининг дарвозаси мен учун ҳам очилгандай бўлиб эди. Кейинроқ ўйлаб қарасам, шу кичик ҳикоянинг нашр этилиши барча фантаст ёзувчиларга тиланган “оқ йўл” экан. Ўзбекистонда фантастиканинг ривожи бошқа жумҳуриятларга нисбатан анча яхши бўлди. Бизда устоз ёзувчилар, ноширлар ва муҳаррирлар бу жанрга монелик қилмадилар. Аксинча, қизиқиш билан қарадилар, ёрдам бердилар, тақдирладилар. Қўшни жумҳуриятларда фантастик асарлар нашр қилиш қийин эди. Шу сабабли уларда бу соҳада ўсиш бўлмади. Бизнинг фантаст ёзувчилар эса иттифоқ ва жаҳон миқёсига чиқишга эришдилар. Бу соҳада марҳум Ҳожиакбар Шайховнинг хизмати катта. У ўз ижоди билан ҳам, кейинчалик ношир сифатида ҳам фантастиканинг ривожланишига сезиларли ҳисса қўшди. Унинг ташаббуси билан нашр этилган “Сирли олам” журналининг таъсирини ҳам алоҳида таъкидлаш жоиз. Афсусли ери шундаки, кейинги йилларда бу мавзудаги китоблар деярли кўринмай қолди. Ноширлар чўчишмаса ҳам бўларди, фантастика ишқибозлари бизда кўп. Бу тарзда ёзилган асарлар китоб пештахталарида туриб қолмайди.

Баъзан “Фантастика Европада туғилгани учун Шарқда суст ривожланяпти”, деган фикрларни эшитиб қоламан. Мен бу фикрга зинҳор ба зинҳор қўшила олмайман. Чунки менинг фикримча, фантастика Европада туғилмаган. Фантастика – бадиий адабиёт билан аниқ фанларнинг фарзанди, дейиш мумкин. Адабиёт билан илм қўшилган жойда фантастика юзага келади. Минг йиллар илгари илм-фан маркази қаерда эди? Шарқда! Хоразмий, Беруний, Форобий, Ибн Сино, Фарғоний, Улуғбек, Али Қушчи… Бу улуғлар ва уларнинг шогирдлари илм соҳасида дунё шоҳсупасида эдилар. Ўша замонларда илм-фан одамлар тушунчасига нисбатан анча илгарилаб кетган эди. Араб тилида битилган илмий рисолаларни одамларга етказиш осон бўлмаган. Шунда алломалар бадиий адабиётга мурожаат қилишган. Илмий қарашларини, ғоя ва тахминларини бадиий тарзда баён қила бошлашган. Айрим фикрлар ҳатто аруз вазнида ифодаланган. Орадан неча юз йиллар ўтиб, Шарқ илм-фан борасида “уйқуга кетди”. Европа эса тараққиёт марказига айланди. Гелиоцентрик назария, яъни дунёнинг маркази Ер эмас, Қуёш, Ер эса Қуёш атрофида айланувчи сайёралардан бири деган ғоя Европага 16-асрда кириб келди. Польшалик олим Николай Коперникнинг мазкур мавзудаги илмий китоби узоқ вақт католик черков томонидан “зарарли ғоя” деб топилди ва уни ўқиш ва ўрганиш ман этилди (ҳолбуки, бу илмий ҳақиқат Қуръони Каримнинг оятларида очиқ баён қилинган). Кейинроқ италиялик олим Галилео Галилей бу ғояни ривожлантирди. Черков томонидан таъқиқланганини эътиборга олиб, очиқ илмий тарзда эмас, балки, бадиий шаклда, рамзлар воситасида баён қилди. Европада дастлабки илмий-фантастик асар шу тарзда яратилди. Орадан икки аср вақт ўтиб, франциялик адиб Жюл Верн адабиётнинг бу тарзини ғоят юқори поғоналарга кўтарди. Йигирманчи аср фантастиканинг “олтин асри” бўлди. Фантастика тарзида ёзилган асарлар энг кўп нусхада нашр этилди. Коперникнинг ҳамшаҳри Станислав Лем, америкалик Рей Бредбери, Айзек Азимов, Клиффорд Саймак, англиялик Герберт Уэллс, Джон Уиндем, Артур Кларк, чехиялик Карел Чапек (“робот” атамасини айнан шу адиб ихтиро қилган), россиялик Алексей Толстой, Иван Ефремов, ака-ука Стругацкий, Беляев, Казанцев каби адибларнинг асарларини миллиардлаб мухлислар ўқидилар, десам янглишмайман. Уларнинг асарлари асосида яратилган бадиий фильмларнинг томошабинлари ундан-да кўп.

