Текст книги "Пьесалар / Пьесы"

Бишенче күренеш

1774 елның язы. Бәхтияр отрядының лагере. Төн. Бәхтияр белән Теләчев керәләр. Аларга каршы Василий килә. Үтеп китә.

Бәхтияр. Бәчели! (Василий туктагач.) Биргән сәламеңне ишетмәдем.

Василий. Кичер, полковник, күрмәдем. Үземне үзем сүгеп бара идем.

Бәхтияр. Ни өчен?

Василий. Әлеге дә баягы үзең беләсең. Анасының җиде бабасын… Шушы башың белән кулыңны сузып теләнеп йөр, имеш, ә?

Бәхтияр. Үтте бит ул чакларың, хәзер теләнмисең.

Василий. Юк, үтмәде, өч ел теләнгәнемнең үчен алып бетермәдем әле. Питербургка җитеп, Катьканың бугазын чәйнисем бар.

Бәхтияр. Син сактамы, Бәчели?

Василий. Сакта. Мин сакта вакытта шикләнмә, полковник. Килеп карасыннар Катька караклары, аналарының җиде бабаларының әбиләрен… ат итеп җигәрмен… (Китә.)

Әбүбәкер. Йа Хода! Җанвар бит бу.

Бәхтияр. Җанвар, Әбүбәкер. Бүре! Сарык чакларын искә төшереп, сүгенеп йөри.

Әбүбәкер. Бүре… Бүреләргә каршы бүреләр. Адәм балалары кайда? (Җыр ишетеп туктап кала.)

Агачка сөялгән Ертык чикмәнле сугышчы җырлый.

 
Хура в™рман кашлать, каш-каш кашлать,
Тав™лл™ љил килсе тухсассан,
Хура хал™х шавлать, шав-шав шавлать
Ирекленсе кана пурнастан.
 

Бәхтияр белән Теләчев җырлаучы янына киләләр.

Бәхтияр. Җырың кайсы телдә, җирдәш?

Ертык чикмән. Үзебезнең телебездә, полковник.

Бәхтияр. Телең кайсы халыкныкы?

Ертык чикмән. Чуваш булабыз, полковник.

Бәхтияр. Җырыңның мәгънәсе ни?

Ертык чикмән. Урман турында. Давыл килсә, кара урман шаулый, ирек даулап, кара халык шаулый.

Бәхтияр. Кешеләр кайда дигән идең, Әбүбәкер. Күрдеңме? Моңнары, телләре бар. Төрле халыкларның телләре төрле, уйлары бер… Кара урман шаулый…

 
Кара да гынай урман, караңгы төн,
Яхшы атлар кирәк лә үтәргә.
Карурманны чыккан чакта
Кисеп алдым пар каен…
Аерылмаек, дускаем.
Заманалар авыр, еллар ябык,
Дус-иш кирәк гомер итәргә…
 

Дус-иш кирәк, Әбүбәкер. Авылыңнан алып киткәнемә айдан ашты. Карышмыйча хезмәтеңне кылдың. Карадың, күрдең. Күңелеңне ачар чак җитте. Китәргәме, калыргамы ниятең? Китәм дисәң – тотмыйм. Әйт сүзеңне.

Теләчев. Сүзем шул: син кыю кеше, Бәхтияр. Анысы яхшы. Әмма шунысы яман: син аяусыз, усал.

Бәхтияр. Бөтен кеше синең кебек юаш булса, яхшы булыр иде дә, усаллар күп. Усалларга усал мин.

Теләчев. Кеше аяусыз булырга тиеш түгел. Кеше мәрхәмәтле булырга тиеш. Сиңа гозерем шул: мин яныңда булганда, усаллык кылма. Бүре булма. Күңелемнең катылануын теләмим.

Бәхтияр. Бу сүзләрең белән ни әйтергә уйладың? Минем белән калырга теләвеңне белдердеңме?

Теләчев. Хәерле булсын… Син ниндидер указ язарга дигән идең.

