Текст книги "Таатта оҕото Дьаралыктыйа Былатыан"

2 баһа. ОЙУУНУСКАЙ ДОҔОТТОРО

В.Б. Окорокова
Ойуунускай уонна Аммосов

Сахаларга ураты иэйиилээх таптал туһунан номоҕунан Алампа Дуунньатыгар таптала буолар. Оттон күүстээх, бэриниилээх доҕордоһуу туһунан П.А. Ойуунускай уонна М.К. Аммосов олохторун тухары доҕордоһуулара сэһэҥҥэ сылдьар. Бойобуой сорудаҕы толороору арахсалларыгар, Ойуунускай Аммосовка хаартыскатын бэлэхтиир уонна суруйар: «Доҕорум Максим! Биһиги доҕордоһуубут бу бэлиэтин сүтэрбэккэ илдьэ сырыт… Икки сыл устатыгар эн биһикки хайдах эйэлээхтик олорбуппутун, революция күннэригэр хайдах күүркэйэн күүскэ үлэлээбиппитин өйдүү-саныы сырыт. Эн Платонуҥ. 12.05.1917 с.».

Платон Ойуунускай уонна Максим Аммосов Дьокуускайга устудьуоннуур сылларыттан билсэн, доҕордоһон барбыттара. Кинилэр төрөөбүт норуоттарын дьолун иһин охсуһааччылар, саҥа олоҕу тутааччылар буолан, бииргэ үлэлээбиттэрэ-хамнаабыттара. Ону кытта кинилэр бэйэ-бэйэлэрин бэркэ өйдөһөр дьон этилэр: олоххо көрүүлэрэ да, норуот духуобунай баайыгар сыһыаннара да барыта сөп түбэһэрэ.

В. Давыдова маннык ахтар: «Кинилэр куруук бииргэ сылдьаллара, биир ыалга, билиҥҥи Каландаришвили уулуссатыгар олорбуттара». Оттон Б.Б. Альперович маннык кэпсиир: «Эдэрдэртэн Платон Алексеевич Максим Кировичтыын ырааҕынан ордук чорбойор дьон этилэр – ордук дириҥник, киэҥник ырыталларынан, лоп-бааччы, хомоҕойдук да кэпсииллэринэн. Салайааччыларбыт уонна үөрэнээччилэр бу икки табаарыстарбытын улаханнык ытыктыырбыт. Биһиги, эдэр дьон, кинилэри ордугургаан: «Хаарыаны, кинилэр таһымнарын ситиспит киһи!» – диэн ымсыырарбыт. Платон Алексеевич политическай даҕаны, уус-уран даҕаны литератураны бэркэ умсугуйан ааҕар, үөрэтэр быһыылааҕа, нууччалыы иҥнигэһэ суох, хомоҕойдук саҥарара. Литературнай тылга, уобарастаан этиигэ улахан дьоҕурдааҕа соччоттон ала-чуо көстөрө. Куруһуок кыттыылаахтара бары РСДРП кэккэтигэр ылыллыбыт кэммититтэн ыла араас общественнай-политическай сорудахтарга, эппиэттээх мунньахтарга үгүстүк сылдьарбыт. Сорохпут куорат үөрэнээччилэрин, үлэһиттэрин, саллааттарын ортотугар, сорохпут улуустарга, нэһилиэктэргэ тахсан маассабай-агитационнай уонна тэрийэр үлэни ыытара, «Социал-демократ» диэн Саха сиригэр маҥнайгы большевистскай хаһыаты таһаарсан, нэһилиэнньэҕэ тарҕатыһарбыт. Маныаха ситиһиилээхтик Платон уонна Максим сылдьыбыт буолаллар. Агитационнай, тэрийэр-салайар үлэҕэ кинилэр улахан талааннаахтара онно чахчы биллибитэ».

Ыарахан кэмнэригэр бэркэ өйөһөллөр эбит. 1917 с. күһүнүгэр Ойуунускай үөрэнэ баран иһэн, «Якут» диэн Глотовтар борохуоттарыгар Киренскэйгэ туох баар таһаҕаһын, харчытын уордаран ылбыт, онуоха доҕоро Максим сүүрэн-көтөн үп хомуйан ыыппыт.

