Текст книги "Пьесалар / Пьесы"

Сигезенче күренеш

Мамадышта – Пугачёвның штабы урнашкан өйнең болдыры. Болдырда Пугачёв, Кинҗә Арсланов, Иван Белобородов басып торалар.

Кинҗә. Карашыңыз уйчан, галиҗәнап, сезне нидер борчый, ахры?

Пугачёв. Безнең уйны син беләсең, Кинҗә.

Кинҗә. Алда – Мәскәү…

Пугачёв. Мәскәүгә юл Казан аркылы. (Белобородовка.) Атаман, син ни әйтәсең?

Белобородов. Казан – каты чикләвек.

Пугачёв. Ватылмаган чикләвек юк…

Белобородов. Шулай да… Чүлмәк Казанга бәрелеп чыдармы?

Пугачёв. Синең башың чүлмәк булса, безнең башыбыз чүлмәк түгел, атаман. Исеңдә тот һәм рәнҗемә. Безнең егерме меңлек гаскәребез бар.

Кинҗә. Һәм ул сәгать саен арта тора.

Белобородов. Егерме мең күп, әлбәттә. Ләкин ничәсе сугыш һөнәрен белә? Бәлки, бераз сабыр итәргәдер?

Пугачёв. Син аларны сугыш һөнәренә өйрәтмәкче буласыңмы, атаман? Гомерең җитәрме? Син өйрәткәнне этләр көтеп торырлармы? Михельсон эт үкчәгә басып килә.

Белобородов. Ни боерасыз?

Пугачёв. Бүген хәрби коллегияне җыярга кирәк, Кинҗә. Фикерегез анык булсын. Әлегә безнең сүзебез шул: озак көтәргә ярамый. Казанда безне көтәләр, үзегез шаһит – аннан кешеләр килә. Салаваттан ни хәбәр бар?

Кинҗә. Әлегә юк, галиҗәнап. Башкорт җирендә яраларын дәвалыйдыр.

Пугачёв. Яз үзенә – гаскәр җыйсын, монда килергә ашыкмасын. Канзафарга да шулай языгыз. Алар анда да бик кирәк. (Белобородовка.) Полковник Бәхтияр Канкай углын син бик мактадың, атаман, чынмы, әллә безнең күңелебезне күрер өченме?

Белобородов. Сүземдә шигегез булса, Бәхтиярның эшләгән эшләрен үзегез беләсез.

Артта тавыш.

Пугачёв. Ни бар анда?

Кинҗә (баскычтан төшеп карап). Ниндәйдер гаскәр килә.

Белобородов (баскычтан төшеп карап). Ат өстендә – Бәхтияр Канкаев. Ни боерасыз, галиҗәнап?

Пугачёв. Каршы ал, атаман, монда алып кил. Кинҗә, әйт, утырырга урын әзерләсеннәр. Монда, болдырда.

Белобородов китә. Кинҗә өйгә керә. Өйдән тәхет алып чыгалар, аңа келәм җәяләр. Пугачёв утыра. Белобородов белән Бәхтияр, Теләчев керәләр. Теләчев арттарак кала. Бәхтияр, бер-ике баскыч өскә менеп, Пугачёв каршына тезләнә.

Пугачёв. Тор, полковник, хуш килдең.

Бәхтияр (башын күтәреп). Бөек падишаһымыз, бар гаскәремез илә сезнең мәрхәмәтегезгә өмет баглап каршыңызга тезләндек. Сезне атамыз дип таныган хәлдә, сезгә озын вә озын гомерләр теләдек.

Пугачёв. Ярлыкадым. Гаскәреңдә корал күпме?

Бәхтияр. Корал аз, падишаһ, кешеләр меңнән артык. Төрле халайыклардан җыелган. Янә тагы да пудпулкувник Абдулла Мостай углы Кама аръягында тора, Рахманкул Дусли углын Шумбут аракы заводына җибәрдек.

Пугачёв. Тупларың ничә?

Бәхтияр. Өч чуен, бер лафетсыз бакыр туп.

Пугачёв. Төшендек. Бер сорау, полковник Бәхтияр Канкай углы. Син безне государь дип таныдың, аның аягына башыңны ордың, нигә баш киемеңне салмадың? Безнең аңлавыбызча, бу – государьны хөрмәтләмәү, аңа баш бирмәү.

Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһымыз, татарның кәләпүше башыннан башы белән бергә генә салына.

Пугачёв. Ни өчен?

Бәхтияр. Безнең башлар кырулы, бөек галиҗәнап, кәләпүшне салсак, суык тия.

Пугачёв көлә. Аңа бүтәннәр кушыла.

Пугачёв. Җавабың тапкыр, полковник, кичерәбез. Кинҗә, Канкай углына түрдән урын күрсәт.

Кинҗә (Бәхтияр янына килеп). Әссәламегаләйкем, Бәхтияр туган! Без Кинҗә атлы буламыз. Башкорт иленнән. Ишеткәнеңез бардыр.

Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, мулла. Сезне күрү безгә зур куаныч. Исемегез – халык арасында. Гомерегез озын булсын.

Кинҗә. Амин. Әйдәңез, рәхим итеңез. (Бәхтиярны култыклап, өскә алып менә, Пугачёвның уң ягына бастыра.)

Пугачёв. Атаман Белобородов сине күккә чөеп мактый, Канкай углы. Һәм без ышанабыз. Бүгенге көндә татарлар минем гаскәремнең яртысы. Уннан артык полковнигым татар. Алар минем арка терәгем. Киләчәктә дә шулай булыр дип уйлыйбыз. Без сезне өлкән полковник иттек, указны алдыгызмы?

