Текст книги "Кетменчиден элчиликке чейин"

Азыркыга чейин жыгачты от менен иштетүүдө ошол бакытымдын даамы келет: мына азыр мен конькини кийип алып, дөңдөн ылдый сыза турган учур келет деп кудуңдап отурганым күнү бүгүнкүдөй сезилет.

Бала кезде биринчи карды чыдамсыздык менен күтөсүң, кээде түн ичинде ойгонуп алып, биринчи кар жаап койбодубу деп терезеге чуркайсың. Кар баарын жаап калат: кечээ эле боз ала болуп, томсоруп турган бактар кубулуп, жалбырактардын ордуна үлпүлдөгөн ак кар жамынып калган болот. Чана, коньки тепкенге ашыгып, карды күтөсүң. Шаар кубулуп, жасанып алгандай көрктөнө түшөт. Ылай тоңуп, жолдордогу кар тегизделип калат. Мен жашаган шаарлардын баарында кар тургундары күтпөгөн жерден карп-күрп келип калат. Кышкысын сайрагыч боз чымчыктар учуп келчү. Таранчыдай, тумшугу калың, тууралжын, төшү, мойну жана жаактары ачык кызыл, канаттары жана куйругу кара. Кыштын аязында да алар кар жамынган бактарда, дээрлик кыймылсыз конуп отурушчу. Чымчык ишенчээк анан мамилечил. Бакка чыгып, ага жакын барып алып, жакшылап кароонун эч кыйынчылыгы жок эле. Бирок кол тийгизсең эле чымчык топ этип карга кулап түшчү.

Атам коньки жасаганга киришкенде балдары тымтырс тегеректеп отуруп алып, кадимки жыгач менен металл тасманы эңсеткен конькиге айланышын карап отурушчу. Бычагы, кайчысы менен узанып, балка-чотун какканча, атам өзү көп бил-ген ар кандай окуяларды, жомокторду, уламыштарды айтып берер эле. Өзү кызыккан тарыхий окуялардан алынган аңгемелерди айтып атып, алар менен кошо өзүнүн бала чагын, уруусун жана бай-манаптардын адилетсиздиги тууралуу айтчу. Атургай белгилүү эле баянды же жомокту айтып атып, Кожомжар ата ар айткан сайын бир нерсе кошуп, өз ою менен өркүндөтүп көркөмдөп, балдарын тажатпай гана ишенимдүүлүккө, алпейимдикке, ак ниеттикке тарбиялачу.

Ушул унутулгус тарбия мектебинде кийин неберелери да окушту. Чоң ата болуп, аларга ар кандай кылыч, канжар жасап берчү. Жыгачтан жонуп тапанча, автомат жасап, атургай аларга аскер кийимин тигип берген. Улуу небереси менин уулум Владимир болду. Биз Москвадагы жогорку окуу жайларда окуп атканда, 9 айлык кезинен 4 жашына чейин чоң ата, чоң энесинин колунда чоңойду. Ага баарынан чоң атасынын Сервантестин “Дон Кихотун” окуп бергени жакчу. Чоң атасынан ошол китепти окуп берүүсүн көп суранчу. Кожомжар ата текчеден китепти алып, шашылбай көз айнегин тагынып, ыңгайлашып отуруп алып, сөзүн баптап окуй баш-тачу. Бул кезде небереси сурачу: «Ата, Дон Кихот найзасы менен чоң жел тегирменге каршы кантип согушкан?» Чоң атасы небересине эринбестен согушта көп учурда эки жак тең күчтүү болбостугун майда-чүйдөсүнө чейин түшүндүрүп берчү. Эгерде адамдын Дон Кихоттукундай чоң, кош көңүл болалбаган жүрөгү болсо, жамандык, адилетсиздик жанын кейитсе, алсыз болсо дагы тайманбай согуша алат дечү. Дагы бир аз убакыт өткөрүп, небереси кайра чоң атасынан китеп окуп берүүсүн суранчу.

Бир нече жылдан кийин гана үй-бүлөбүз кичине бардарчылыкка жетишкен кезде “почта аркылуу товар” деген кызматтын жардамы менен ата-энебиз улуу үч уулуна чыныгы Канаданын конькилерин сатып беришти. Алардын томпок түзүлүшүнөн улам, балдар аларды томпок дешчү. Алар азыркы жаштардын тили менен айтканда эң эле “крутой” конькилер болуп саналчу. Аларды биз өтүк же чокойлорго ичке жиптер менен байлап алчубуз. Чокойдун арты жыртылып, бутубуз өйкөлүп калчу. Кээде, белгисиз жолдор менен колубузга парашюттун аркандары тийип калчу. Алар коньки бекиткенге эң сонун жиптер эле.

Колхоз ишинде бир өнөктүктүн артынан дагы бир өнөктүк келип (кой куут, сакмал, эгин оруу, пахта чогултуу, мал кыштатуу), бир калыпка салынган жумуш күн болбойт. Ошондуктан атам балдарынын окуусун катуу көзөмөлдөй алчу эмес, бул милдет апамдын мойнунда эле. Үйдөгү чарбачылык да апамдын жүгү. Апам нак кыргыз аялы болду, кыргыз, өзбек тилдерин үйрөндү, кошуналар аны мээрим менен Мария апа дешчү. Ал, атам жана биздин туугандар жеп көнгөн тамактарды таптап, даамына келтирип жасаганды үйрөндү. Тегерек патыр нанды өзгөчө даамдуу жасачу. Тандырга нан жапканда биз апабыздын өз колунан нан алып жегенге качан кезегибиз келет деп, чыдамсыздык менен күтүп отурчубуз.