Максимныын үгүстүк суруйсууларыгар ыра санааларын үллэстэр эбиттэр. Ойуунускай эрдэттэн айар үлэҕэ тардыстар буолан, саха литературатын, норуот айымньытын өлбөт-сүппэт суолталарын туһунан санаатын доҕоругар суруйар. Максим доҕорун уус тылын сөҕөр, талааныгар эрдэттэн сүгүрүйэр эбит. Ол иһин айылҕа кэрэ хартыынатын көрөн баран, Максим маннык саҥа аллайбытын доҕотторо ахталлар: «Ок-сиэ, кэрэ да хартыына! Саамай сөптөөх тоҕооско көһүннэ ээ… – уонна, туохтан эрэ хомойбуттуу, өрө тыынна, – саха поэзиятыгар биир туйгун хоһоон айыллыаҕа дьэ бу таах хааллаҕа…» «Ол хайдах?» – Дора Жиркова, Максимы ситэри этитээри быһыылааҕа, өйдөөбөтөхтүү тутунна. «Платон манна суох диэн хомойобун. Куоракка кини оннугар мин хаалбытым буоллар…» Аҕа табаарыстарбыт Саха сириттэн барбыттарын туһананнар, эсердэр, федералистар, меньшевиктар ону-маны оҥоруохтара диэн сэрэҥкэдийэн, Платон Алексеевичтаах хаһыа да буоланнар, куоракка хаалбыттара. Максим ол иһин ити курдук эппитэ.

Д.П. Лазарев ахтыыта: «Саха АССР автономиятын ылбыта 15 сыла туолбутун 1937 с. от ыйын саҥатыгар Дьокуускайга да уонна Москватааҕы да, Ленинградтааҕы землячестволарга да биир кэмҥэ киэҥник бэлиэтээбиттэрэ. Ол Москватааҕы бастакы улахан көрсүһүүгэ автономнай өрөспүүбүлүкэлэр представителлэрэ, Саха сирин Москваҕа, Ленинградка уо.д.а. куораттарга үөрэнэр устудьуоннара, урукку политсыылынайдар, Саха сирин Москваҕа баар үлэһиттэрэ уо.д.а. сылдьыбыттара. Бу улахан үөрүүлээх мунньахха Ем. Ярославскай, М.К. Аммосов уо.д.а. табаарыстар уоттаах-төлөннөөх, сүлүһүннээх сытыы тыллары эппиттэрэ. Ем. Ярославскай Саха сиригэр революция туругурарыгар тирэх буолбут, көмөлөспүт дьоннор бу бааллар диэн М.К. Аммосовтаах, П.А. Слепцовтаах диэки ыйа-ыйа, ордук истиҥ, амарах тылынан ахтан тыл эппитэ.

М.К. Аммосов кыра соҕус уҥуохтаах буолан баран, кырдьык даҕаны, чуор куоластаах этэ. Кини тыл этэрин хаста да истибитим. Хаһан даҕаны суруллубуту аахпат буолара. Уһун соҕустук, тыынын ыла-ыла, субуруччу хааһахтан хостообут курдук сүрдээх чуолкайдык ыраастык нууччалыы этэрэ, араас түгэннэри даҕатан сүлүһүннээх тыллары эттэҕинэ, киһи этин сааһынан киирэрэ, онон болҕомтону ордук тардара. Платон Алексеевич сахалыы уустуктаан-ураннаан этэринэн ордук курдук буолара Максим Кировичтааҕар. Сынньалаҥҥа Максим Кирович кадриль үҥкүүнү С. Васильев кэргэнин кытта үчүгэйдик үҥкүүлээн сөхтөрбүтэ».

Амма Аччыгыйа доҕордуулар тустарынан маннык ахтыбыт: «Саха дьонуттан Ойуунускай Максим Кирович Аммосовы уһулуччу таптыыр быһыылааҕа, эмискэччи өйдүү түһэн, сүр эйэҕэстик ахтыталаан ааһар буолара… Биирдэ саалана сылдьаммыт Сугун күөл кытыытыгар чэйдии олордохпутуна, эмиэ туох да ситимэ суох, кини Аммосовы өйдөөн тугу эрэ саҥарбыта. Онуоха мин ыйыппытым:

– Максим Кирович туох эмэ итэҕэстээх этэ дуо?..