Бәхтияр. Шатлыгымыз эчкә сыймый, бөек падишаһ. Сезнең акылга манчылган указларыгыз күк йөзендәге ай булып безнең юлларымызны яктырта.

Пугачёв, башын күтәреп, Бәхтиярга карап ала, һәм икесенең дә күзләре очраша. Бәхтияр чигенеп куя.

Пугачёв. Нәрсәдәндер өректең, ахры, полковник?

Бәхтияр. Күзләрем…

Пугачёв (аны бүлдереп). Күзләреңнең Казан ягына төбәлгәнен әйтмәсәң дә беләбез, Канкай углы. Әмма Казанны алу мәҗлесендә күңел ачарга әлегә сиңа насыйп булмаячак. Син гаскәреңне безгә тапшырасың да үзең монда каласың. Яңадан гаскәр җыясың.

Бәхтияр. Колагым сүзләрегезне тыңлый, күзләрем…

Пугачёв (Кинҗә белән Белобородовка). Кинҗә, атаман! Полковникның үзенә генә әйтәсе сүзем бар.

Кинҗә һәм Белобородов өйгә кереп китәләр.

Пугачёв (Теләчевкә күрсәтеп). Кемең?

Бәхтияр. Писер.

Пугачёв. Китсен.

Бәхтияр (Теләчевкә). Әбүбәкер, отряд янына бар. Кешеләрне ашату хәстәрен күр.

Теләчев китә.

Пугачёв. Тыңлыйм, полковник. Күзләрең ни күрә?

Бәхтияр. Кичерегез, шигем бар.

Пугачёв. Телең «государь» дип әйтергә онытты, полковник. Әйт шигеңне.

Бәхтияр. Без бөек падишаһымыз дип баш орган кешенең йөзе безгә таныш.

Пугачёв. Кем ул?

Бәхтияр. Минем фигылем, табигатем алдашуларны кичерә алмый. Күңелендә шик-шөбһә булган кешенең йөрәгенә курку оялый.

Пугачёв. Государьның полковнигы күңелендә шик йөртә икән, государь кылычка тотына.

Бәхтияр. Мин сезнең хөкемдә. Ләкин…

Пугачёв. Ләкин, полковник, миңа синең гомерең кирәк. Бөркетләр дөньяда болай да аз. Нигә аларның башын кисәргә? Әгәр инде бөркет дигәнебез карга булса, һәм ул карга булып карылдаса… Максатың ни, полковник? Ни өчен яуга чыктың?! Әгәр государьны яклап кына булса, государьны ни өчен яклаганың аңламасаң, государь сиңа тиешле хөрмәтен күрсәтер, тик беркайчан да Канкай углы Бәхтияр дип әйтмәс.

Бәхтияр. Зиһенем чуалды.

Пугачёв. Чуалган зиһенеңне чишәр өчен мин сиңа вакыт бирәм, полковник. Ләкин без вакытның кадерен белергә өйрәнгән. (Кискен борылып, өйгә кереп китә.)

Бәхтияр (ялгызы). Бөек падишаһымыз Питыр Фидрувич… «Максатың ни? Ни өчен яуга чыктың?.. Бөтен Россиядә мескен кара халык рәнҗетелә, талана… Чиге булырга тиеш… Минем тарафтан мәрхәмәт алыгыз: казаклар, вә калмыклар, вә татарлар… Максатың ни? Җирегезне вә суыгызны ярлыкагучы булырмын…»

Кинҗә керә.

Кинҗә. Падишаһ хәзрәтләре полковник Канкай углын уйландырырлык сүз әйткәнме?

Бәхтияр. Уйлану адәм баласына хас нәрсәдер, мулла.

Кинҗә. Әлбәттә, әлбәттә.

Бәхтияр. Ишетүебезчә, сез – падишаһымызның уң кулы. Әгәр безгә дә белергә яраса, әйтегезче, мулла, максатыгыз ни? Ни өчен яуга күтәрелдегез?

Кинҗә. Патша хәзрәтләренең уң кулы берәү генә түгел. Ишеткәнсеңдер, татарлардан Идыр Мәхмүтев, Садыйк Сеитов та Югары совет әгъзалары. Без янә Канкай углы Бәхтиярны да падишаһымызның уң кулы дип таныйбыз. Бу сөальләргә җавапны ул үзе дә белә дип фараз кылаек.

Бәхтияр. Без падишаһымыз манифесында күңелләргә хуш сүзләрне укыдык.

Кинҗә. Күңелегезгә хуш сүзләр нидән гыйбарәт?

Бәхтияр. Җир, су…

Кинҗә. Безнең дә максатымыз шулдыр, Канкай углы. Җир, су… Әмма ләкин оныттыңыз, адәм баласына иң кирәге – ирек. Ирек!.. Җан иреге, рух иреге. Җанга ирек булмаса, һай авыр, Бәхтияр туганым. Минем җирем дә, суым да бар иде, тамагым тук иде. Рухыма ирек җитми иде, читлектәге кош кеби иде. Әгәр дә син бүтәннәр кеби үк Адәм илә Хәваның газиз баласы булып та, сиңа үги балага караган кебек кимсетеп карасалар, кыерсытсалар, телеңне киссәләр, динеңне-иманыңны таптасалар, тамак хәсрәте онытыла, туганым.

Мортаза керә, Бәхтиярны күреп, йөгереп, аның янына килә.

Мортаза. Бәхтияр агай, килеп җиттем.

Бәхтияр. Минем янда кеше бар, сәламең бир, туң авыз.

Мортаза (Кинҗәгә). Әссәламегаләйкем, агай… (Бәхтиярга.) Нурсолтан да килде.