Күзүндө кышкыга капуста даярдачубуз. Апам Шура апа экөө туурап, челекке туздап салышчу. Бадыраң, помидор туздашчу. Сабиз, картөшкө камдачубуз. Алманы жазга чейин, а жүзүмдү Жаңы жылга чейин сактачубуз. Чоң апам борщту, вареники жана галушканы сонун жасачу. Ал украиналык эле, мекенин дайыма эсинен чыгарбай, өлөр өлгөнчө тилине бек болду. Бала кезибизден ал тилге көнүп өстүк.

Апам мектепке барган балдарына катуу мамиле кылчу. Төрт мектеп окуучусун кароо чоң берилгендикти талап кылды: аларды кийинтүү, тойгузуу, көчөнүн жаман таасиринен коргоо керек эле.

Шаарыбызда төрт жалпы билим берүү мектеби бар бол-чу. Алардын бирин бир туугандар 60-жылдары бүтүрүштү. 60 жыл мурда 10 эле жыл окушчу. Мен 11 жылдыкка туш келдим. 8-класстан кийин мектептен окугусу келбегендер кетип калышчу. Биздин класстын бир бөлүгү кесиптик техникалык курулуш окуу жайында окууну же дароо оңдоомеханика заводуна слесарга же токарга шакирт болуп иштөөнү тандашты. Айыл өңдөнгөн шаар маданият, билим борборлорунан алыс жайгашып, өзүнүн жай баракат нугунда жашоосун улап жатты. Кошуналар деле биз сыяктуу өз үй-бүлөсүнүн түйшүгү менен чектелишчү.

Аскерге чакыруу келгендер сүйүнгөн бойдон аскерге кетишчү. Көкүрөктү койгуламай жок эле, эч кандай көңүл толкуткан узатуусуз, текке кеткен 3–4 жыл дебей эле кетишчү. Аскерге кызмат өтөөдөн эч ким четтечү эмес, биринчиден, аскерге милдеттүүлөрдү эсепке алуу катуу жолго коюлган. Экинчиден, бул жашоодогу жаңы нерселерге карай ачылган жол, эл-жер көрүүгө мүмкүнчүлүк эле. Түштүктөн чакырылгандарды түндүккө, түндүктөн чакырылгандарды түштүккө жөнөтүшчү.

Ата-эненин көзөмөлүнөн сыртта, көчөдө, түрмө романтикасы жайылтылчу. Адатта бул ырлар же отуруп келгендердин баяндары аркылуу жүрчү. Жаш уландар баңгичил бол-гон учурлар болчу. Билим алууну жогорку окуу жайда улантуунун келечегин ойлоодон көптөгөн себептер менен карманышчу: жетишпеген жашоо, орто мектепте алган билимдин начарлыгы, жакшы тажрыйбага ээ болгон жумушчунун айлык акысынын жогорулугу. Алардын айлыгы инженердин, дарыгердин же мугалимди айлыгынан ашып түшчү.

Эч бир жаңы нерсе жок, бир өңчөй жашоо адамды чөктүрүп ийчү. Жаш улан курагыбыз биз баамдай да албаган, бирок үрөй учурган ядролук согуштун болжолу менен туюлган муздак согуштун кайнап турган маалына туш келген. Кариб ракеталык кризиси жөнүндө бирдеме уктук, бирок эч ким эч нерсени майнаптуу түшүндүрүп бере алган жок. Маал-маалы менен граждандык коргонуу жөнүндө окуулар болуп, противогазды колдонууну үйрөтүшчү. Ядролук жарылуудан жана анын кесепеттеринен сактануу тууралуу ар кандай үгүт баракчалары чыгарылчу. Борбордон четте калганыбыз биздин үй-бүлөдө эч качан сөз кылынчу эмес, биз байланып калган бул көнүмүш жашоодон чыгарыбызга бекем ишеничибиз бар болчу.

Мелжегенибиз Москва эле. Бирок бул кыял кандайдыр бир саясый жана экономикалык бийликтин шаар-борбору жөнүндө эмес, кандайдыр бир жашоодо жок, биз китептерден гана окуган, төрт тарабы төп, бардык жагынан эң сонун бир жай жөнүндөгү кыял болчу. Мына ушул дүйнөнүн “маалыматтуу борборуна” жана “караңгылыкка басылып четте калган аймагына” так бөлүнүшү биздин абалыбызды көрсөтө турган түзүмдү биротоло аныктап койду.