– Һы! Киһи буолан баран, итэҕэһэ ханна барыай, доҕор?! Холобура буоллаҕына… Туох итэҕэстээх киһи эбитэ буолла… Чэ, холобура, кини, Максим, араас саҥаттан саҥа уураахтар бырайыактарын оҥортуу охсоро үксэ бэрт буолара. Саҥардыы ылыммыт уураахпыт (оччотооҕу биһиги муҥнаах суолбутугар-ииспитигэр) бар дьоҥҥо ситэ тарҕана илигинэ, Максим саҥа уураах бырайыагын суруйа охсон аҕалар… Чэ, итинтэн атын итэҕэстээҕин өйдөөбөтүм ээ. Мэлдьи сыыстан-буортан өрө тэйэ, үөрэ-көтө, үлэлии-хамныы сылдьар киһи…»

Платон Алексеевич кэргэнэ А.Н. Борисова маннык ахтыбыт: «П.А. Ойуунускай үгүс ахсааннаах доҕотторун туһунан кэпсиир буолан баран, Максимы – Максим Аммосовы көтүтэр сатаммат.

Максимы мин биирдэ эрэ көрбүтүм. Оттон билиитин эрдэттэн билэрим. Платон Максимы ахтыбакка аһарбыт күнэ, бука, суох эбитэ буолуо, оччо таптыыра, оччо сөбүлүүрэ кини бу дьикти киһини. Максим хаартыската Платон оронун үрдүгэр таастаах араамаҕа, саатын аннынан, ыйанан турар буолааччы. Ким да ону тыыппат, устубат, арай сөп-сөбүгэр быылын сотобут, ыраастыыбыт уонна оннугар төттөрү ыйыыбыт.

Өрө лаһыгыраан, өрө бачыгыраан, көстөр дьүһүннүүн, саҥарар саҥалыын ураты киһи этэ Максим. Уҥуоҕунан Платоннааҕар өндөс, куҥа-тааһа да быдан халыҥ, өрө тарааммыт ньалҕаархай баттахтаах, тырымнас сытыы харахтардаах киһи Саргылаананы, кыһыл оҕону, таптаан өрө-таҥнары сахсыйарын ас астыы сылдьан көрбүтүм. Максим Москваҕа туох эрэ мунньахха кэлэ сылдьар быһыылааҕа, наһаа тиэтэйэрэ, чэйдээт, баран хаалбыта. Тугу кэпсэппиттэрин истибэтэҕим…»

2013 с.

Ю.И. Васильев
Чугас доҕордуу этилэр

(П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов)

Дьокуускайга үөрэнэ сылдьан, 1917 с. эдэр П. Ойуунускай, М. Аммосов, С. Васильев, И. Барахов уо.д.а. бассабыыктар баартыйаларыгар киирбиттэрэ. Күһүн кинилэр Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ кыайыытын күүрүүлээхтик көрсүбүттэрэ. В.С. Петров бу туһунан: «И. Барахов и другие молодые большевики М. Аммосов, С. Васильев, П. Слепцов, А. Попов принимали самое активное участие в деятельности первых Советов, профсоюзов, предпринимали агитпоездки по улусам и др.», – диэн суруйбута. 1918 с. үгүс революционердар, олор истэригэр П. Ойуунускай уонна И. Барахов, Саха сирин тас өттүгэр көскө ыытыллыбыттара. Ойуунускай сыылкаҕа бойобуой доҕорун Исидор докумуонунан сылдьыбытын туһунан ахтыытыгар суруйбута.

П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов Саха автономнай өрөспүүбүлүкэтин тэрийиигэ сүҥкэн улахан уонна быһаарыылаах кылааты киллэрбиттэрэ… Бу боппуруоһу П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов 1921 с. Москваҕа ыытыллыбыт РК(б)П Х съеһигэр анаан туруорбуттара. Съезкэ И.Н. Барахов быһаарыылаах куоластаах, П.А. Ойуунускай сүбэ куоластаах делегаттарынан талыллыбыттара. Кинилэр бу историческай суолталаах мунньах аһыллыытыгар В.И. Ленини көрбүттэрэ, кини дакылаатын истибиттэрэ… Ойуунускай суруйбута: «Национальнай боппуруос туһунан большевик партия политикатын билээт, автономия ылар санааны ылынныбыт Барахов биһикки». Съезтэн төннөн иһэн, Омскайга муус устар 9 күнүгэр Ойуунускай, Барахов уонна Агеев автономия туһунан боппуруоһу туруорбуттара. Партия Сиббюрота Барахов, Ойуунускай автономия туһунан бырайыактарын дьүүллэспитэ, ол гынан баран, улахан хайдыһыы буолан, бу боппуруоһу РК(б)П Комитетын көрүүтүгэр ыытарга быһаарыы ылыллыбыта. 1922 с. муус устар 27 күнүгэр САССР тэрийии туһунан уураах ылыллыбыта.