Бәхтияр. Кичерә күрегез, мулла… (Мортазаны читкәрәк алып китеп.) Кайда ул?

Мортаза. Теләч абзый янында калдырдым.

Бәхтияр. Сөйлә.

Мортаза. Авылга кайттык. Юкәче Бигеш өенә кердек. Мин әйттем, хатыныңны китердем, дидем. Син әйткәннәрне әйттем, «асып куям» дип әйтте Бәхтияр абзыкаем дигәч, коты ботына төште, Нурсолтанга күрсәтте: ул минем хатыным түгел, диде, «талак» дип әйттем, диде, өемнән чыгып кит, дип, Нурсолтанны куды, Нурсолтан белән без чыгып киттек, Нурсолтан елады, мин сөендем, әйдә Бәхтияр абзыкаем янына, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем, бармыйм, диде, барасың, дидем. Ул да мине куып җибәрер, ди. Бәхтияр абзыкаем куып җибәрми, дидем, ул синең өчен үлә, дидем. Кулыннан тоттым да алып килдем, үзе килде, карышмады. Өеннән чыгып киткәндә юкәче Бигешкә яман сүзләр әйтте Нурсолтан, өеннән чыккач елады.

Бәхтияр. Анысын сөйләдең.

Мортаза. Юлда мин аңа мәзәк сөйләдем, көлде, валлаһи дип әйтәм, көлде. Патша хәзрәтләрен күрдеңме, Бәхтияр агай?

Бәхтияр. Син, мокыт, һәмиш миңа агай дисең.

Мортаза. Пулкувник хәзрәтләре, күрдеңме? Миңа да күрергә насыйп булыр микән?

Бәхтияр. Бар, Нурсолтан янында бул. (Мортаза чыгып чапкач, Кинҗә Арсланов янына килә.) Кичерегез, мулла, сүзегезне бүлдек.

Кинҗә. Иртәгә чаклы сөйләшергә вакыт булыр дип уйлаек. Нурсолтанны кем дип беләек?

Бәхтияр. Минем кәләшем. Никахлашырга падишаһымызның фатихасын сорарга уем.

Кинҗә. Ай-һай, Бәхтияр. Яу вакытында андый эшләрне падишаһ өнәп бетерер микән.

Бәхтияр. Аягыгызга баш орам, мулла. Олуг падишаһымыз сезнең сүзләрегезгә колак салыр. Минем өчен сорагыз.

Өйдән Пугачёв чыга. Бәхтияр Пугачёвка карап тора да, баш киемен салып, Пугачёв каршына тезләнә.

Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз бөек галиҗәнап…

Пугачёв. Тор, полковник. Кинҗә, Канкай углы Бәхтиярның тамагы тукмы?

Кинҗә. Галиҗәнап, Канкай углының сездән түбәнчелек илә сорый торган гозерен сезгә җиткерергә рөхсәт итегез. Әгәр фатихагызны бирсәгез, аның никахлашуга уе бар.

Пугачёв. Кем белән? (Бәхтиярга.) Кайда кәләшең, полковник?

Бәхтияр. Командам янында.

Пугачёв. Болай уйлыйк, Кинҗә. Әгәр дә кәләш матурлыгы белән Канкай углының батырлыгына тиң булса, фатихабызны бирербез. Государьны туйга чакырырга онытмасалар, туй итәрбез. Алып кил кәләшеңне, полковник.

Ут сүнә.

Тугызынчы күренеш

Сигезенче күренештәге болдыр. Тәхетендә Пугачёв утыра. Янында Кинҗә Арсланов, Белобородов, Югары совет, Хәрби коллегия членнары, Бәхтияр Канкаев һәм Нурсолтан. Факеллар яна. Туйның кызган чагы. Менә бер төркем сугышчылар – руслар – болдыр янына килеп кияү белән килен хөрмәтенә җыр башлыйлар.

 
Вьётся, вьётся, стелется,
Вьётся, вьётся, стелется
По лугам трава шелковая,
По лугам трава шелковая.
Мил со милою сходятся,
Мил со милою сходятся.
Целуются, милуются,
Целуются, милуются…
 

Руслар җырлап үтәләр, аларны марилар алыштыра.

 
Суан толеш – соет толеш,
Путат пеле шыл кулеш;
Путат пеле шылым шолташ
Артанат пеле пу кулеш,
Артанат пеле пу погашыже.
Ончылно шогышо удер кулеш,
Ончылно шогышо удержо – лай
Сагус марийым йодалеш…
 

Мариларны чувашлар алыштыра.

 
Туй, туй, туй теше,
Туй, туй, туй теше.
Пурнас йытта ветерсе,
Парапан туса килтемер.
Пат-пат, параппан!
Пат-пат, параппан!
Сок парапаан мен калать.
Вуник туя кайрам, тет,
Кун пеккине курман, тет.
Ой, йой, ой-йорах…
 

Болдыр янына татарлар килә.

 
Уҗикәрәм, буҗикәрәм,
Болыт тамырланадыр;
Кыз куенына кергән чакта,
Егет сабырланадыр.
Келәтеңнән башкынасын
Болыт белән япканнар;
Ни гаебеңне тапканнар –
Кыз янына япканнар…
 

Пугачёв. Шигаев! Әйт, тагын бер мичкәне ватсыннар.

Белобородов. Галиҗәнап, таң беленүгә, поход чыгабыз.

Пугачёв. Атаман! Халык күңел ача, ачсын. Казанга җиткәнче айнырлар. Шигаев, әйт!

Шигаев (алга чыгып). Тыңлагыз! Бөек государь сезгә тагын бер мичкә бал бүләк итә… Тәгәрәтегез мичкәне!