Бәхтияр (Теләчев каршына тезләнеп). Әбүбәкер! Димәк, син каласың?! Үзең теләп? Бу яхшылыгыңны мәңге онытмам. Син мине аңладың. Сүз бирәм, вәгъдә, синең күңелеңне рәнҗетмәм. (Тиз генә сикереп торып.) Ә указ мондый булачак. Әби патша каракларыннан арынган җирләрдәге сотникларга, старшиналарга! Үз хәлләре турында, шунда яшәүче халыкларның хәле турында безгә рапурт язып торсыннар. Әгәр дә мәгәр халыкны кысу хакында яман хәбәр ишетсәк, бездән дә, падишаһымыздан да мәрхәмәт булмаячак.

Атлар чапкан тавыш ишетелә. Бер сугышчы керә.

Сугышчы. Пулкувник агай, гулувный атаман Белобарудов килә.

Ул арада Белобородов үзе дә керә. Бәхтияр аңа каршы бара.

Белобородов. Пикетларың оста куелган, полковник. Хәтта мин үзем сокландым. (Теләчевкә күрсәтеп.) Бу кем?

Бәхтияр. Яңа писер. Теләч углы Әбүбәкер.

Белобородов (Теләчевкә). Бөек государьга турылыклы хезмәт итүегезне телим. (Бәхтиярга.) Мин ашыгам, Бәхтияр. Сине күреп китәр өчен юлымнан борылдым, командам юлын дәвам итә.

Бәхтияр. Юлыгыз кая?

Белобородов. Бөек государь Магнитныйда. Ул үзенә кушылырга боера.

Бәхтияр. Бөек падишаһны күрү бәхетенә ирешер көннәр килеп җиттемени, атаман?

Белобородов. Миңа шулай, сиңа иртәрәк. Минем уйлавымча, государьның юлы Казан өязе аркылы Мәскәүгә. Сиңа күбрәк гаскәр җыйнарга кирәк. Мин уйлыйм, әгәр государь Казанга юл алса, сиңа да гаскәрең белән Казан өязенә чыгу өчен әмер булыр. Бу якларда бригадир Салават Юлаев белән Канзафар Усаев кала. Ишеттеңме, Канзафар Усаев та бөек государьның боерыгы белән бригадир чины алды. Исән бул, Бәхтияр, озакламый күрешергә язсын.

Бәхтияр. Юлларың уң булсын, атаман. (Белобородов чыгып киткәч.) Ишеттеңме, Әбүбәкер. Бөек падишаһыбыз Казанга юл тота. Без дә Казан өязенә юл алабыз. Казанны күрәсе көннәребез бар, Казаннан – Мәскәү якын.

Ут сүнә.

Алтынчы күренеш

Ханбикнең өе. Чылбыр белән богауланган Нурсолтан. Ишек ачыла, анда Мортаза күренә.

Мортаза. Нурсолтан… (Нурсолтан эндәшмәгәч, өй эченә үтә.) Нурсолтан… Син мине ачуланма, Нурсолтан. Минем бер мыскал да гаебем юк. Мин дә синең хөкемеңдә, йортым-җирем, яклардай кешем юк. Син үзең дә гаепле, Бигеш өенә кайтмаска иде, Дүрттүбәдә качып ятарга иде.

Нурсолтан. Яңа патшаның әтрәтләре бу якка килеп чыккач, Ханбик авылдан качкан, диделәр. Шуны ишеткәч кайттым.

Мортаза. Качкан иде шул. Отряд башлыгы Мухай Сәгыйтов эзләде, таба алмады. Отряд җиңелгәч, яңадан кайтты Ханбик. Бөтен ачуын миннән алды. Камчы белән суктырды.

Нурсолтан. Икебезнең дә язмышыбыз кара. Син дә мәхлук, мин дә мескен. Нишлим, Ходай хатын-кыз итеп яраткан. Ир затыннан булсам, синең кебек мәхлук булмас идем.

Мортаза. Нишләр идең, Нурсолтан? Бигеш абый да ир кеше, ул да бернишли алмый.

Нурсолтан. Алмый шул, бернишли алмый. Каһәр суккан язмыш.

Мортаза. Ул хәтле кайгырмыйк әле, Нурсолтан. Хәбәрләр йөри. «Питыр Фидрувич дигән патша җиңелгән» дигән сүз ялган, ди. Ул тагын яуга күтәрелгән. Әгерҗе, Тирсә якларына Бәхтияр атлы кеше килеп чыккан, падишаһның пулкувнигы, ди, янында зур гаскәре, ди.