Ўтган даврда кўп нарсаларни Европа билан боғлаб ўрганиб қолганмиз. Европанинг дунё тараққиётидаги ўрнини ҳеч ким рад этолмайди. Аммо ҳамма нарса тарихий далил асосида, холисона ва аниқ бўлиши керак. Яқинда Ўзбекистон телеканалида мухбир томонидан айтилган “Глобус 15-асрда Европада кашф қилинган”, деган “янгилик”ни эшитиб, ажабландим. “Адашиб айтиб юборди шекилли”, деб ўйлаган эдим, бир неча кундан сўнг бу “янгилик” яна такрорланди. Бу қанақаси?! Беруний замонида глобус мавжуд экани тарихдан маълум-ку? Бу “янгилик”ни тайёрлаган мухбир дўстимиз қайси бир Европа манбаидан фойдаланган, ўзимизнинг тарихимиздан эса бехабар экан. Бу уятли ҳолдир.

Энди фантастика ҳақида тушунча бериб ўтсам: “фантастика” юнонча сўз, тасаввур (хаёлот) санъати деган маънони англатади. Шу нуқтаи назардан қаралса, фантастиканинг дастлабки намуналарини эртакларда кўрамиз. Ўзи учар гиламлар, ойнаи жаҳон каби тасаввур мевалари эртаклар, афсоналардан ёзма адабиётга ҳам кўчган. Жаҳон адабиётида Гомернинг “Илиада”сида, Овидийнинг “Метаморфоза”сида, Франсуа Рабленинг “Гаргантюа ва Пантагрюэл”ида, Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин”ида ва яна шу каби юзлаб асарларда, ҳамда “Маҳабҳорат”, “Минг бир кеча” каби асарларда фантастика унсурларини учратамиз. Йиллар ўтгани, илм-фан ривожлангани сайин фантастика жанри шаклланиб борди. Бошқачароқ айтилса, илмийлашиб борди. Энди шунчаки “учар гилам” эмас, ўн саккиз минг оламни айланиб чиқа олувчи фазовий кемалар тасвирланадиган бўлди. Энди шунчаки қиёмат эмас, ядро урушининг азобли оқибатлари инсон қисматларининг тасвирлари орқали баён этиляпти. Энди “бир бор экан, бир йўқ экан”, тарзидаги гаплар билан ишонтириб бўлмайди. Ёзувчи йигирма бешинчи асрдаги воқеага ўқувчини ишонтириши зарур. Бунинг учун фақат бадиий адабиётга доир маҳорат эмас, аниқ фанлар тарихи ва келажагидан ҳам билимга эга бўлишлик талаб этилади. Бу осон иш эмас, фантастика соҳасида қалам тебратиш истагида бўлган ёш ижодкор дўстларимга бу йўлда матонат тилайман.

Шу ўринда азиз мухлисларимиздан узрим ҳам бор. Гап шундаки, кейинги йилларда кўп китоблар нашр этиляпти. Кўплиги яхши, лекин сифат масаласи ачинарли бўляпти. Айрим нашриётлар мўлроқ фойда олиш мақсадида энг паст навли қоғозларга босяптилар. Елим ҳам, тикилиши ҳам сифатсиз, китоб бир-икки варақлаганда титилиб кетяпти. Бу соҳада ёзувчиларни хомуш қилаётган яна бир муҳим масала бор. Китобларда имло хатолар жуда-жуда кўп. 2005 йилда нашр этилган “Қора фаришта” китобимни ўқиб, ўзим ҳам уялиб кетган эдим. Нўноқ муҳаррир, нўноқ мусаҳҳиҳ қўлидан чиққан китобни ўқиганлар ёзувчини чаласавод дегандирлар балки. Нўноқликни қарангки, “юлдузкезар”ни “юлдузкесар”, “детектив”ни “дедектив”, “қонундаги ўғри”ни “қоронғудаги ўғри” деб “тузатишибди”. Ёзувчиларнинг бу афсуси янгилик эмас. Устоз Абдулла Қодирий “Ўткан кунлар”нинг иккинчи бўлимига ёзган “Узр”ларида “Имлоси уч-тўртта имлочиларимиз томонидан тузатилиб (!) ажойиб қуроқ ҳолига келди”, деб “Рўмоннинг иккинчи бўлимини бундай хатолардан соф бўла олишиға ваъда бера олмасам-да, аммо босилиш тақдири ношир қўлида бўлғонлиғини билдириб қўяман”, деган изоҳни баён қилганлар. Ўн йиллар мобайнида давом этиб келаётган имло хатолар учун адиб айбсиз бўлса-да, айбдорлар учун узр сўрамоқдан ўзга чорамиз йўқдир.