Шау-шу башлана. Берничә кеше мичкә тәгәрәтеп чыгара. Халык мичкә артыннан ияреп чыгып китә.

Пугачёв. Полковник Бәхтияр Канкай углы, туең үзеңә ошыймы?

Бәхтияр. Мәрхәмәтле падишаһымыз…

Пугачёв. Рәхмәтең кирәкми. Тик шуны бел: Канкай углы, мондый бәхет минем һәр полковнигыма эләкми. Шуны да бел: иртәгә хатыныңны авылга илтеп куй. Кайтканыңны шунда көтсен. Минем полковникларым сугышка хатыннары белән йөрмиләр. Инде тагын хатыныңның йөзен күрдек, полковник, тавышын ишетәсебез килә.

Бәхтияр. Әгъзам падишаһымыз, ул ояла.

Пугачёв. Кемнән?

Бәхтияр. Бөек падишаһ алдында кайсы татар хатыны авызын ачарга базган.

Пугачёв. Без татар хатыннарын беләбез, Канкай углы. Татар авылы Каргалыда безне хатын-кызлар баш иеп каршыладылар, җырлап-биеп озаттылар.

Бәхтияр. Сезнең сүзегез, галиҗәнап, безнең өчен әмер. Падишаһымызның әмере үтәлергә тиеш. Нурсолтан!

Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер әйтә.

Бәхтияр. Кичерегез, падишаһ, мулла барында хатын-кызга җырлау тыела, гөнаһ.

Пугачёв. Кем ул мулла? (Кинҗәгә карап.) Синме, Кинҗә? Без сине башкортларның старшинасы дип белә идек, соңра полковник чины бирдек.

Кинҗә. Укымышлы кешеләргә мөселманнар «мулла» дип эндәшәләр, галиҗәнап. Курыкма, кызым, без син уйлаган мулла түгелбез.

Пугачёв. Шулай да син өйгә кереп тор, Кинҗә.

Кинҗә. Баш өсте. (Өйгә кереп китә.)

Пугачёв. Хатыныңның теләген үтәдек, полковник. Инде безнең теләгебез үтәлсен.

Нурсолтан Бәхтиярның колагына нидер пышылдый, ике арада тавышсыз бәхәс.

Бәхтияр. Кичерегез, бөек падишаһ, аңа минем сүзем үтми, ул җырларга теләми.

Пугачёв кинәт сикереп тора. Барысы да нидер көтеп үрә каталар, тынып калалар. Пугачёв Нурсолтан каршына килә, Бәхтияр араларына кереп өлгерә.

Пугачёв (усал). Канкай углы! Патша әмереннән йөз чөерергә батырчылык кылган хатын-кызлар дөньяга сирәк туа. (Тиз генә өйгә кереп китә дә, аннан затлы киемнәр күтәреп чыгып, Нурсолтан алдына ташлый.) Алсын, бездән бүләк. Әгәр болар аз икән, син сугышта затлырак бүләкләр табарсың һәм безнең исемебездән хатыныңа бүләк итәрсең.

Кинәт артта тавыш куба, ишегалдына халык төркеме кереп тула. Алда ике казак бер симез адәмне сөйрәп алып киләләр. Болдыр янына җиткәч, әлеге адәмне җиргә ташлыйлар.

Пугачёв. Кем?!

Беренче казак. Без пикетта идек. Моны качып барганда тоттык.

Пугачёв. Кем?

Беренче казак. Кем икәнен әйтмәде. Җиккән атлары яхшы токымлы, өстендәге киемнәре затлы, үзе симез.

Пугачёв (симез адәмгә). Кем син?.. Җавап бир, синең каршыңда бөтен Русиянең государе Пётр Өченче басып тора.

Симез адәм. Син государь түгел, син – юлбасар, син – карак…

Пугачёв. Шигаев, хөкемеңне чыгар.

Шигаев. Атларын бирегә китерергә, киемен – ялангачларга, үзен – иблис кочагына.

Симез адәмне сөйрәп китәләр.

Пугачёв (Бәхтиярга). Туеңа тагын бер бүләк. Кара халыкның канын эчеп күбенгән кандаланың әҗәленнән дә зуррак бүләк юк.

Белобородов. Таң сызылып килә, галиҗәнап.

Пугачёв. Күзең үткен, акылың салкын синең, атаман… Казанга!.. Казанга!..

Баскычтан йөгереп төшеп китә. Аңа бүтәннәр иярә. Шау-шу. Атлар кешнәгәне, тояк тавышлары ишетелә. Болдырда Бәхтияр белән Нурсолтан, ишегалдында Теләчев, Мортаза, тагын бер-ике кеше кала.

Бәхтияр. Йә, ни дисең, Әбүбәкер?!

Теләчев. Сөбханалла! Бу дәрьяны туктатыр көч җиһанда бар микән.

Бәхтияр. Юк, Әбүбәкер. Бу дәрья – мәңге кипмәс дәрья. Ул дәрьяны дистә меңләп елга, чишмә туендыра. Ул чишмәләрне ачучылар – без. Тагын гаскәр җыйнарга кирәк, Әбүбәкер.

Ут сүнә.

Унынчы күренеш

Бәхтияр Канкаев отрядының лагере. Бәхтияр һәм Теләчев бер читтәрәк Пугачёвның хәрби коллегиясенә хат язалар. Бәхтияр әйтеп тора, Теләчев яза.

Бәхтияр. Рәхимле падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең Вуянный коллегиясенә пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бәндәчелек илә рапорт.

Кайсы ошбу сәфәремездә тапдык ошбу Казан өязенең җенесле халайыкларыны, кайсылар, безнең каршымызда күз яшьләрен түгеп, «рәхимле падишаһымыз һәм шәфкатьле атамыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре күп-күп йыллар вә озын гомерләре сау вә сәламәт улсын» дип теләк телиләр.