Көп жылдан кийин, студент болуп калган кезибизде атабыздан эмне үчүн билим алууга чоң маани берип, ар бир ыңгайлуу учурду өткөрбөй тырышып, үзбөй окуу керектигин насааттап акылыбызга сиңирип, бирок өзү биздин мектептик жашообузга сыртын салып, ата-энелер чогулушун такыр жактырбаганын кызыгып сурадык. Балдарына берген жообу анын мүнөзүн жана башкаларга мамилесин жетишердик так да, ынанымдуу да мүнөздөп берет. “Ата-энелер чогулушуна биринчи жолу катышкандагыдай капалануу, ызаланууну башыман сейрек кечирдим. Эмнегедир мугалимдер ата-энелер чогулушун балдарды канткенде туура тарбиялайбыз деп кеңешүү эмес эле; бир максаттагы адамдардын чогулушу эмес, айыптоочулардын, сөз ташыгычтардын, күнөөлүүлөрдүн жыйналышы кылып алышыптыр. Чогулуш бүтөр-бүткөнчө балдарыңар андай, балдарыңар мындай деп, ата-энелерге балдарын жамандап, балдарыңарды тарбиялай албайсыңар деп айыптагандан башка тыңгылыктуу эч нерсе айтышкан жок. Балдар мугалимдердин көз алдында тил укпаган келесоо, баш бербес бейбаш болушту да. Ата-энелерин балдарына каршы күүлөшөт. Мугалимдин башкы максаты ушул беле? Кеп, балдарга илим үйрөтүүдө эмес, аларда илимбилимди сүйүүнү калыптандырып, окуганга себеп таап берүүдө эмеспи. Эч күмөнсүз, жакшы тарбия мына ушунда жатат”.

Улуу агам кичүүлөргө чоң таасир берди. Ал сүрөттү жакшы тартчу. Искусствого жана так илимдерге кызыкчу. Анан чыгармачылык дээрин көргөн сүрөтчү кошунабыз Василий Владимирович аны өзүнө жардамчы кылып алды. Уран рудасы алынгандыктан эркин кирип-чыгууга жабык жана өзгөчө шарттамдагы тамак-аш менен тейленген Майлуу-Суу шаарында иштеш керек болду. Байкем бир чемодан момпосуй сатып алыптыр. Үйдөн ал чемоданды ачканда, биз суктангандан дем албай туруп калдык. Ар түрдүү момпосуйлар экен. Ликерлүүсү, жылтырак кагазга оролгон шоколад-дары бар эле. Сонун даамы, көрүнүшү бизди сонуркатып, тамшандырды.

Анын эмгекчилдиги пахта тергенде да көрүнчү. Жетинчи класста окуп жүргөндө бир пахта терүү мезгилинде эки тонна жыйнаганы үчүн сыйлыкка татып, Москвага ВДНХга жолдонгон. Бирок саякатка кийип барганга кийим жок, сатып алганга каражат да жок болуп, барбай калган.

Пахта теримге катышкан күндөрүбүз.

5-класстан 11-класска чейинки окуучулар жылдын эки айында пахта теришчү. Ыңгайлуу шарт жөнүндө кыялдануу мүмкүн эмес эле. Бул алардын ден соолугуна таасирин тийгизбей койгон жок. Мектептеги билим берүү сапаты тууралуу эч ким ойлончу да эмес. Адатта колхоздун маданият үйүндө же мектептин маданий иш-чаралар өтүлүүчү залында, жерге жатчубуз. Бир дубалдын түбүндө балдар, бир дубалдын түбүндө кыздар, секиде болсо мугалимдер жатчу. Эртең мененки жана кечки тамакка үйдөн тамак-аш алып келчүбүз. Түшкү тамакты окуучулардын ичинен чыккан ашпозчулар даярдашчу.

Чоңураак балдар алы жок кичирээктеринин тамагын тартып алып, арыздангандарын уруп салышчу. Түнкүсүн абал жашы жете элек кылмышкерлер кармалган жайдын жашоо шартына окшочу. Мугалимдерди өспүрүмдөр тоготушчу эмес. Пахта терүү маалы келгенде, пахтанын бышып жетилгенине жараша өзгөрүп турар күндүк чен-өлчөм коюлчу. Айтылбаган эрежелер катуу сакталчу. Аларды расмий коюлбаган жетекчилер коюшчу. Мына ушундайча чоңдордун жашоосуна кошулдук.

Октябрдын жарымына жуук пахтанын кабыктары кургап, үстүңкү бөлүгү учтуу болуп калчу. Балдардын манжалары жабыркап, саргарып ириңдеп кеткенде лейкопластырь чаптап алышчу. Бул аларды жумуштан бошотчу эмес. Мунун азабын, өзгөчө денелик өзгөрүүлөрү жүрүп жаткан кыздар тартчу. Мындай учурда керектүү денелик камкордук көрүүгө санитардык шарттар туура келбей, түзүгүрөк даараткананын жоктугу да азапты көбөйтчү. Бөлүнүп чыккан заттардан бошонуу үчүн талаага барышчу. Он күндө бир жуунуп, тамакашын камдап келиш үчүн автобустар менен үйлөрүнө жеткиришчү.

Балдарды пахта тердирүү боюнча 60-жылдары биринчи жолу эл алдында Комсомолдун борбордук комитетинин секретары Лобусов сын айтты. Көп өтпөй ал башка жумушка которулду. Мындай “эмгек тарбиясынын” балдардын ден соолугуна да, билим алуусуна да кесепети тийди. Ошол мезгилде биз өңдүү өспүрүмдөргө окуучулардын арасында өкүм сүргөн маанай майдай жакчу: алгачкы жактыруу сезимдери, ыр-бийлер, кечкисин аккардеондун же граммофондун музыкасына бийлөө; кечки көңүл ачууларды чыдамсыздык менен күтчүбүз. Мектептеги катаал көзөмөл бошоп, анын ордун ата-эненин көзөмөлүнөн да, мугалимдердин көзөмөлүнөн да бошогон эркин жашоо ээлечү.