Нурсолтан. Кем дидең?

Мортаза. Бәхтияр дигән кеше, ди, байларны кыра, ди.

Нурсолтан. Чын микән, дөрес микән, Мортаза?!

Мортаза. Дөрестер. Сизеп торам, Ханбик тагын качып китәргә җыена. Тарантасны майлап куярга кушып, ашыгып чыгып китте.

Нурсолтан. Еракка китте микән?

Мортаза. Белмим. Нигә алай сорадың, Нурсолтан?

Нурсолтан. Атларны җик, Мортаза. Ханбик кайтып өлгергәнче… Аңлыйсыңмы? Мине чылбырдан ычкындыр. Әгерҗе ерак түгел. Ишетәсеңме, Мортаза?! Әгерҗе ерак түгел! Син егет кеше бит, Мортаза!

Ашыгып, Ханбик керә.

Ханбик (Мортазага). Син, йолкыш, монда нишлисең?

Мортаза (Нурсолтанга ымлап). Аны саклыйм.

Ханбик. Бар, тиз атларны җик.

Мортаза. Кая барабыз?

Ханбик. Кушканны эшлә.

Мортаза чыгып киткәч, Нурсолтан янына килә, Нурсолтан читкә поса.

Ханбик. Кара-кара күзләрен, оятсыз. Нигә качмыйсың, ә, нигә качмыйсың? Җир тишегеннән эзләп табармын. Шунда бәйләнгән килеш, коры сөяккә калдырырмын, оятсыз. Гомердә булмаганны кыланып мине адәм рисваена калдыруың өчен җелегеңне корытырмын. (Чылбырдан тартып, Нурсолтанны үзенә таба китерә.)

Нурсолтан (кычкырып). Бәхти-я-әр!..

Ханбик. Ни дисең?.. Кем дидең?.. Кем ул Бәхтияр? Сиңа аны кем әйтте? Әйт, юлбасар турында кемнән ишеттең?! (Тиз генә ишеккә бара, ишекне ачып кычкыра.) Мортаза!

Мортаза керә.

Син сөйләдеңме?

Мортаза. Нәрсәне, Ханбик агай?

Ханбик. Бәхтияр дигән исемне беләсеңме?

Мортаза. Кем дидең, Ханбик агай?

Ханбик. Бәхтияр.

Мортаза. Бәхтияр, Бәхтияр… Белмим, Ханбик агай.

Ханбик. Җиктеңме атларны?

Мортаза. Юк әле.

Ханбик. Тиз бул! (Мортаза чыгып киткәч.) Син, оятсыз, әле богаулы килеш әллә ниләр ишетеп… Күрсәтермен мин сиңа «Бәхтияр».

Чылбырны сәке йөзлегеннән суырып алып, Нурсолтанны ишеккә таба сөйри. Шулчак тышта атлар чапкан тавыш, шау-шу, Мортазаның кычкырганы ишетелә. Ханбик тәрәзәгә ташлана. Анда кемнедер танып алып, сәкедән шуып төшә, сәке астына үрмәли. Ишектән Бәхтияр, Мортаза керәләр.

Мортаза. Мин сине танып алдым, агай, мин сине шунда ук танып алдым. Минем гаебем юк.

Бәхтияр (читкә поскан Нурсолтан янына килеп карап тора). Нурсолтанмы?

Нурсолтан эндәшми.

Син ич бу, Нурсолтан. Таныйсыңмы мине? Нигә дәшмисең? (Мортазага.) Аңа ни булган?

Мортаза. Белмим, агай, Ханбик…

Бәхтияр. Кайда Ханбик?

Мортаза. Белмим, агай. Монда калган иде. Чыкканы күренмәде. (Эзләнә. Сәке астындагы Ханбикне күреп читкә сикерә.) Ул анда.

Бәхтияр (сәке астына карап). Ханбик, чык!

Ханбик сәке астыннан чыккач.

Әссәламегаләйкем, Ханбик. Язмыш безне тагын кавыштырды. Таныйсыңмы? (Мортазага.) Син монда тор. Әгәр дә мәгәр… Ботыңнан асып куярмын. (Телсез калган Ханбикне сөйрәп чыгып китә.)