Һәм бу заманда каршымызда йөгерүче гаскәремез алты йөздән артыктыр. Бер үк анларның эчендә киемсез һәм атсызлар вә коралсызлар бардыр. Юлымыз өстендә йакын торучы боярларның үзләрендән калган мал вә хайваннарын аламыз, хәзинәгә тапшырмак хакында… Һәр тарафларга пикит каравылларына командалар йибәрәмез, дошманнар хәбәрен белер өчен дип. Һәм йәнә Иделләрдәге барча пыравузларны иллешәр кешеләр йибәреп каратамыз, вурлар партиясенең хәбәрләре бар өчен. Бетте.

Теләчев. Сәнә 1774, ийүлнең 14 көне.

Бәхтияр. Кичекмәстән җибәрергә кирәк. Әллә үзебезгә барып кайтасы?.. Казанны күрәсе килә, Әбүбәкер. Үзебезнең Казанны, этләрдән арынган Казанны.

Теләчев. Казаны Казан, Бәхтияр, Мәскәү, Питырбур нишләр?

Бәхтияр. Алары да алыныр, Әбүбәкер.

Теләчев. Алынырмы?..

Бәхтияр. Шигең бармы?

Теләчев. Юк дип әйтсәм ялган булыр.

Бәхтияр. Дәлилең ни?

Теләчев. Дәлилем юк, күңелемдә шигем бар.

Бәхтияр. Аңламыйм мин сине, Казан алынганга шатланасы урынга, күңелеңдә шик йөртәсең. Илебездә – ирек, өебездә нигъмәт булса, ни кирәк. Бүген без үз иркебездә – анысы да олы бәхет.

Теләчев. Бүген ирекле булу бәхеттер. Киләчәктә зиндан көткәнен сизеп яшәү дә бик авыр.

Бәхтияр. Әбүбәкер, син сөйләгән сүзләрне башкадан ишетсәм, ул сүзләрне сөйләүчегә яман булыр иде. Сине үзем эзләп таптым. Әмма шунысы да мәгълүм: мин сиңа кайтып китәргә рөхсәт бирдем. Ирекнең кадерен, тәмен, ләззәтен татып өлгергән кеше зиндан турында уйлыймы?

Теләчев. Бәхетле кеше син, Бәхтияр, зиһенең һәрдаим ачык, икеләнүләрнең ни икәнен белмисең!

Бәхтияр. Алай димә, мулла. Мин дә адәм баласы. Абдулла Мостайдан ни өчендер хәбәр юк.

Теләчев. Сугышып яткан чагыдыр.

Бәхтияр. Шуран перевозын сакларга кирәк. Беррәттән керәшен Гирачемга боерык җибәрергә онытмыйк, уяу булсын. (Теләчев кәгазь ала, язарга әзерләнә; Бәхтияр әйтеп тора.) «Пулкувник Бәхтияр Канкай углындан бирелде приказ сән Гирачем Сабай углына. Чистай кичүенә сәкез авылдан – һәрвакытта даимчелек илән унбиш кеше тормак үзләренә кичүдә. Ошбу эш тапшырылды Көчек авылының Мәнди Туктамыш углына, һәрвакытда яхшыдан һәм ямандин хәбәр булса, юкарыда язылган Гирачемга рипуртавайт итмәгә. Бу мәзкүр сәкез авыл җәмәгатьләренә пухут сорап һичкемне рәнҗетмәскә». Һәр ике язуны илтер өчен чапкын җибәр, Әбүбәкер.

Теләчев китә. Бәхтияр ялгызы. Нурсолтанның җыры ишетелә. Ут агачка сөялеп җырлап торучы Нурсолтанга төшә.

Нурсолтан җыры:

 
Өзелеп-өзелеп китә үзәгем,
Әле дә сабыр башкынаем, түзәмен.
Уф дип әйтсәм, аурый башларым,
Аурый башым, түгелә яшьләрем.
 
 
Иртә генә торып тышка чыксам,
Кара урман шаулый җил белән;
Маңгайга ла язган язмышларны
Сыпырып ташлап булмый җиң белән.
 

Җыр барышында Бәхтияр, Нурсолтан янына килеп, Нурсолтанның җырлавын тыңлап тора.

Бәхтияр. Уйларың кайларда, асылзатым, Нурсолтаным? Җырның моңлысын сайлап алып җырлыйсың.

Нурсолтан. Падишамызга җырлый алмаган җырымны җырлыйм. Өеннән куып чыгарылган эт сыман озак йөрербезме, Бәхтияр?

Бәхтияр. Нигә андый сүзләр, Нурсолтан?

Нурсолтан. Хатының иттең, оя корырга вакыт җитмәдеме?

Бәхтияр. Ашыкма, Нурсолтан, шундый оябыз булыр.

Нурсолтан. Син һаман вәгъдә итәсең.

Бәхтияр. Мин сиңа оя вәгъдә итмәдем, асылзат. Мин сиңа мәңгелек гыйшкымны вәгъдә иттем. Кил кочагыма, ямьсез уйларыңны куй. (Нурсолтанны кочагына ала.) Син нигә патша хәзрәтләре бүләк иткән асыл киемнәрне кимәдең?

Нурсолтан. Кеше киемен кияргә тәнем тартмый, Бәхтияр. Кайчан үзең эшләп алырсың миңа яңа күлмәк, шунысын киярмен.

Бәхтияр. Явыз хатын булырсың син, Нурсолтан.