11-классымда Сузак районунун Коммунизм колхозунун пахта талаасында иштедик. Колхоз председатели тартипти катуу кармаган, күжүрмөн Юнусов Олимжан эле. Ал кымбат ноотудан, коргонуу түсүндөгү (айлана-чөйрөгө түспөлдөш) гимнастерка, галифе шым (багалеги тар, өйдө жагы кенен, өтүк менен кийилүүчү шым) жана хром өтүк кийип жүрчү. Өтүгүнө камчы кыстарып алаар эле. Таң эртеден кеч күүгүмгө чейин анын ат үстүндө пахта талааларын кыдырып жүргөнүн көрөр элек. Каардуу көрүнгөн жүзүнүн артында берешен кожоюндун ак ниет жүрөгү катылып турчу. Махаллада жашаган колхозчулардын арасында тартип бузгандар жок эле. Тынчтыкты бүлүнтүүчүлөргө колдонулган эң катаал жаза коомдук бирикменин аймагынан сыртка чыгарып салуу болгон. Андан көп убакыт өткөндөн кийин, республикалык парламенттин депутаты болгонубузда жыйындар залынан жолугуштук. Атам тууралуу көп нерсе айтып берди. Бир жолу толук бир сутка шахмат ойноп, бирок бири бирин жеңе алышкан эмес экен.

Ал ортодо үй-бүлөбүзгө кезектеги сыноо келди. Атам катуу ооруп, жергиликтүү дарыгерлер дартын аныктай алышпай, Ессентуки курортундагы минералдык заттары бар ылай менен дарылоо курсунан өтүүнү сунуш кылышты. Курортко 1956-жылы барганы менен, жылыш байкалган жок. Атамды айыктыруу үчүн үй-бүлөбүз менен анын кичи мекени Токтогулга бардык. Ал өзү көнгөн абаны дегдеди, бизди малчылардын оор эмгеги, айылдыктардын тиричилиги менен тааныштыргысы келди. Айылдыктар үчүн эң эле бакубатту жер байыртан бери Арым жайлоосундагы жай мезгили болучу. Бул бийик тоолуу жайытка колхоздун отор койлорун айдап келишчү. Катаал кыштоодон кийин бүт айыл эли кур-гак, ысык тоо этегин таштап, бийик тоонун салкын көк шиберине жайгашышчу.

Жайлоого чейин күндүк жол эле. Айылдан чыкканда эле жапайыланып кеткен өрүк бактары, ит мурун бадалдары жана жапайы жүзүм кезигет. Жалгыз аяк жол кооз капчыгайды аралап, хрусталдай мөлтүрөгөн тунук сууну бойлой кетчү. Кээ бир жерлерде бул жол тоонун аскалуу бооруна такалып, бир жагынан бир нече ондук метр бийиктиктеги жар менен жанашчу. Аттар мындай өтмөктөргө көнгөн, адат-та тоодогу жолдор аларды башкарышпайт. Чабандестер тизгинди бош таштап, аларга ишеним артышат. Аттардын жергиликтүү тоолук породасы кыргыздар 4000 жыл илгери өстүрүшкөн ат тукумунан алынгандар. Туяктары бек, такалоонун кереги жок.

Ат менен топозго (3–4 миң метр бийиктикте жашаган, жүк артылуучу алмаштыргыс жаныбар) ар кандай жүк өзгөчө аракет менен жүктөлчү. Жолдо кечип өтүү кыйынга турган тоо суусу агып өтчү. Бул күргүштөгөн агымга туруштук берүү үчүн болгон күчүбүз менен тырышчубуз. Эс оодарган узак жол туш тарабынан тоо кыркалары менен чектелген кең өрөөнгө алып келчү. Таң бул жерге кечигип атып, күүгүм маалынан эрте кирер эле.

Бет маңдайыңда каакымдардын сары баштары, чөптөрдүн бышып жетилген машактары. Жыш өскөн сабактарда түркүн майда жандыктар кыбырап тирлигин кылышат. А тиги тик жардан ары, алыс-алыс мунарыктап турган жакта аппак болуп жаркыраган тоо чокулары. Коркунучтуу саякатка кетип калышыбызды каалабай, улуулар озунуп бизге түркүн жемиштерден татканып жыргаган аюулар жөнүндө айтып беришчү. Бардык жерде жайылып жүргөн мал көрүнөт. Ал үпү гүлдөрү менен кооздолгон зымырыт түстүү килемде боз үйлөр ар кандай жайгашкан. Ошол боз үйлөрдүн бирине үй-бүлөбүз менен жайланыштык.