Мужмал баҳо

Каминанинг қиссаси ҳамда Ҳожиакбарнинг ҳикояларидан иборат китоб нашр этилгач, “қандай баҳо беришар экан?” деган хавотирда юрдим. Тенгдошлар адабиётдаги янгилик, деб табриклашди. 1973 йил баҳорини, Ёзувчилар уюшмасида бўладиган “1972 йил прозаси” муҳокамасини интиқ кутдим. Асосий маърузачи таниқли адабиётшунос Матёқуб Қўшчонов эдилар. Маърузаларини жон қулоғи билан тинглаб, ҳафсалам пир бўлди. Муҳтарам олимимиз китобни ҳатто тилга ҳам олмадилар. Ҳафсаласи пир бўлган фақат мен эмас, 1972 йилда асарлари нашр этилган бошқа адиблар ҳам ҳайрону лол эдилар. Чунки уларнинг асарлари шунчаки тилга олиш билан кифояланди. Таҳлил ва муҳокама этилмади. Сабаби 1972 йилда Шароф Рашидовнинг романи нашр этилганди. Мазкур асар аввалроқ ёзилиб, бир оз ўзгаришлар билан қайта нашр этилса-да, ўзбек адабиётининг катта ютуғи сифатида баҳоланди.

 
Булутдан чин ҳаёт ёмғири ёғса,
Тол дарахт шохида мева пишмайди.
Уринма ёмонни яхши қилишга,
Бўйрабоп қамишдан шакар чиқмайди.
 

Шайх Саъдийнинг бу ҳикматидан бехабар маърузачи бир соатдан ортиқ вақт мобайнида йиғилганларни Шароф Рашидовнинг энг маҳоратли адиб эканига ишонтиришга уринди. Бундан деярли барчанинг ғаши келса-да, “муҳтарам Матёқуб ака, сал ошириб юбормадингизми?” дейдиган азамат топилмади. Аксинча, маъруза якунлангач, довруқли адиблар бир-бир сўзга чиқиб, ҳамду саноларни давом эттирдилар.

Аввал “Улуғ!” дедилар,

сўнг эса:

“Супраси қуруқ”.

Орадан ўн йил ўтиб мақталган зот боқий дунёга риҳлат қилғач, шуларнинг ўзи унинг хотирасига балчиқ чапладилар. Битта амал курсиси ёки медаль ёки орден ёки унвон илинжида бунчалар паст кетиш қалам аҳли учун дуруст эмас деб биламан. Марҳум ортидан тош отмоқлик эса фосиқнинг иши.

Мен Матёқуб Қўшжоновнинг мақолаларини, айниқса Абдулла Қодирий ижодига бағишланган асарларини ўқиган эдим. Муҳтарам олимни адабиёт билимдони деб таниганман ва ҳозир ҳам шу фикримда қатъийман. Матёқуб акада бошқа адабиётшуносларда кам учрайдиган фазилат – асарни таҳлил қилиш, ёзувчининг қалбидаги дардни англай олиш қобилияти мавжуд эди. Аммо ўшанда “Абдулла Қодирий маҳоратини кўра билган олим, наҳотки, у амалдор адибнинг қобилиятига холис баҳо бера билмади?”деб ажабландим. Мақтовлар топшириқ асосида бўлганми ёки бу лаганбардорликдан бирон мақсад бормиди, билмайман. Лекин орадан кўп ўтмай, олим акамиз Пушкин номи билан аталувчи Тил ва адабиёт илмий текшириш институтининг директори бўлдилар. Академиянинг вице-президенти мартабаси ҳам насиб этди. Лекин бу шараф тожи алдамчи эди, Шароф Рашидов вафот этгач, Матёқуб акани ёқтирмайдиган гуруҳлар у кишини мансабдан ағдариш учун “лашкар” тортдилар. Матёқуб аканинг ҳам лашкарлари бор эди. Лекин тўқнашувда улар кучсизлик қилдилар, чунки улар суянадиган девор қулаган эди.