Нурсолтан. Үзең сайлап алдың. Утыз яшеңнән ашканчы мине көткәнсең. Үзең әйттең.

Бәхтияр. Юк, болай булгач, мин сине берәр авылда калдырам. Патша хәзрәтләренең сүзенә каршы килеп, мин сине үзем белән йөртәм, ә син…

Нурсолтан. Мин калмыйм. Гомерем буе тагылып йөриячәкмен үзеңә. Мин күрәсен әллә кем күрмәс. Тәкъдирдә язылганнан яманы булмас.

Бәхтияр. Әгәр дә кодрәтемнән килсә, мин сине ир-егет итәр идем, Нурсолтан. Дөньясын айкар идең син.

Нурсолтан. Айкар идем, синнән ким булмас идем. Син миңа әйт, Бәхтияр, бу айкавыңның очы-кырые булачакмы?

Бәхтияр. Патша хәзрәтләре Казанда.

Нурсолтан. Әйдә, без моннан китик, Бәхтияр.

Бәхтияр. Кая?

Нурсолтан. Бер тыныч урын тап. Күңелем сизә, мин япа-ялгызым, тол калачакмын.

Бәхтияр. Сөйләмә андый сүзләр, акылсыз хатын.

Нурсолтан. Калачакмын, Бәхтияр. Бигешкә мин ияләшкән идем, аердылар. Күңелемне син яуладың, хәерлегә түгел.

Бәхтияр. Хәерлегә булыр, Нурсолтан. Синең кебек гүзәл, синең кебек кыю балалар үстерербез.

Нурсолтан. Туктаусыз кыйналган хатыннан нинди бала, Бәхтияр. Булмас инде ул.

Бәхтияр. Син яманлык юрама, Нурсолтан. Яманлык юрамасаң да килә. Син көл.

Нурсолтан. Көлүнең ни икәнен белмәдем.

Бәхтияр. Өйрәнербез, асылзат. Сине җылатканнар җылаганда без көләбез. Каерылган канатлар төзәлгәч, без көләрбез, Нурсолтан. Адәм баласы җылар өчен генә түгел, көләр өчен дә яратылган.

Кинәт бер төркем сугышчыларның кычкырып көлгәннәре ишетелә.

Ишетәсеңме, көләләр. Бәлки, иртәгә үләрләр, тик бүген көләләр. Алар бүген иректә. Көлгән өчен камчы белән суктыручы юк. Син адәм баласы түгел, син хайван дип мыскыллаучы юк.

Көлү дәвам итә. Ут яктысы түгәрәкләнеп утырган сугышчылар төркеменә төшә. Түгәрәк уртасында – Мортаза. Ул биек кенә төп башында аякларын бөкләп утыра.

Василий. Карагыз, җәмәгать, ярты грошка ярамый торган йолкыш иде Мортаза. Хәзер кем булды?! Алла урынында утыра. Молодец, Мортаза!

Мортаза. Бәчели дәдәй, җәмәгать, патша гына булыймчы. Ходай Тәгалә булып кылансам, гөнаһысын кая куярмын?

Тавышлар. Әйдә, әйдә!.. Гөнаһысы уртак!..

Арадан берәү (Мортазага). Төш аннан. Азындыгыз. Тәһарәтсез башың белән…

Мескен бүрек. Син тик тор, абзый. Гөнаһтан курыксаң карама… Безгә теге дөньяда барыбер тәмуг. Монда көлеп калыйк. Мортаза, башла!

Мортаза. Алайса, Аллага тапшырдык, гөнаһысы уртак.

Тавышлар. Уртак!.. Уртак!..

Арадан берәү. Йа Хода, ахырзаман. (Борылып утыра.)

Мортаза. Кемнән башлыйбыз? Бәчели дәдәй, кил.

Василий (Мортаза каршына килеп). И Тәңрем, мин синең янга килгән идем.

Мортаза. Ни өчен?

Василий. Оҗмахка керәсем килә.

Мортаза. Син кем?

Василий. Үзеңнең урысың.

Мортаза. Әйдә кер, пумушнигым булырсың.

Көлешәләр. Василий төп янына сузылып ята. Мортаза каршына Ертык чикмәнле сугышчы килә.

Ник килдең?

Ертык чикмән. Оҗмахка керәсем килә.

Мортаза. Син кем?

Ертык чикмән. Чувашың.

Мортаза. Әйдә, табак-савыт юарсың.

Ертык чикмән. Юк, мин андыйга риза түгел.

Мортаза. Нишләтим соң сине?

Ертык чикмән. Бүтән эш тап.

Мортаза. Әйдә, алайса, яңабаштан.

Ертык чикмән (читкә китә дә Мортаза каршына әйләнеп килә). Оҗмахка керәсем килә.

Мортаза. Син кем?

Ертык чикмән. Чувашың.

Мортаза. Әйдә, булырсың йөзбашым.

Ертык чикмән. Амин. (Җиргә сузылып ята.)

Мортаза каршына Кара сакаллы сугышчы килә.

Мортаза. Син кем?

Кара сакал. Керәшен.

Мортаза. Бизәфчәкевә керәсең.

Арадан берәү. Йа Хода!

Мортаза янына Кызыл ыштанлы сугышчы килә.

Мортаза. Ник килдең?

Кызыл ыштан. Оҗмахка керәсем килә.

Мортаза. Син кем?

Кызыл ыштан. Чирмешең.

Мортаза. Чирмешең… Чирмешем… Әйдә, сиңа рөхсәт бирмешем.

Көлешәләр. Мортаза янына Мескен бүрекле килә.

Мортаза. Ә син ник килдең?

Мескен бүрек. Оҗмахка керәсем килә.

Мортаза. Син кем?