Мортаза. Әллә танымадыңмы, Нурсолтан? Хәтерлисеңме, исеңдәме?

Нурсолтан бер сүз эндәшми. Тәрәзә янына бара, урамга карый. Ханбикнең ачы итеп кычкырганы ишетелә. Нурсолтан тагын өй почмагына сыена. Бәхтияр керә.

Мортаза. Агай, мине үзеңә ал.

Бәхтияр (Мортазага игътибар итмичә, Нурсолтан янына бара). Курыкма, Нурсолтан. Ханбик юк. Таныдыңмы инде мине? (Куеныннан Нурсолтан бүләк иткән мәрҗәнне чыгарып.) Бу – синең бүләгең, Нурсолтан, нигә син дәшмисең? Курыкма, син иректә. Мин – импиратыр Питыр Фидрувичның пулкувнигы. Кара халыкны талаучыларга каршы яу чыктым.

Нурсолтан. Кулларымны ычкындыр.

Бәхтияр. (Нурсолтанның кулларыннан чылбырны алып). Ханбик ничек эзләп тапты?

Нурсолтан. Фәрештәләр хәбәр иттеме сиңа? Мең рәхмәтләр сиңа, изге кеше.

Ут сүнә.

Җиденче күренеш

Ханбикнең өе. Сәке өстендә – Бәхтияр Канкаев, Әбүбәкер Теләчев, Абдулла Мостаев.

Бәхтияр. Бер урында озак торып симерәбез түгелме, җәмәгать?

Мостаев. Гаскәр җыябыз, Бәхтияр. Бу – зур эш, падишаһымызга олуг армия кирәк.

Бәхтияр. Син, Абдулла, һәрчак миңа каршы сөйләргә яратасың. Падишаһымызның миңа атап язган указын мин дә укыдым, олуг армия җыю турындагы фикерне әйтеп падишаһка үзем рапорт язганымны онытмадым. Мин ул хакта әйтмим. Җыелган армия ни дә булса эшләргә тиеш. Әгәр армия эшсез торса, ул бозыла. Падишаһка кеше саны кирәкми, сугыша белә торган гаскәр кирәк. Сугышырга кеше сугышып кына өйрәнә. (Теләчевкә.) Тагын күпме кеше килде?

Теләчев (кәгазьгә карап укый). Пашкино авылыннан 2 кеше, Иванайдан 6 кеше, Мишәбаштан 5, Шумбут аракы заводыннан 15, Катмыштан 11, Кече Шөннән…

Бәхтияр. Син миңа җәмгысын әйт.

Теләчев. Җәмгысы буладыр 380 кеше.

Бәхтияр. Аз.

Теләчев. Пудпулкувник Рахманкулдан хәбәр килеп җитмәде.

Бәхтияр. Рахманкулга әйтеп яз, хәбәрен җибәреп торсын, аның кайда, нишләп йөргәнен без белергә тиеш. Сиңа, Абдулла, кечкенә команда алып, Кама аръягына кичәргә кирәк булыр. Үзеңә отрядны шунда җыйнап, кичүләрне күзәтчелеккә алырсың. Падишамызның Казанга бара торган юлын ворлар отряды бүлмәсен.

Мостаев. Бүген үк китәргәме?

Бәхтияр. Бүген үк түгел, хәзер үк.

Мостаев. Баш өсте. (Урыныннан тора.)

Бәхтияр. Отрядыңда тәртип булырга тиеш, онытма.

Мостаев. Син мине рәнҗетәсең, Бәхтияр. Мин дә бит пудпулкувник чинын йөртәм.

Бәхтияр. Син – пудпулкувник. Мин – өлкән пудпулкувник… Йә, чиннар бүлешмик. Үпкәләмә. Уртак эштә үпкәләү булмаска тиеш. Кисәтүнең зыяны тимәс. Үзең белән иң ышанычлы кешеләреңне ал. Сау бул, Абдулла. Исәнлектә күрешергә язсын.

Мостаев. Амин. Атна-ун көннән хәбәр җибәрермен.

Мортаза килеп керә.

Мортаза. Бәхтияр агай…

Бәхтияр. Нәрсә, Мортаза, тагын рәхмәт укырга кердеңме?

Мортаза. Юк, Бәхтияр агай.