Матёқуб аканинг эҳтиёткорликларини, ҳатто турли ҳамлалар бўлишидан қўрқишларини сезгандай бўлардим. “Шарқ юлдузи”да бир мақолалари чиққач, каминага қўнғироқ қилиб, қалам ҳақи қанча ёзилганини сўрадилар. “Пулга шунчалар ўчмилар”, деб ажабландим, сабабини эса кейинроқ тушундим. Гап партия аъзолиги бадалини тўғри тўлашда экан. Агар мен мақолага 100 сўм ёзсам, ҳисобчилар ундан даромад солиғи, почта хизмати ҳақини айириб оладилар. Муаллиф қўлига 70 сўм атрофларида етиб боради. Аъзолик бадали эса ўша 100 сўм ҳисобидан тўланиши шарт экан. Шароф Рашидов вафотидан сўнг унга яқинларни четга суриш билан шуғулланган янги раҳбарият айнан шу нозик томонни ишга солибди. Бир қанча катта-кичик амалдорлар Рашидовнинг гумаштаси бўлгани учун эмас, аъзолик бадалини нотўғри тўлагани учун ишдан олиниб, қатъий ҳайфсан билан ҳам “тақдирланишган” эди.

Раҳбар адибни тўйиб мақтаб олишгач, маърузачи йиғилганларнинг саволларига жавоб бера бошлади. Кимдир биринчи марта нашр этилган фантастик китоб ҳақидаги фикрини сўраган экан, муҳтарам маърузачи “Боллар чет эл киноларини кўриб ёзган китоб”, деб гапни қисқа қилдилар. Олимлар масъулияти тўғрисидаги фикрларимни аввалроқ баён қилганим сабабли бу ҳақда бошқа сўз айтмайман. Ҳар ҳолда 26-27 ёшдаги китоб муаллифларини “болалар” деб аташлари менга менсимаслик бўлиб туюлди. Агар олим акамизнинг кўзлари билан қарасак, “Ўткан кунлар”ни ҳам 22-23 ёшли “бола” ёзган бўлиб чиқади. Майли, бу майда масала. Лекин “чет киноларини кўриб ёзган” дейилгач, бу танқидий фикр исботланиши лозим эди. Исбот қилинмаса, бу қуруқ гапни туҳмат, десак ҳам бўлади. Энг яхшиси, муҳтарам олимимиз “Зарур ишлар билан банд бўлиб ёшларнинг китобини ўқишга фурсатим бўлмади”, деб тўғрисини айтсалар, олам гулистон эди.

Ҳожиакбарни билмайман-у, аммо мен биринчи китобнинг кўкларга кўтариб мақталишини кутмаганман. Мен учун “Ёшларимиз бу соҳада ғайрат қила бошлашибди, “баракалла” деб оқ йўл тилайлик, ҳозирча асарлари ғўр, лекин яқин келажакда улардан мукаммал асарлар кутамиз. Адабиётнинг бу тарзи бизга янги бўлгани учун улар қийналишлари мумкин, чет эл фантастикасига тақлид қила бошлашлари эҳтимоли ҳам бор, биз уларни ана шу тақлиддан эҳтиёт бўлишларини хоҳлардик”, десалар кўнглим тоғдай кўтариларди.

 
Сен-ку мени ҳақир, озғин санадинг,
Баҳодирлик қўпол савлатда эмас.
Бу ўртада ориқ отлар иш берар,
Семиз ҳўкиз бу майдонга ярамас.
 

(Шайх Саъдийдан)

Йиллик муҳокамада мужмал баҳо олганимиз билан матбуотда ҳам, китоб нашр этишда ҳам фантастикага кенг йўл очилди.

Ҳарбийдан қайтганимда “Ҳикмат афандининг ўлими”ни “Шарқ юлдузи” журнали нашр этишга қарор қилган экан. Носир Фозилов мени чақириб Бош муҳаррир Мирмуҳсин акага таништирдилар-да, “Мана бизда ҳам фантастика пайдо бўлди”, деб гап бошлаб, асарни мақтадилар. Мен Мирмуҳсин ака билан бирга ишламаганман, лекин иш услубларини эшитганман. Журналда босиладиган асарни бошқа ёзувчиларга ҳам ўқитиб, уларнинг фикрини эшитиб, кейин қарор қабул қилар эканлар. Қисса бу жараёндан ўтган экан, Носир аканинг фикрларини маъқулладилар. Шунда мен нодонлик қилиб, асар “Ёш гвардия” нашриётида қисқартирилган ҳолда нашр этилаётганини айтиб қўйдим. Мирмуҳсин ака Носир акага савол назари билан қарадилар. Носир ака афсус, дегандай бош чайқадилар:

– Шоир, китобни тўхтатишнинг иложи йўқми? – дедилар.

– Босмахонада териб бўлинган, – дедим.