Мескен бүрек. Татарың.

Мортаза. Кит! Ботыңнан тотып атарым.

Көлешәләр.

Арадан берәү (сикереп торып). Йа Хода! (Мортазага килеп ябыша.) Төш, явыз, төш, бинамаз! (Мортазаны төп башыннан сөйрәп төшерә.)

Мортаза көлә-көлә чыгып йөгерә. Шулвакыт Кызыл ыштанлы сугышчы сикереп тора да биергә тотына. Бүтәннәр кычкырып аны хуплыйлар. Биюче арып туктый. Кулларын җәеп, чалкан ята. Халык көлешә.

Василий. Әй син! Хәлсез алаша! Бик тиз арыдың.

Кызыл ыштан. Ә син үзең биеп кара. Кеше биегәнгә сакал сыпырып тору җиңел ул!

Василий. Биедем дигән була, карачкы. Син бит аягыңны җирдән бер карыш та күтәрмәдең.

Кызыл ыштан. Безнең бию шундый.

Мескен бүрек. Чирмешкә аягын күтәреп биергә ярамый.

Василий. Нигә?

Мескен бүрек. Аягын күтәргәнне Питырбурдагы патша күреп алса, беләсеңме ни була? Әле син чирмеш башың белән аягың күтәреп биеп йөрисеңме дип, иманын укыта аның патша.

Кызыл ыштан. Дөрес түгел. Немка Катядан курыкмыйм мин. (Сикереп торып, әле бер аягын, әле икенче аягын күтәреп.) Менә берсе, менә икенчесе, менә икесе бергә.

Василий. Дөрес! Курыкма, туган! Анасының җиде бабасының сигезенче әбисен ярык тигәнәгә салып аягын кытыклагыры. Ул курыксын. Безнең патшабыз Пётр Фёдорович булганда аяк күтәрергә куркып торыргамы?! Эх! (Биеп китә. Әллә ниләр кыландырып бии. Төркемгә якынлашып килгән Мортазаны күреп.) Әй, Муртаза шайтан, кил тизрәк, дәдәеңә ярдәм ит.

Мортаза. Ярамый, Бәчели дәдәй. Кайгым зур.

Василий (биюдән туктап). Ни булды? Мортазага кем тиде?!

Мортаза. Яңа хәбәр ишетмәдегезмени?

Василий. Тагын ни кыландырырга чамалыйсың, шайтан?

Мортаза. Бу юлы юк. Яман хәбәр. (Кычкырып еларга тотына.)

Аны уратып алалар.

– Нәрсә бар?..

– Әйт тизрәк…

– Юри кылана ул…

Мортаза. Кыланмыйм, җәмәгать. Питырбурдан хәбәр килде. Казан губернатыры әле генә үзе килеп миңа сөйләде. Ишеттеңме, Мортаза, ди, Әби патшаның хәлләре мөшкел, ди, йокысы качкан, ди, бик куркыныч төш күрдем, Мортаза килеп өшкерсен, дип әйтеп әйткән, ди. Хәер-фатихагызны биреп, җибәрәсезме мине, җәмәгать, Питырбурга?

Кызыл ыштан. Әби патшаның күргән төше ниндирәк булган, Мортаза?

Мортаза. Бәчели атлы җирән сакаллы бер сөйкемсез адәм кочаклаган, ди үзен. Кочаклаганда сакалы белән муенын тырнаган, ди.

Көлешәләр.

Василий. Ах, шайтан! Аякларың эт арбасына тәртә булгыры! (Мортазаны куып китә. Куып җитеп эләктерә дә төркем янына алып килә.) Әйтегез, нишләтим?

Мортаза. Тимә, Бәчели дәдәй. Мин юри әйттем. Сөйкемсез адәм син түгел, син бик чибәр. Сакалың да матур. Сөйкемсез адәм… (Арадан берәүгә күрсәтеп.) Әнә ул. Әби патшаны ул кочаклаган.

Арадан берәү. Хасиятсез кеше син, Мортаза энем.

Мортаза. Кем хасиятсез? Мин кочакламаган Әби патшаны, син кочаклаган.

Арадан берәү. Нишләп мин марҗа кочаклыйм ди, әлхәмделиллаһ, үз Мәрфугам бар.

Арадан икенче (сикереп торып). Марҗага ни булган?

Арадан берәү. Ул безнең дин кешесе түгел.

Арадан икенче. Сезнең дин кешесе булмагач начармыни? Эх син, басурман.

Арадан берәү (арадан икенченең каршына барып). Син нәрсә дисең?!

Арадан икенче. Нәрсә ишеттең – шуны әйттем.

Арадан берәү. Юк, син әйт, нәрсә дисең?

Арадан икенче. Басурман дидем!

Арадан берәү. Басурманмы? Син безне мыскыл итәсеңме? Ах син, кяфер!

Билбауга кыстырган балтасын тартып ала. Арадан икенче дә пычагын суырып чыгара.

– Шаярмагыз!

– Туктагыз.

Ләкин Арадан берәү белән Арадан икенче аларны тыңламыйлар, бер-берсенә кара-каршы киләләр. Тавыш куба. Тавышны ишетеп, Теләчев, Бәхтияр, Лихачев керәләр.

Бәхтияр (сугышучылар янына үтеп). Нишлисез? Туктагыз!.. (Сугышучылар арасына кереп, аларны аера.) Ни булды?

Арадан берәү. Татарларны ул «басурман» дип әйтте.

Арадан икенче. Әйттем шул. Ә син нигә безнең хатыннарны мыскыл иттең? Нигә «кяфер» дип акырдың?

Бәхтияр. Василий, ни булды?

Василий. Уеннан уймак чыкты, полковник.