Эң эле кызыгы – жакын турган тоолорго чыгып, мылтык менен мергенчилик кылуу эле. Патрондор катуу тартипте чектелүү. Бир жолу иним Олег жолдуу болду. Ал улар атып алды, мергенчи үчүн бул сейрек кездешүүчү олжо. Жайлоодон Токтогул совхозунун улуу чабаны, Социалисттик эмгектин баатыры, СССР Жогорку Кеңешинин депутаты Мамбет Абылдаевдин туугандары, атасы менен мамилелешип калдык. Мамбек өмүр бою чабан болгон. Аны билгендердин эсинде анын өзүн бактылуу сезип, жылмайып жүргөнү калыптыр. Анын жылкыларынын арасында оюн салып жүргөн тайлары бар эле, атамдан анын бирөөнү кармап минейинчи деп сурандым. Улуулар Кожомжарды мындай сааттуу ишти кой, мындай азоо айбан бала кезинен аттын кулагы менен тең ойногон чабандын балдары үчүн да кооптуу деп тыйышты.

Атамдын дарылануу мезгиси. Ессентук шаары, 1954-жыл.

Үйрөтүлбөгөн немелер минген баланы эмне кылышарын айтып болбойт. Ээри жок, жүгөнү да жок, үркүп кетсе ала качып, болгон күчү менен чуркай турган болсо, кармап жоошутуу кыйын болмок. Бирок атам менин көңүлүмдү кыйбады. Тайды кармап, мойнуна аркан салышты да, мени мингизип туруп коё беришти. Күлүктүн жер чапчып жүгүргөнү мени кең өрөөндүн мейкинине алып учту, кулагымда шамал шуулдайт, жан жагымда калың карагайлуу токой учуп өтүп атты. Аң-дөңү жок, чөптүү тегиз талаада тоскооло бол-гон эч нерсе жок, мен тай үстүндө ишенимдүү карманып бараттым. Ошентип, алгачкы тажрыйбам мени алга сүрөй турган жүрүш болду. Андан кийин аттарды чаптырып, чабандардын балдары, бир туугандарым менен аламан байге талашып, ар кандай мелдештерге катышып жүрдүм.

Улуу агама Мамбет улак тартыш учурунда жакшы атты ишенип тапшырды. Аттардан тышкары айылдыктар дайыма эшек кармашчу. Анын кубаттуу денеси өз салмагынан оор жүктү да ташый алат. Эшек минип алып, бир топ алыс жерлерге барчубуз. Көнгөн жерине акылдуу жаныбар текиреңтаскак салып жетип келчү. Эшектен жыгылганга караганда, аттан жыгылган оңой. Эшектен жыгылганда эт ооруп калмайы бар сөзсүз. Ажы деген жайдары, ак көңүл тууганыбыздын зоот, кара эшеги бар болчу. Азоо эшек эле, өз кожоюнунан башканы жанына жууткусу келчү эмес, мөңкүп, кажырлуу киши болсо да оодарып түшмөйүн жоошучу эмес.

Атамдын улуу агасы Шабдан чоң атаны терең урматтачубуз. Жайкалган ак сакалы, салмактуу басыгы сөөлөттүү эле. Кечкурун оокат-тиричилик тууралуу же өткөнкеткенден жай баракат кеп салып бергенин чоң кызыгуу менен укчубуз. Ал мага экрандагы Бухара эмиратын баяндаган кино тасмадан түшө калган жогорку даражалуу төрөнү элестетчү. Менин элестөөмдү анын өңү-түсү кубаттап турар эле. Уулу, апам менен жашташ Төлбашы райондун борборуна салган үйүн бизге узакка созулган үч жылга чейин, атам айыкканча берип турду. Кожомжар атанын кичүү иниси Ку-лаш аке жүк машина айдачу. Ал кезде Нарын аркылуу өткөн көпүрө жөнүндө кыялданчу да эмеспиз. Капчыгай аркылуу өткөн дарыяны бойлото жол салуудан башка айла жок эле. Айдоочулар Жалал-Абаддан Токтогулга ошол жол менен өтүшчү. Кулаш аке ошол жол тууралуу ар кандай коркунучтуу окуяларды айтып берчү. Дарыянын ар бир кайрылышы Нарынга кирип бараткан машиналар менен эсте калган.

Акем узун бойлуу, кадимкиден башкача күчтүү, шайдоот, тамашакөй адам эле. Эски жолдо каттаганда аман жүрүп, жаңы жолдогу жол кырсыгынан оңоло албай көз жумду.

Атамдын кичүү карындашы Мейлихан апа күйөөсү, эки баласы менен Ошко жакын Жапалак айылында жашачу. Бири-бирибиздикине конокко көп барар элек, туугандардын ичинен алар менен байланышыбыз тыгыз эле. Ал аябай сарамжал, ак көңүл аял болгон. Акча тартышта дайыма аларга кайрылчубуз. Ата-энебиздин мууну согуштан кийинки оор жылдарда, чарбачылыктын калыбына келүү жылдарында жашады. Жоготуулар жана каатчылык аларда сыймыктанганга татыган сапаттарды калыптандырды: кайраттуулук, өзүн курман кылууга даяр болууга, тилектештик. Ошол окуялардын күбөлөрүнүн көбү азыр арабызда жок. Согуш жылдарындагы жана согуштан кийинки жылдардагы балдар алардын эскерүүлөрүн угуп үлгүрүп калышты. 50-жылдар-дын акырында Хруөевдин өкмөтү мөмөлүү бактарга салык салып, шаарларда жана жумушчулардын айылдарында мал, үй канаттууларын бакканга тыюу салганда каатчылык күчөдү. Бул иш-чаралар кайгылуу аяктады: бактар жапырт кыйылып, малдын баары союлду. Чакан чарбабыздын жардамысыз калдык. Сойгонго болбой турган мал айдап чыгарылды. Эшектердин үйүр-үйүр болуп көчөлөрдө, жакынкы талаалдарда каңгып жүргөнү көңүл чөгүү, жоготуу жана кайгыны туюнтуп турду. Башында алар ээлерин кайгыга салып, короолоруна кайтып келип жүрүштү. Алардын көнгөн орундарына кабыл алынбай, дарбазанын жанында мүңкүрөп тургандары жалпыга керексиздиктин, ташталгандыктын жана өкүнүчтүн күүсүн салып турду.