Бәхтияр. Мин сиңа Бәхтияр агай түгел, пулкувник хәзрәтләре. Төшендеңме?

Мортаза. Төшендем, Бәхтияр агай… Анда бер мулла килгән. Сине эзли.

Бәхтияр. Бар, әйт, керсен.

Мостаев. Мин китим.

Бәхтияр. Ашыкма, күрик, нинди мулла икән.

Чапан-чалмадан мулла керә.

Мулла. Әссәламегаләйкем!

Бәхтияр. Вәгаләйкемәссәлам, хәзрәт. Түргә үтегез.

Мулла (түргә узып). Безгә Бәхтияр атлы кеше кирәк иде, шушы өйдә, диделәр.

Бәхтияр. Ул кеше без булабыз, хәзрәт. Ни йомыш?

Мулла. Йомышны әйтер алдыннан утырып дога кылыйк. (Дога кылганнан соң, Теләчев белән Мостаевка күрсәтеп.) Боларны кемнәр дип белик?

Бәхтияр. Монысы – Әбүбәкер дигән кеше, монысының исеме – Абдулла.

Мулла. Бәрәкалла. Мөселманнардыр, шәт. Юкса безгә әйткәннәр иде: Бәхтияр үз янында кяферләрне йөртә, дигәннәр иде.

Бәхтияр. Алары да күп, хәзрәт. Дөнья булгач бергә йөрергә туры килә. Без бит мәчеттә утырмыйбыз.

Мулла. Шулаен шулайдыр да, зур гөнаһ бит.

Бәхтияр. Нишләмәк кирәк, хәзрәт. Мөселманнарга да, кяферләргә дә бер Алла. Гөнаһ булса, җавабын теге дөньяда бирербез. Йомышыгызны әйтегез, хәзрәт.

Мулла. Кяфер сүзләр сөйләмә, кем, Бәхтияр. Ишетүемчә, үзең укымышлы кеше.

Бәхтияр. Аллага шөкер. Коръән-хафиз булмасак та, ипилек-тозлык беләбез. Йомышыгызны әйтмәдегез, хәзрәт. Әллә рәнҗеттеләрме үзегезне?

Мулла. Рәнҗедем, Бәхтияр. Үзем өчен түгел, синең өчен, Бәхтияр улым. Үзең яшь кеше икән. Мөселман балаларының адашып йөрүенә, кяфергә ияреп, динебезне мыскыл итеп йөрүегезгә рәнҗедем.

Бәхтияр. Төшендеребрәк сөйләгез, хәзрәт. Кяфер дигәнегез кем?

Мулла. Ырынбур ягыннан чыккан юлбасар.

Бәхтияр. Падишаһымыз әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләрен әйтәсезме, хәзрәт?

Мулла. Падишаһ түгел ул – мәлгунь. Безнең падишаһымыз берәү генә. Ул – Әби патша, могтәбәр Екатерина хәзрәтләре.

Бәхтияр. Сез, хәзрәт, Питыр Фидрувич хәзрәтләре турында сөйләгәндә, яман сүзләр әйтмәгез.

Мулла. Ташлагыз бу эшегезне, балалар, кайтыгыз хак юлга. Иярмәгез кяфергә.

Мостаев. Хәзрәт, Әби патша да мөселман түгел бит.

Мулла. Мөселман булмаса да, аның күңеле туры. Безгә күпме яхшылыклар кылды. Чукындыруны бетерде.

Мостаев. Питыр Фидрувич хәзрәтләре дә безне чукындырмый.

Мулла. Син тик тор, кем… Без Бәхтияр белән сөйләшәбез. Син – томана адәм, дин эшен белмисең.

Бәхтияр. Хәзрәт, Абдулла Мостаев – укымышлы кеше. Ә писеребез Әбүбәкер – Коръән-хафиз.

Мулла. Йа Хода, Коръән-хафиз башың белән… Ахырзаман җитүедер. Муллаларыбыз азынып бетте.

Бәхтияр. Хәзрәт, тоткан мәхәлләгез кай тирәдә?

Мулла. Әлхәмделиллаһ, Казанның үзендә… Бозылып эштән чыкканчы ташлагыз бу эшегезне, иярмәгез кяфергә.