Каландаришвили тоһуурга түбэһэн өлүүтэ балаһыанньаны ыараппыта. Ол да буоллар, элбэх үлэ кэнниттэн кулун тутар 18 к. Сиббюро бигэргэтиитинэн губбюро саҥа президиума талыллыбыта, онно секретарынан И. Барахов, чилиэннэринэн С. Широких-Полянскай, П. Ойуунускай уонна В. Бертин талыллыбыттара. Ити курдук, И. Барахов уонна П. Ойуунускай Саха сирин биир саамай ыарахан, уустук уонна тыҥааһыннаах кэмигэр сөптөөх быһаарыыны ылынан, төрөөбүт норуоттарын сэрии-уот, маассабайдык өлөрүү-өһөрүү иэдээниттэн быыһаабыттара. Кинилэр хаһаайыстыбаны чөлүгэр түһэриигэ уонна сайыннарыыга, үрүҥнэргэ кыттыспыт саха дьонун амнистиялыырга, национальнай интеллигенцияны кытта бииргэ үлэлииргэ улахан болҕомтолорун уурбуттара. П.А. Ойуунускай В.В. Никифоров-Күлүмнүүрү Саха сиригэр ыҥырыы норуокка сүҥкэн суолталаах буолуоҕун ыйбыта. Кини этиитин М.К. Аммосов уонна И.Н. Барахов өйөөбүттэрэ. Ойуунускай уонна Барахов саха тыла, суруга-бичигэ, науката сайдарын туһугар сыралаахтык, сүбэлэһэн, биир өйүнэн-санаанан үлэлээбиттэрэ. 1925 с. алтынньытыгар И.Н. Барахов аатыгар кини Баку куоракка ыытыллыахтаах Бүтүн Союзтааҕы бастакы Тюркологическай съезкэ кыттыыны ыларыгар анаан, Ойуунускай илии баттааһыннаах мандат бэриллибитэ. 1928 с. Исидор Барахов Москваҕа барбытын да кэннэ, кини Ойуунускайдыын сибээстэрэ быстыбатаҕа. Хомойуох иһин, П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов дьылҕалара эмиэ биир буолбута. 1938 с. саҕаланыытыгар кинилэр иккиэн, олоҕо суох буруйданан, репрессияҕа түбэспиттэрэ. 1938 с. от ыйын 15 күнүгэр аһыллыбыт Уобаластааҕы ХII партийнай конференцияҕа кинилэри таҥнарааччыларынан, норуот өстөөхтөрүнэн биллэрбиттэрэ.

Ити курдук, П.А. Ойуунускай уонна И.Н. Барахов олохторун бүүс-бүтүннүүтүн тапталлаах төрөөбүт норуоттарын туһугар толук уурбуттара…

2003 с.

Н.Н. Павлов-Тыаһыт
Ойуунускайдаах

Платон Алексеевич туһунан атыттартан ордук тугу кэпсиэмий? Кини араатардыырын истэрим. Кини дакылаата да поэзия буолар диэччилэр. Бу этии олохтоох курдук иһиллэр буолан баран, дьиҥэ ырааҕынан итэҕэс, онон сыыһа.

1925 с. сааһыары кыһын. Ойуунускайы кытта Арҕаа Хаҥаласка, Өктөм быраабатыгар тахсыһар буоллум. Кини улуус дьахталларын мунньаҕар дакылаат оҥоруохтаах.

Платон Алексеевич Полковой, билиҥҥи Герой Попов аатынан уулуссаҕа Хампыайаптарга олороро. Бэйэтэ айаҥҥа кэтэр саҥыйаҕа даҕаны, тулууба даҕаны суох буолан биэрдэ. Уларсан, олус улахан эргэ тулуубу кэттэ. Киһи күлүөх киһитэ буолан хаалла: атаҕа да, сирэйэ да көстүбэт. Оххуоттаах сыарҕаҕа оту халыҥнык тэлгээбиттэригэр батары түһэн олордо.