Айланабыздагы мал баккан туугандарыбыз менен мамилелешүүдө биз элибиздин улуттук салтын терең тааныдык. Аны менен бирге бийликтин терс тажрыйбасынын, эң жаман иштеринин элге таасирин көрүп-билдик. Күн кыскара баштады. Жайлоодогу күндөрүбүз соңуна жакындап, кете турган мезгил да жакындап келатты. Бат-баттан күн жашынып, тоо чокуларынан кара булуттар жылып келип, өрөөндө шамал удургуй баштады. Шамал аба ырайынын жаңы маалына жол ачты. Кар жаап салчу да, тоо кырларын ак мунарыкка чүмкөнүп калар эле. Жайлоодо өткөргөн күндөрдү эстесем, азыркыга чейин жүрөккө жылуулук уялайт. Денеге пайдалуу азыктар – кымыз, сүт, бешбармак, боорсок, каймак жана айран. Кол менен жасалгыс пейзажы менен көп жагынан бизге окшош Швейцариянын үрп-адаты, 400 жылдык тажрыйбасы боюнча сыр жасаганды үйрөнүүнү колго алсак кана. Бийик тоолордо биз эмгекчил, март жана чыдамдуу ата-бабабыз ээлеген жерди көрдүк.

60 жылдан ашуун убакыт өтсө да, арабыздан өтүп кеткен ондогон туугандарымдын бейнелери эсимде калды, көптөрүнүн мүнөзү эсимде.

Ата-энем – Кожомжар жана Мария (жаш кезин көргөндөрдүн айтуусуна караганда апам сулуулугу менен айырмаланган) тууралуу жазууга киришкенче көп убакыт өтүп кетти. Алардын мүнөздөрүн жазып калтыруум туура экенине бекем ынандым. Атамдын алысты көрө билгичтигин азыр ого бетер даана билдим, жашоонун улуттук түркүн түсүн көрбөсөк, ата-бабабыздын рухун боюбузга сиңирүү мүмкүнчүлүгүнөн ажырап калмак экенбиз. Дээрлик жарым бөлүгү бийик тоолордо жайгашканы менен мактана ала турган өлкө саналуу эле. Болгондо да анын 40%ы керемет жайлоо жана анын маанилүү бөлүгү бийик тоолуу жайыктар. Үй-бүлөсү менен, балалыгын эсине салган шарттарда, туугандарынын курчоосунда, таза абада жана дарылык касиети бар тамак-аш менен азыктанып өткөргөн убакыт атамдын күч-кубатын толук калыбына келтирди. Ал Карл Маркс атындагы колхоздун бухгалтеринин жардамчысы болуп ишке орношту. Ошол кездеги жакырчылыктан караганда да бул жарды чарба эле. Жарыбаган акча болсо да, айлык төлөшчү.

Эптеп-септеп жан сактоо үчүн атам колдонулбаган, колдонууга ыңгайсыз жер чегин ижарага алды. Тоо этегинде жайгашканына улам, талааны сугаруу кыйынга турду. Анын үстүнө таштак да жер экен, ташын да тазалоого туура келди. Мына ушундай жерде ижара келишими боюнча колхоз үчүн жүгөрү, өзүбүз үчүн күнкарама өстүрүү керек эле. Талааны жүгөрүнүн жаңы бышкан сүт кезиндегисин жакшы көргөндөрдөн (андайлар төрт аяктуулардын да, эки аяктуулардын да арасында аз эмес эле) коруу үчүн, четине алачык тигип кайтарып жашоого туура келди.

Атамдын Шота Руставелинин “Жолборс терисин жамынган баатыр” поэмасынын каармандарынын атынан атаган улуу балдары – он алты жаштагы Автандил менен он үч жаштагы Тариэл жакын жердеги адырларда эмгектенишчү. Июль-август айындагы күндүн куйкалаган ысык маалында, жыты аңкыган нан жапканда тандырга жагыш үчүн карашыбактын сабагын жыйнашчу. Бадалдарды кетмен менен кыйышчу, кээде аарынын уюгун байкап калышып, абайлап, айланып кеткенге аракет кылышчу. Бирок каракурт каптаганы жаман болчу. Аны байкоо оңой эмес эле, ал турагын кургак бутактардын арасына, жер кыртышынын үстүңкү катмарларына салат.