Бәхтияр. «Кяфер» сүзен куегыз, хәзрәт. Казаннан кайчан чыктыгыз? Казан ни хәлдә?

Мулла. Алланың биргәненә шөкер. Бар мөселманнар Екатерина хәзрәтләре саулыгына изге догада. Сез генә адашып йөрисез.

Бәхтияр. Безнең ишетүебезчә, Казандагы кара халык падишаһымыз Питыр Фидрувич…

Мулла. Падишаһ түгел ул, түгел!

Бәхтияр. Тыңлап бетерегез, хәзрәт. Казандагы кара халык бөтен Русиянең хөкемдары рәхимле импиратыр әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләренең килгәнен көтә.

Мулла. Хак сүз түгел, ялган сүз!

Бәхтияр. Без, мөселманнар, хәзрәтләр әйткән сүзгә инанырга күнеккәнбез. Хак сүзләр генә сөйлиләр дип беләбез.

Мулла. Бәрәкалла, хак сүз.

Бәхтияр. Сез, хәзрәт, Казаннан чыкканнан бирле күп кешеләрне күргәнсездер. Әлеге сүзләрегезне аларга сөйләгәнсездер дип ышаныйк.

Мулла. Сөйләдек. Безнең эшебез – халыкка туры юл күрсәтү.

Бәхтияр. Төшендек, хәзрәт. Инде безгә шуны төшендерегез, хәзрәт. Без монда адашып йөреп томаналанып беткәнбез. Әгәр дә без сез әйткән туры юлга кермәсәк, әгәр кыек юлда йөргәндә безне вафат кылсалар, теге дөньяда безне тәмуг көтәме?

Мулла. Мәңгелек тәмуг.

Бәхтияр. Әгәр дә кыек юлда йөрүчеләр сезне вафат кылсалар, теге дөньяда сезне җәннәт көтәме?

Мулла (шикләнеп). Ниятең ни?

Бәхтияр. Ниятем шулдыр, хәзрәт, без, тәмугны үзебезгә калдырып, сезне җәннәткә кертәсебез килә. Сезгә шәһит китәргә туры килмәгәе.

Мулла. Уен-көлке заманы түгел.

Бәхтияр. Абдулла, йорт тирәсендәге башкорт, татарларны өйгә керт. (Мостаев чыгып киткәч.) Сез, хәзрәт, сөйлисе сүзләрегезне халыкка сөйләрсез. Аларның күңелләре саф, сезне күбрәк аңларлар.

Теләчев. Бәхтияр… Нишләргә җыенасыз?

Бәхтияр. Шымчылык – зур гөнаһ, Әбүбәкер.

Өйгә сугышчылар кереп тула.

Бәхтияр. Хәзрәт, сез башлыйсызмы, безме?.. Безгә башлау хәерлерәк булыр… Җәмәгать! Мөселманнар! Казан дигән каладан безгә олуг кунак рәхим итте. Без аны сәлам биреп каршы алдык, түребездән урын бирдек. Тыңладык. Безгә ул үзен мулла дип танытты. Соңра шунысы мәгълүм булды: мулла дигәнебез шымчы булып чыкты.

Мулла. Бинахак…

Бәхтияр. Ашыкма, хәзрәт. Без аның мулла икәненә ышанабыз. Тик шунысы яман: мулла кешенең вор боярларга сатылып шымчы булуы күңелләребезне тырный. Чын муллалар импиратыр әгъзам Питыр Фидрувич хәзрәтләре юлында йөриләр. Хәзрәт безне, кяферләргә ияргән бозык кешеләр, ди. Үзе ул кяферләрнең шымчысыдыр. Алар ризыгын җыядыр. Кара халыктан талап алынган ризыкны җыядыр. Сез, хәзрәт, бу халыкны юлдан язган, денсезләр, имансызлар, гөнаһка баткан кешеләр дип уйлыйсыздыр. Юк, алар саваплы эш эшләп йөриләр. Алар да сезнең кебек намаз укып намазлык өстендә утырырга телиләр. Тик әлегә аларның вакыты юк, намазлык алырга рәтләре юк, аларга тамак туйдырырга кирәк, боярларга налог түләргә акча табарга кирәк. Сез, хәзрәт, елына бер ай ураза тотасыз, бу халык елына унике ай ураза тота. Шулай булгач, кем гөнаһлы да кем саваплы? Дөрес сөйлимме, җәмәгать?!