Журналда босилган асар кейинроқ китоб ҳолида нашр этилиши мумкин эди. Лекин китоб бўлиб чиққан асарни журнал бермасди. Ўша куни “Нодонлик қилдим, айтмасам бўлар экан”, дедим, кейин “Тўғри қилдим, бу ишим виждондан бўлди”, деган тўхтамга келдим. Асарни журналда чиқмаслигига ўзим сабабчи бўлганим кўп ўтмай тақдирланди. Кейинги қиссани қўлга олиб, ўқишгач, галга солмай, узун навбатга қўймай, нашр этишди. Бу борадаги Носир ака бошлаган ишни Шукур Холмирзаев хайрли ниҳоясига етказдилар. Яхши маслаҳатлар берганлари учун ҳар икковлари мен учун устоз мақомида турадилар.

“Ҳикмат афандининг ўлими” нашрдан олиб қўйилгач, Носир ака мени тез-тез йўқлаб, қўлёзмаларга тақриз ёзишни топшира бошладилар. Бу соҳада тажрибам етишмаса-да, ишонч билдирдилар. Ҳатто ҳажми беш юз саҳифадан ошадиган романни бериб, “150 бетлик асарга айлантириб беринг”, дедилар. Баъзи адиблар бўшроқ ёзилган асарларини наср кенгаши муҳокамасидан ўтказиб олиб, таҳририят ва нашриётларни безор қила бошлашарди. Юқори идораларда уларни ҳимоя қиладиганлар ҳам бўларди. Қўнғироқлар ва илтимослардан безган таҳририят раҳбарлари “журнал варианти” деган изоҳ билан асарни қисқартириб беришарди. Менга худди шундай романни бердилар. Асарга ҳусн бўлмайдиган саҳифаларни қисқартириб чиқдим. Айрим саҳифаларни қайтадан ёзиб, машинкада ўзим кўчириб бердим. Бу ишим ҳам таҳририятдаги акалар ва устозларга маъқул келди. Айниқса, фантастика йўналишида ёзиладиган асарларга мен баҳо берадиган бўлиб қолдим. Турли газета ва журналлар таҳририятидан қўнғироқ қилишиб, “Битта ҳикоямиз бор, биз фантастикани тушунмаймиз, ўқиб беринг”, дейишарди. “Нимасига тушунмайсиз, фантастик ҳикоя ҳам реалистик ҳикояга қўйилган талаблар билан ўқилиши керак”, десам-да илтимос қилаверишарди. Ўзимдан кўра ёшроқ адибларнинг асарларини ўқиб, фикр айтиш қийин эмас, лекин муаллиф дўстларимизнинг холис танқидий фикрни қабул қилишлари оғир эди. Гапларимни малол олаётганларини сезиб турардим. Аммо наилож, бадиий адабиёт талабларини мен ўйлаб топмаганман.

Ҳожиакбар Шайхов асарларини ўқиб беришимни илтимос қилишганда дастлаб рози бўлдим. “Шарқ юлдузи”га тавсия этган фантастик қиссасини ўқиб, фикр-мулоҳазаларимни, таклифларимни айтдим. Таҳририят фикрларимни маъқуллаб, қўлёзмани муаллифга қайтарди. Ҳожиакбар бундан ранжимади, асарга қайта жило берди. Орадан қанчадир вақт ўтиб, унинг яқинларидан бири “Тоҳир Малик Ҳожиакбарни кўра олмайди”, деб, шу асар тақдирини мисол қилиб келтирибди. Ўшандан сўнг Ҳожиакбарнинг асарларини ўқимасликка ҳаракат қилдим. Бир куни унинг ўзи қўлёзмасини олиб келди:

– “Гулхан”га берган эдим, Худойберди ака “Тоҳир ўқиб берсин”, – дедилар.

– Худойберди ака фантастикани яхши тушунадилар-ку, бу ёғи – у киши билан ака-укадексизлар-ку?

– Билмадим, тақриз керак экан, тартиб-қоида шунақа бўлган эмиш.

– Ҳожиакбар, сиз ҳаваскор эмас, профессионал ёзувчисиз. Тақриз талаб қилишса, шуни айтинг.

Ҳожиакбар табиатан ювош одам эди. Унинг биров билан тортишганини, кимгадир қаттиқ гапирганини кўрмаганман. “Худойберди аканинг сазалари ўлмасин, ёзиб бераверинг”, деб туриб олди. Шунда мен вақтим йўқлигини баҳона қилдим-да, “Кераксиз талабни фитна билан бартараф этиш мумкин”, дедим ҳазил оҳангида. Мен ўйлаган “фитна”га кўра, Ҳожиакбарнинг ўзи ўз асарига тақриз ёзиши, камина эса имзо чекиб бериши керак эди. Ростгўйликдан чекинишни истамаган дўстимни бу “фитна”га кўндириш осон бўлмади.