Чарчагандан талып турган бүткөн боюң менен болушунча керилип, жылдыздуу кара баркыт асмандын алдында, шырдактын үстүндө жаткан жылуу түндөр эсиң оогончо иштегенден кийинки эң сонун учур эле. Кой жүнүнөн жасалган шырдак жыландан жана уулуу курт-кумурскалардан жакшы коргочу. Бир жолу тоодон бир кой түшүндүрүп бере алгыс туюм менен анча чоң эмес ташты жылдырып, анын артында жашынып турган чаянды таап, ошол замат жеп алганына күбө болгом. Жылдыздарга карап жатып, балдар күмүш жолду байкашчу. Байыркы кезден аны Саманчынын жолу деп аташчу. Анда жыбыраган калың жылдыздардын ар бир чаңчасы көрүнүп турчу. Ошентсе да, Саманчынын жолунун түпсүз тереңдигине көз карашың чөгүп кетер эле.

Атамдын бай-дөөлөттүү Кетмен-Төбө өрөөнүнүн кылымдардан берки окуяларын, кыргыздын аңыз-кепке айланган жеңилбес баатыры Манастын жүрүштөрүн жана болгон окуяларды айтып бергендери бизди алдейлеп, кантип уктап калганыбызды билбей калар элек. Балдарын уйку жетелеп баратканын билгенден кийин атам сөзүн токтотчу беле, же атайылап кызыктуу жеринен токтоп калган кезде биздин “анан?” дегенибизди жоопсуз калтырбаш үчүн, канчага чейин сүйлөчү эле, азыркыга чейин билбейбиз. Мүмкүн ал бул окуяларды унутуп калбайын деп же дагы майда-чүйдөсүн толуктаганга, өзү үчүн кайталачу болуш керек. Ошондогу бизге жана биз курактуу балдардын баарына эле ата деген дүйнөдөгү акылмандыктын баарын өзүнө жыйып турган, баарын билген адамдай сезилерин айтуу деле ашыкча болор.

Таң заардан куштардын сайраганынан ойгонгонубузда атам жок болор эле, бизди ойготпой, талаага кетчү. Андан кийин биз анын артынан, дыйкандын мээнеттүү ишине жөнөчүбүз. Дээрлик адам чыдай алгыс шарттарда ата-энемдин жана улуу агаларымдын жардамы менен үй-бүлөбүз кыйынчылыкка туруштук берип, бул сыноолордон татыктуу өтүп, мурдагыдан да ынтымактуу, бекем болуп калдык.

Биртуугандар. Биринчи катар: Менин келинчегим Светлана кызыбыз Ирина, уулубуз Владимир, атам-апам жана Тариэлдин колуктусу Светлана уулу Марат менен. Экинчи катар: Улукбек, Автандил, Тариэл, Сергей.

Суу сактагыч толтурулганга чейин Токтогул району гүлдөп турган бакча эле. Кышы кардуу, аяздуу болуп, жайы ысык, аптаптуу болчу. Райондун борбору менен агып өткөн Чычкан дарыясы ичүүчү суу менен, бак, чарбактарды сугат суусу менен камсыз кылып, куйкалаган ысыктан сактап кал-чу. Кышкысын сугаруу тармактары тоңуп калып, суунун жалгыз булагы дарыянын негизги агымы болуп калар эле. Ага жетүү үчүн дагы эл күн сайын нечен азаптан өтүшчү. Мөңгүлөрдөн агып түшкөн суу таза, тунук эле.

Дарыяга борборду чет жак менен кошуп турган көпүрө орнотулган. Тургундар жазында муз менен кардын эришинен улам ташкындаган сууга ушул көпүрөдөн байкоо салышчу. Бул көпүрөнүн түркүктөрүн жулуп кетчүдөй болуп үрөйдү учурган таң каларлык, көпкө чейин эсиңде калган, кан дүргүткөн унутулгус зор көрүнүш эле. Тоодогу кар эрип бүтүп, чаңкаган жердин суусунун кандырар менен, сууну бул алай-дүлөй учуру тынчтанарын билишсе да, эл ушул убакта, улам оодарылган ак көбүк канаттарын алкынтып, киргил суусунда тамыры менен омкоргон бактарды, килейген таштарды агызып, айбаттана күркүрөп аккан дарыяны көргөнгө көнүп калышкан. Кылымдар бою, жылдар бою жаз келгенде ушундай болот.

Суунун кириши – биз балдар менен түнөккө калып бар-чу балык уулоо. Үч дарыянын бириккен жери куйма деп аталчу. Жакындыктагы асканын чокуларынын тунмаларынан улам кыш өңдүү күрөң түскө боёлгон Нарын, зымырыттай Чычкан суусу менен, андан ылдыйыраак жактан ачык Узун-Акмат менен кошулуп, түстөр менен бөлүнгөн чектери куй-мага чейин көрүнүп турчу. Түнкү жымжырттыкта зор суунун күүлдөгөнү, анда агып бараткан килейген таштардын башка бардык үндөрдү басып турган добушу угулуп турчу.

Аскалуу капчыгайда буркан-шаркан түшкөн агым аз убакыттан кийин таш далисте болуш үчүн, бул жерге келгенде жай агып жаткандай түр көрөсөтөр эле. Агым алп аскаларга умтулгандыктан, ал айбат менен жакындап келаткандай элес калтырчу. Түнкү аба жетишерлик нымдуу болуп, ансыз да залкар тоо ого бетер күңүрттөнүп, адам өтө алгыс дубалдай болуп калар эле. Ал так бизди бучкактап жайгашып, артында башка тоолор көк тирей заңкайып турушчу.