Тавышлар. Дөрес!.. Хак!.. Асып куярга кирәк аны!..

Бәхтияр. Нишләтергә кирәген үзегез беләсездер, җәмәгать. Бу вор боярлар шымчысын сезнең хөкемгә тапшырам.

Мулла. Нишләвегез?! Ярамый!..

Бәхтияр. Алыгыз!

Сугышчылар мулланы сөйрәп алып чыгып китәләр. Тышта шау-шу.

Бәхтияр. Юлыңда бул, Абдулла.

Мостаев китә.

Теләчев. Йа Хода…

Бәхтияр. Кызганасыңмы?

Теләчев. Биргән вәгъдәңдә тормадың, Бәхтияр.

Бәхтияр. Күңелең рәнҗедеме?

Теләчев. Хәерле булсын!

Беренче чапкын керә.

Беренче чапкын. Пулкувник Канкай углы Бәхтияр кайсыгыз буладыр?

Бәхтияр. Без булып торабыз. Кем син, әйтер сүзең ни?

Беренче чапкын. Шанлы император Пётр Фёдорович хәзрәтләренең чапкыны булабыз. Император Мамадышның уртасында утыра. Полковнигы Канкай углы Бәхтиярны отряды белән күрергә боерыгы бар.

Бәхтияр. Сүзеңне аңладык. Бүген юлга чыгарбыз. (Чапкын чыгып киткәч.) Әбүбәкер, йөзбашларына әйт, җыена башласыннар. Патша хәзрәтләре каршына буш кул белән бару килешмәс, Ханбикнең малларын төясеннәр. (Чыгып барган Теләчевне туктатып.)Нурсолтанны үзем белән алырга уем бар.

Теләчев. Син каршы әйткәнне яратмыйсың.

Бәхтияр. Акыллы сүз булса тыңлыйм.

Теләчев. Ул – ир хатыны.

Бәхтияр. Калдырырга ихтыярымнан килми, Әбүбәкер. Гыйшкым акылымнан көчлерәк.

Теләчев. Кеше акылыннан көчле дөньяда берни юк.

Бәхтияр. Син гашыйк булып карамаган.

Теләчев. Минем ике балам үсә, Бәхтияр. Үзләрен һәм аларның аналарын көн саен төшемдә күрәм.

Мортаза керә.

Мортаза. Бәхтияр агай, Нурсолтан сине чакыра.

Бәхтияр. Кайда ул?

Мортаза. Келәттә.

Бәхтияр. Бирегә керсен. (Мортаза чыгып киткәч.) Син мине ачуланма, Әбүбәкер мулла. Нурсолтанны үземнән калдыра алмыйм.

Теләчев. Үзеңә кара. Мин сүземне әйттем. (Чыгып китә.)

Мортаза белән Нурсолтан керәләр.

Бәхтияр (Мортазага). Кит! (Нурсолтанга.) Нурсолтан, асылзат. Мине чакыргансың. Әйтер сүзең күңелемә шифа булсын.

Нурсолтан. Син, Бәхтияр, Ханбик авызыннан мине үзеңә тоткын итәр өчен тартып алдыңмы?

Бәхтияр. Тоткын итәр өчен түгел, хатын итәр өчен.

Нурсолтан. Хатынны сак астында тотмыйлар.

Бәхтияр. Сак астында түгел, Нурсолтан. Үз иркендә.

Нурсолтан. Алай булгач, нигә өемә җибәрмисең?

Бәхтияр. Синең өең юк. Падишаһымыз Питыр Фидрувич хәзрәтләре Мамадышта. Хәзер шунда китәбез, никахымызга аның фатихасын сорарга җыенам.

Нурсолтан. Йа Тәңрем! Егерме ике яшемдә кемгә генә хатын итмәделәр. Мондый яман язмыш нигә минем башыма җибәрелгән! Минем никахлы ирем бар, Бәхтияр!

Бәхтияр. Хатынын саткан ир…

Нурсолтан. Әйтмә алай дип, язмыш…

Бәхтияр. Нинди язмыш? Бүтәннәр үзләрен, хатыннарын, балаларын рәнҗеткәннәргә каршы яу чыкканда, юкәче Бигеш юкә каезлый.