– Мен-ку, мақтаб ёзаман, – деди у, – лекин тақризда камчиликлар ҳам кўрсатилиши керак-ку? Ўзимнинг асаримни ўзим қандай танқид қиламан?

– Асарни ёзиш жараёнида қийналган жойларингиз бўлган-ку? Ўша жойдан ўзингизнинг кўнглингиз тўлмайди. Демак, камчиликни ўша саҳифадан топса бўлади. Энг яхшиси, адабиётшуносларнинг услубидан фойдаланинг: улар асарни боплаб мақташади-да, “Лекин шунга қарамасдан, асарда айрим жузъий камчиликлар учрайди, баъзи образлар саёзроқ чиққан, таҳрир талаб жумлалар ҳам бор”, деган умумий мужмал гаплар билан “танқидий фикр”ларини баён этадилар.

Ҳазил тариқасида айтилган бу таклифга Ҳожиакбар рози бўлмади. Тақриз талаб қилган акамизга қўнғироқ қилиб, “Ҳожиакбар илм-фан асосларини мендан кўра яхшироқ билади. Асарнинг илмий томонидан кўнглингиз тўқ бўлсин. Таҳрир талаб жойларини белгилаб берсангиз, у ишдан қочмайди”, десам ҳам, “Ҳозир каттаю кичикдан тақриз талаб қилиняпти, икки сатргина ёзиб бераверинг”, дедилар. Асарни ўқиб, тақриз ёзиб бердим. Камчиликларини Ҳожиакбарнинг ўзига оғзаки айтдим.

“Ҳикмат афандининг ўлими”га доир воқеаларга якун ясаш ниятида сал илгарироққа югуришга тўғри келди. Кейинги асарлар тарихига ўтишдан олдин яна болалар газетасидаги фаолиятимга қайтишга эҳтиёжим бор.

Тилла балиқча

Таҳририятдаги барча акалар ижод билан шуғулланишарди. Бирлари шеърият, бирлари насрда, яна бирлари журналистикада ижод аҳлининг назарига тушган эдилар. Улар билан суҳбатда мен кўп нарса ўрганар эдим. Акаларнинг айримларига болалар матбуоти кичик туюлиб, бошқа таҳририятларга ўтдилар. Хусусан, Маҳмуд Саъдинов “Шарқ юлдузи”га, Мурод Хидир “Гулистон”га, Раззоқ Абдурашид ва Ҳамид Жалолов нашриётларга, Усмон Юсупов “Совет Ўзбекистони”га… “Ленин учқуни”даги ижодий муҳит бошқа таҳририятлардан фарқ қиларди. Кўп ижодкорлар келиб туришарди. Абдулла Орипов, Шукур Холмирзаев, Рауф Парфи, Машраб Бобоев каби ижодкорлар билан шу таҳририятда ишлаб юрган кезларим танишганман. Бир куни хонамизга Абдулла Орипов кириб келдилар. Ширакайф эканлар, аввал ҳам бу ҳолда кўрганим учун эътибор бермадим. Лекин ёнларида қўлтиқлаб юрган йигитни кўриб, таажжубландим. 40-мактабда ўқиган бу йигитнинг бокс билан шуғулланишини эшитган эдим. Аммо шоирлигидан бехабар эканман, шунинг учун “Бу йигит нима қилиб юрибди?” – деб ажабландим.

– Асқар Қосимовни танимайсизми, Абдулла аканинг шогирди, зўр шоир, – дейишди.

Абдулла ака Асқарнинг маҳалласидаги уйда ижарада турар эканлар. Асқар билан дўстлашиб олдим (Асқар Қосимнинг шеърлари билан “Шайтанат”да танишгандирсиз. Анвар бу шоирни ўзининг устози деб билади, ҳатто хаёлан учрашади ҳам. Шоир дўстим ҳақида кейинроқ сўзлаб бераман, инша Аллоҳ).