Жарыкта көнүмүш көрүнүш болуп калган, жээк бойлоп өскөн коюу бадал сырдуу да, сүрдүү да көрүнүп, жашынып жаткан жамандык караңгылыктан эми жылып чыкчудай көрүнөр эле. Коркуп калтырап турсаң да, теңтуш балдарга күлкү болбоюн деген ойдо – ичиңде болуп жаткан чуулгандан сыр бербегенге тырышасың. Алар да басып калчудай болуп келаткан желмогуз өңдүүлөрдөн коркушабы? Күдүк ойлор мени бушайман кылчу. Жаза басып алсаң же кокустан тайып кетип, көз ирмемде сени агым ала салдырып алып кетсе, бүтүндөй он эки жылың опат болот…

Алдыңан жер көчкөндөй сезилет. Капысынан башың айланып, коркунучтуу да, ошол эле учурда өтө кызык татымдуу да нерсе сени ылдыйга жетелейт. Кубаныч менен азап бири биринен айыра алгыстай жуурулушуп, бул сезимден бүткөн боюң дүркүрөйт. Көп жылдан кийин ушул сыяктуу сезимди “Америка тоолору” деген аттракциондо сездим. Таң алдында караңгылык коюуланып, тургандан коркосуң. Кандай болсо да бутактардан тургузулган алачык жана корулган мейкиндик көңүлдү тынчытат, бирок шаймандарды батыраак эле текшерип көргүң келген каалоо күч алып кетет. Кайырмактуу керме торлордун бирине ири балык түшкөнүн сезгенибизде, баарылап кыйкырыкты салып атып, бирибирибизге акыл үйрөтүп, бири-бирибизди жөөлөп атып, араң чыгарабыз.

Балыктын күмүш кабырчыгы айдын жарыгына жалт-жулт этет. Башкаларына да майда балыктар түшкөн болот. Эртең менен шүүдүрүмү жылтылдаган жаңы күндү көңүлүбүз куунак тособуз. Түнкү көлөкөлөр тарап, жээктен кайра тарткан толкундардай болуп, түн түрүлүп жок болот, аны менен кошо коркунучтар да изи калбай жоголот. Сындан өткөн ыкма менен олжо бөлүшөбүз. Бирибиз тетири карап турганда, экөөбүз “Кимге?” деп сурайбыз. Артты карап турган бирибизди атайт. Ошентип, кармалган балыктарды бөлүштүрчүбүз. Катуу чырылдаган чегирткенин үнү басылбаган, гүлдөр, калың отоо чөп баскан жээкти бойлой балык уулоодон кайтабыз. Сол жагыбызда Шевченко айылы жайгашкан.

Алдыда кышкы аяздын учурунда жылгаяк тепкен балдардын көп жыгылганынан улам, жыгылма жантайма аталып калган тик эңкейиштер бар эле. Жар башынан балдар да, чоңдор да, чанага отуруп алып, эки буту менен тебине, “Качкыла!” деп кыйкырып ылдыйды көздөй сызышат. Этекке жетер менен кол чаналарын сүйрөп алып, кайра жогору көздөй жөнөшөт. Үйдө жогум үйдөгүлөрдү бир аз тынчсыздандырат. Босогодон эле балыктын башын көрсөтөм, аны карап алып, балыктын өзү канчалык экенин кечке божомолдошот.

Менин балык уулоого кызыгым тараганы менен, кичүү иним Олег менден озуп кетти. Тоо суусунан форель кармоону сүйүүчүлөрдүн арасынан ал жеткен машкөй болду. Анын кармаган балыктарынын көбү, мурда мен кармап, үйдөгүлөрдү кызыктырган балыктардан ашып өттү. Бир жолу анын ийгилигинин себеби эмнеде экенине кызыгып калдым. Ал мага, форелдин өтө сак, абайлап жүргөн балык экенин айтып, адам буту бара албагандай, жетүүгө кыйыныраак жерлерге коюлган жемге жакшы кармалат деп түшүндүрдү. Бирок бир түшүндүрө алгыс нерсе бар эле: анткени кайырмак салып, анын жанында отурсаң, анын кайырмагына түшөт да, меникине түшпөйт. Көптөгөн жылдардан кийин, биз Мамбеттин баласы Ташы жана дагы бир жергиликтүү балык кармоонун чебери менен мотор кайыктын кыймылдаткычы бекитилип жабдылган сал менен мурдагы үч дарыя кошулган жерге жакын бардык. Суу алдындагы аң уулоого арналган мылтыкты жана гидрокостюмду сынап көрүп, сүзүү жабдууларга кайттык. Бизден 30 км алыстыкта калган, токтогон жээгибизге кайта турган маал келип калган.

Кыймылдаткыч такыр эле от албай туруп алды. Свечаларын, күйүүчү майын, майдын карбюраторго келишин текшердик. Бизге жардам бере ала тургандар менен байланышуу эч мүмкүн эмес эле. Караңгы кире баштады, анын үстүнө салда кайыкчынын баласы бар. Жаш саякатчыга калканыч табылды, чоңдор салдын тактайларынан орун алдык. Бир капталга парустай кылып, чүпөрөк тарттык. Акырындап Токтогул суу сактагычынын түндүгүн көздөй жыла баштадык. Түн бир оокумда шамалдын багыты өзгөрүп, салды түштүккө, Каракөлдү карай алып жөнөдү. Ал жакта тогоон бар эле.