Нурсолтан. Бөтен кешегә дә Ходай Тәгалә синеке кебек батыр йөрәк бирмәгән. Бигеш – эшләр өчен яратылган кеше.

Бәхтияр. Эшләп ни кылды?

Нурсолтан. Анысында аның гаебе юк.

Бәхтияр. Сынау килгәндә ир була алмаган мәхлукның гаебе булмыймы? Күреп тордың, мин аның белән сөйләштем, ишетеп тордың, ул сине талак кылды.

Нурсолтан. Куркуга төшкән кеше ни әйтмәс.

Бәхтияр. Мин аны куркытмадым.

Нурсолтан. Сине пулкауник дип йөртәләр. Ул сүздән кем курыкмас.

Бәхтияр. Янә әйтәм, Нурсолтан, куркак иргә син хәрәм.

Нурсолтан. Җибәр мине, Бәхтияр. Миңа бер яхшылык кылдың, яхшылыгың яманлыкка әйләнмәсен.

Бәхтияр. Нурсолтан, минем йөрәгем тимер, сине күргәч эреде, мин – вор боярларның башын кискән адәм, синең каршыда ялынып торам.

Нурсолтан. Шуңа күрә мин сиңа исемең белән Бәхтияр дип эндәшәм, сине ничә айлар хәтеремдә сакладым.

Бәхтияр (кычкырып). Шулай булгач ни кирәк, тискәре җан?!

Нурсолтан. Кычкырма, Бәхтияр. Кычкырып куркытасың, куркытып биздерәсең. Күңеле бизгән, тәне тартмаган хатын сиңа нигә кирәк?

Бәхтияр. Тәнең тартмаса да, юкәче Бигешне сөйлисең.

Нурсолтан. Ул – минем никахлы ирем.

Бәхтияр. Һаман бер сүзне тукыйсың. Ул «талак» диде, без никахлы булырбыз.

Нурсолтан. Син дә бер сүзне тукыйсың, Бәхтияр.

Бәхтияр. Болай булгач, Ханбикне мин юкка астырганмын. Интек идең гомерең буе шуның белән.

Нурсолтан. Бу сүзләрең йөрәгемне рәнҗетте, Бәхтияр.

Бәхтияр. Бар, кит!

Нурсолтан. Өемә җибәрәсеңме?

Бәхтияр. Күземә күренмә!

Нурсолтан. Хода юлларыңны уң итсен, Бәхтияр. Хуш, батыр ир. Рәнҗемә. Синең белән болай итеп сөйләшкәнмен икән, ул сине үз иткәнгә. Мине рәнҗетмәячәгеңә күңелем ышанганга. Әгәр беренче булып син очраган булсаң, мин Ходайга рәхмәт укып туймас идем. Йөрер сукмакларыңны чәчем белән себерер идем. Хуш. (Китә башлый.)

Бәхтияр. Тукта!

Нурсолтан. Йа Алла!..

Бәхтияр. Мортаза! (Мортаза кергәч.) Бу хатынны илтеп куй юкәче Бигешнең өенә.

Нурсолтан. Безнең авыл моннан ерак түгел, Бәхтияр.

Бәхтияр (Мортазага). Илтеп куй! Әйт юкәче Бигешкә, хатыныңның Бәхтияр абзый белән кылган гөнаһысы юк, диген. Янә өстәп шуны әйт, әгәр бу хатынга тел тидерсә, рәнҗетсә, өенә үзем барып, үзе каезлаган юкәсе белән усак агачына асып куярмын. Юлыңда бул. Без – Мамадышта. Куып җит.

Мортаза белән Нурсолтан китә башлыйлар.

Бәхтияр. Туктагыз! (Тегеләр туктагач, куеныннан мәрҗәнне алып Нурсолтанга ыргыта.) Ал! Ул минем йөрәгемне көйдерә.

Пәрдә.

Икенче пәрдә

 
Хор. Юллар бергә килгәнгә,
Ике батыр дус булган,
«Уң кулым син» дигәнгә,
Күңелләре хуш булган,
Пугачауга кушылган
Канкай углы Бәхтияр.