Таҳририят жойлашган улкан бинонинг ўнг қўлтиғида ғарибгина чойхона бўларди (Ҳозир унинг ўрнига ҳашаматли ошхоналар тушган). Аниқроғи, бу ер гунг-соқовларнинг клуби эди. Тор ҳовлининг ўртаси ҳовуз, атрофга стол-стуллар қўйилган. Чойхонанинг патир нон ёпувчи новвойхонаси, чўзма лағмон пиширувчи ошхонаси ҳам мавжуд эди. Ёшларни булар ўзига тортмасди, оҳанрабо каби тортувчи куч, чойхонага кираверишдаги кичик дўконда эди. Дўконда ароғу коньякларнинг турфа хили кўзни ўйнатиб турарди. Лекин ёшларнинг унга етишишлари сал қийин бўлгани учун арзон мусалласлар билан қаноатланишарди. Чўзма лағмонга 60-70 тийин сарфланарди. Қорин тўярди, аммо шоирларнинг “қулфи дили” очилмай қоларди. Шу боис 50-60 тийиндан тўпланиб, бир вакил Хадрага жўнарди. Пешинга яқин бу ерда нархи тўрт тийиндан бўлган, ҳозир “гумма” деб, у пайтда киноя билан “думба-жигар” деб аталувчи сомса сотиларди (русча номи “собачья радость” эди). 4-5 сомса билан қорин тўярди. Демак, 20-30 тийиндан сомсага сарфланса, қолгани мусалласга етарди. Агар мусаллас диллар қулфини очишга ожизлик қилса-ю, чўнтакда пул қолмаган бўлса, фожиа эмас, дўкондор марҳаматли киши эди, ичкиликни насияга бериб, дафтарига ёзиб қўярди. Қайсидир ижодкор қалам ҳақи олса, насия дафтарини очишга ҳожат бўлмасди.

Бу сатрларни ўқиб, “Ижодкорлар фақат майхўрлик қилар экан”, деган фикрга борган бўлсангиз, янглишдингиз. Бу ерда ғийбат йўқ, балки адабиёт ҳақида, асосан шеърият ҳақида суҳбатлар, ҳатто баҳслар бўларди. Абдулла Ориповнинг тилла балиқ ҳақидаги машҳур шеъри айнан шу ерда, ҳовуздаги балиққа қараб тўқилган экан.

 
Тухумдан чиқди-ю, келтириб уни
Шу лойқа ҳовузга томон отдилар.
Ташландиқ ушоқ еб ўтади куни,
Хору хас, хазонлар устин ёпдилар.
Дунёда кўргани шу тор ҳовузча
Ва мудроқ толларнинг аччиқ хазони.
Менга алам қилар, тилла балиқча
Бир кўлмак ҳовуз деб билар дунёни.
 

Шеър 1965 йилда ёзилган, лекин мен биринчи марта шу даврада эшитиб лол қолганман. Шу ҳовузни, ундаги балиқчаларни кўпчилик, хусусан талай шоирлар кўришган. Лекин Абдулла Орипов бу манзарада ҳаёт ҳақиқатини бера олган. Абдулла аканинг “Бургут” шеърлари худди биз каби ёшларга бағишланган эди.

…Ана, ёш бургут учмоқда. “Қаерга?! Чўққига! Нечун?” Шу саволларга жавоб излаган шоир “Ахир не бўларди берсанг, табиат, шу буюк шиддатга яраша мақсад!” деб хулоса ясайди. Албатта, адабиёт оламининг остонасида турган ҳар бир ёш ижодкор чўққини кўзлайди, лекин ҳаётдан мақсад чўққига шунчаки чиқиб, шоҳсупада талтайиб ўтиришми?

Оқшомда гурунг қизирди, мен эсам бу пайтда дорулфунунга қараб жўнардим. Дарс йўқ кунларигина, бу суҳбатлардан баҳраманд бўлардим. Бу даврада мен таниган, танимаган ёшлар кўп эди. Баъзилар Абдулла акани “устоз” деб этакларидан маҳкам тутдилар. Шоир шеъриятидаги шиддатни, фалсафани тўғри англадилар ва ижодда юксалдилар. Баъзилар эса “яхши шеър ёзиш учун яхши ичиш керак”, деган тушунча билан қолиб кетдилар, шуниси чатоқ.

Абдулла Орипов шунчаки шоир эмас, ўтган асрнинг олтмишинчи йилларида шеъриятда исён ясаган, ўзига хос мактаб яратган ижодкордир.