Бәхтияр. Бу уен түгел, Василий. Җәнҗал чыгаручыларны монда китерегез.

Арадан икенче белән Арадан берәүне Бәхтияр каршына китерәләр.

Бәхтияр. Нишләтим соң томана сарыкларны? Бер-береңне үтерер өчен яу чыктыгызмы? (Лихачев янына килеп.) Гаврила, сиңа тапшырам, син хөкем ит.

Лихачев. Мин бөек государь Пётр Фёдорович гаскәренең, полковник Бәхтияр Канкаев отрядының сотнигы Гаврила Лихачев әмер бирәм: отрядта җәнҗал чыгарган бу адәмне һәм бу адәмне унар камчы белән сыйларга… Син… син… Әмерне үтәгез! Карышсалар, тагын унар камчы өстәргә.

Сугышучыларны алып китәләр.

Бәхтияр (Теләчевкә). Әбүбәкер, гаскәргә әйтер сүзем бар.

Теләчев. Җәмәгать, тыңлагыз! Олуг император Питыр Фидрувич хәзрәтләренең өлкән пулкаунигы Бәхтияр Канкайның сезгә әйтер сүзе бар.

Бәхтияр. Җәмәгать! Олуг падишаһымыз әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләренең һиммәтле гаскәре! Безки падишаһымыз тарафыннан пулкувник итеп куелган һәм дә сезләр тарафыннан башлык итеп танылган Бәхтияр Канкай углының сезләргә әйтер сүзе шулдыр, мәгълүм булсын, колакларыңыз ишетсен, без ворлар командасы түгел. Без – падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре өчен изге юлга сәфәр чыккан бер атаның балаларымыз. Атамыз Питыр Фидрувичның могтәбәр кулындагы бармакларымыз. Күктә йолдызлар бар, янә ай бар. Без – йолдызлар, падишаһымыз Питыр Фидрувич – ай. Йолдызларның яхшысы юк, яманы юк. Аларның барчасы ай тирәсендә ялтырап яналардыр. Олуг падишаһымыз барчабызны тигез күрә, барчабызга да аермаенча җир, су, урман ярлыкый. Ирек ярлыкый. Янә дә шуны әйтәм, үзләрегез дә беләсез, сугышка бергә янәшә йөрисез, бергә ризык җыясыз, кемнәр бар сезнең арада? (Кызыл ыштанлы сугышчыга.) Син кем? Син үзең, синең атаң һәм анаң нинди телдә сөйләшә?

Кызыл ыштан. Чирмеш.

Бәхтияр (Ертык чикмәнлегә). Син кем?

Ертык чикмән. Чуваш.

Бәхтияр (өченче сугышчыга). Син кем? Син үзең, синең атаң һәм дә анаң нинди телдә сөйләшә?

Сугышчы. Вотяк.

Бәхтияр. Күзләреңез күрәдер, колакларыңыз ишетәдер. Барчабыз бер җирнең балалары. Безнең сотнигыбыз Гаврила Лихачев урыс, бездә пулкавай старшина булып чирмеш Байки Туйкиев торды, сотник булып вотяк Илья Богданов торды, сотник булып чуваш Борис Савельев торды… Могтәбәр Салават башкорт иленең баласы. Канзафар Усаев татар углы. Алар олуг падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләренең фатихасы илә бригадир чины алып меңләгән халык илә падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре өчен батырлык кылып йөриләр. Янә тагын шуны хәтереңездә тотыгыз һәм аң булыңызлар, головной атаман могтәбәр Белобородовның указын. Әгәр дә мәгәр кем дә кем тәртипсезлек кылса, ул һич кызганмыенча камчы белән суктырыладыр, әгәр урыс булса, урыс һәм дә татар командасы катнашында, татар булса, татар һәм дә урыс командасы катнашында. Башка халайыклар да шулай ителәдер. Олуг падишаһымыз импиратыр әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләре үзенең гаскәре илә Казан каласында торган бу көндә безгә болай эшләү килешмидер. Озак булмас, Мәскәү каласында олуг падишаһымыз аягына баш орырга да безләргә насыйп булыр. Сүземне колакларыңыз ишеттеме?

Тавышлар. Ишетте.

Бәхтияр. Күңелләреңез ишеттеме?

Тавышлар. Ишетте.

Бәхтияр. Алайса, сүзем бетте.

Икенче чапкын керә. Бәхтияр янына килә.

Икенче чапкын. Пулкувник әфәнде. Мин пудпулкувник Абдулла Мустаев отрядыннан килгән чапкынмын. Китергән хәбәрем күңелсез. Пудпулкувник Абдулла Мустаев отряды җиңелде.

Бәхтияр. Ничек? Кайчан?

Икенче чапкын. Граф Меллин командасы белән сугышта, Шуран перевозында җиңелүгә дучар булды.

Бәхтияр. Мостай үзе кайда?

Икенче чапкын. Калган кешеләре белән чигенә.

Өченче чапкын кереп, Бәхтияр янына килә.

Өченче чапкын. Полковник хәзрәтләре, Иске Җөри авылы янында безгә каршы җибәрелгән отряд барлыгы беленде. Бу якка таба килә.

Бәхтияр. Әбүбәкер, йөзбашларына әйт, поход чыгабыз! Гаврила, синең отрядың алдан бара, хәстәрен күр! (Икенче чапкынга). Пудпулкувникка әйт, безгә кушылсын! (Өченче чапкынга.) Пикитларга хәбәр бир, уяу булсыннар!

Икенче һәм Өченче чапкын чыгып китәләр. Командалар яңгырый, походка әзерлек башлана.

Ут сүнә.