Ҳарбий хизматда эканимда дўстим Абдужалил Зокиров менга Абдулла Ориповнинг “Ўзбекистон” шеърини юборди. Уни ўқиб, кўзларимга ёш келди. Ўзбек йигитларига ҳам ўқиб бердим, улар ҳам ғоят таъсирландилар. Мен бу мадҳияни тўлалигича ён дафтарчамга кўчириб олдим. Бўш пайт бўлди дегунча, шу шеърни ўқир эдим. Дафтарчам ҳозиргача сақланади. 1970 йилнинг 22 ноябрь куни, шеърдан сеҳрланиб, бу фикрни ёзиб қўйган эканман:

“Қаерда бўлмайин, қалбимда бир меҳр абадий сақланажак. Бу – Ватан меҳри, Ўзбекистоним меҳри. Бу меҳр ота-она меҳридай буюк, шу меҳрдай азиз, шу меҳрдай қимматли. Ўзбекистон – менинг қалбим, ўйим-ҳаётим, севинчим, борлиғим! Серқуёш ўлкам – бебаҳо хазина, она халқим – бебаҳо одамлар. Улар менинг ғурурим.

Узоқ юртларда юртимга бўлган муҳаббатим яна ошди. Шу даврда қўлимга тушган ушбу мадҳия гўё тўтиёдек туюлди”.

Ҳа, биз бу шеърни Миллат мадҳияси – гимн ўрнида қабул қилган эдик. Шеър охиридаги “Улуғ Совет оиласида мангу ёруғ пешонанг сенинг” каби сатрларни тушириб ўқиб юрдик. “Иқболингни кўролдим аён коммунистик кенгликлар оша. Иқболи ҳур, шўх-шаним маним…”ни ҳам ўчирган эдим. Кейинроқ мулоҳаза қилсам, шоир бу сатрларга ҳам керакли маъноларни яширган экан. Биз ўйлагандек, коммунистик жамиятни мақтамаган, балки бу жамият кенгликларининг ортида иқболни кўряпти. Ўзбекистоннинг иқболи, келажаги – ҳурлик.

Ўзбекистон мадҳиясини яратиш бўйича кўрик эълонқилиниб, Абдулла Орипов ғолиб топилганда мен “Ҳақиқат қарор топди. Мадҳия ёзиш учун шоирнинг маънавий ҳуқуқи бўлиши керак эди. Бундай ҳуқуқ Абдулла Ориповда мавжуд”, дегандим. Кўрик-танловда иштирок этган муҳтарам шоирларимиз каминадан ранжимасинлар, Абдулла Орипов бу мадҳияни етмишинчи йиллардаёқ ёзиб қўйган эди…

Абдулла Ориповнинг 1965 йилда нашр этилган биринчи китоби “Митти юлдуз” деб аталганди. Эҳтимол, китобча ғоят кичик бўлгани учун шундай дейилгандир, балки ёш шоирни митти юлдузга ўхшатишгандир. Лекин ҳақиқат шуки, галактика бағридаги кўзимизга митти бўлиб кўринаётган юлдуз аслида Қуёшдан улканроқдир. Абдулла Орипов ижодига шу нуқтаи назардан баҳо бераман. Ўша йиллари шоирнинг янги шеъри биз – ёшлар учун бир кашфиёт эди. Ундан барча янги асар кутарди.

Шукур Холмирзаев уч-тўрт йигитни ҳашарга таклиф қилдилар. Қайноналарининг уйи сомонбозор яқинида экан. Зилзилада шикастланган эски уйчани буздик. Абдулла Орипов келгунларига қадар Шукур ака биз билан бирга ишладилар. Кейин икки ижодкор ошнанинг суҳбати бошланди. Ишни якунлагач, бизни даврага таклиф қилишди. Шунда Абдулла ака олти ойдан бери шеър ёзмаётганларини эслатиб, бу кеч янги шеър туғилганини мамнунлик билан билдирдилар. “Абдуллажон, ўқинг, ўқиб беринг”, деб илтимос қилдилар Шукур ака. Абдулла ака айрим шоирлардан фарқли ўлароқ барча шеърларини ёддан билардилар. “Кейин ўқиб берарман”, деб галга солмай, жўшиб ўқий бошладилар. “Олти ойдир шеър ёзмайман” деган армонли сатрлар билан бошланган шеър бу ҳолатга дўсту душманнинг муносабати ҳақида эди. Шоирнинг шеър ёзолмаган куни энг оғир кун бўлишини ўшанда ҳис этганман.

Чойхонанинг ичкари томонида ҳам ижодкорлар тўпланишарди. Уларнинг ёшлари сал каттароқ, қизиқишлари ҳам ўзгачароқ эди. Ичкари хона, таъбир жоиз бўлса, “шахмат клуби” эди. Озод Шарафиддинов, Мирзиёд Мирзоидов, Миад Ҳакимов, Эркин Воҳидовлар даврасига Мамажон Муҳиддинов ҳам қўшилиб турардилар. Вақти-вақти билан тоғам ҳам келардилар. Ёш бўлганим учун у томонга ўтишга журъат қила олмасдим.