Куолаҕайынан өрүскэ киирдибит. Күһүҥҥү бириистэн үөһэ оччолорго киэҥ этэ. Хойуу, бөдөҥ кыдьымах быыһынан, иҥнэл-таҥнал түһэн, бэрт бытааннык айанныыбыт. Кини муоһалыыр, мин атаҕым тоҥоро бэрт буолан, үксүн сүүрэбин, аппыт даҕаны аатын эрэ көппөҥнүүр.

Табаҕаҕа дьаам дьиэни аппыт бэйэтэ булларда. Аты мин ыйыллары баайбытым, ону Платон көрөн баран, саҥата суох кэлэн, көннөрөн, туомтаан баайда.

– Төһө тоҥнуҥ, доҕоор? – диэтэ. Кэпсэттэхпит ити.

Дьаамнаах бааһынайдар үөрэ көрүстүлэр. Эдэрчи дьахтар сылабаар үрдүгэр түстэ. Сотору буолаат, эр дьон, оҕо аймах ааны саппат буоллулар. Ойуунускайы ким көрүөн баҕарбат буолуой? Дьаамнаах киһилиин бэрт кыратык кэпсэттилэр. Дьиэлээх киһи толлор быһыылаах.

Платон Алексеевич бэйэтэ, омос көрдөххө, тоҥкурууннуҥу этэ. Биир оҕонньор киирдэ, үөрсүү буолла: билсэр дьон эбит. Аҕыйахтык да буоллар, бэрт истиҥник кэпсэттилэр…

Чэйдээн бүтэрбитигэр улахан туомускай аты көлүйбүттэр.

– Нохоо! – диэтэ дьаамсык. – Сүүрдээйэҕин. Бэйэтэ да хоннохтоох барахсан. Баҕадьылар! – Ити куорат дьаамсыктарын мөҕөр. – Аанньа да аты Былатыаҥҥа биэрбэттэр. Аты сойутаар, үчүгэйдик аһаттараар. Сарсыарда эбиэстэ биэрээр, бастыҥаҕа баайдым. Өрүскэ киириигэ боротуокаҕа уулатаар: итинтиҥ ырааһы эрэ уулуур, – Платоҥҥа илиитин уунна.

– Алексеевич, этэҥҥэ айаннаа.

Миэхэ сибис гынна: «Тоҥороойоҕун. Утары салгыннаах…»

Сотору Өктөм быраабатыгар тиҥинэтэн тиийдибит. Биһигини ким да көрсүбэтэ. Утуйар таҥастарбытын, тулууппутун кыра халааҥкаҕа сырайа уурдубут. Ким да кэлбэтэ. Платон отой кыһаллыбат итиниэхэ.

Платоннуун кэнсэлээрийэ улахан остуолларыгар хоонньоһон утуйдубут. Сурдурҕаан, куһаҕаннык тыынар эбит этэ. Улахан тымныы дьиэ эбит. Таҥаспытын эр-биир түүрэн, баайан, таһааран, сыарҕабытыгар уурдубут. Халлаан саҥардыы сырдаан эрэр. Үрдүк күрдьүктээх киэҥ тэлгэһэҕэ хаамса түстүбүт.

– Үчүгэйдик утуйдуҥ дуо, доҕоор? – диэтэ. Мин хайдах эрэ эр ылан: «Ити тоҕо киһилии көрсүбэттэрэ буолуой, сылаас дьиэҕэ-уокка?» – диэтим. Киһим хараҕа дьиибэлээхтик күллэ. Мин диэки көрөн турбахтаан баран: «Дьоҥҥун бэйэҥ билэҕин», – диэтэ. Дьиэҕэ киирэ оҕустубут.

Бастаан дьахталлар мунньахтара буолла. Эҥин араас өҥнөөх былааттаах дьахталлар, соннорун устубакка, бырааба уһун, кэҥэс саалатыгар, тоҥ хаптаһын олоххо симсэ лөглөһөн олороллор. Аҕыйах аҕай эр дьон учууталлар, исполком үлэһиттэрэ, судьуйа, комсомолецтар, чугас ыаллар тиһигэ быстыбат кэриэтэ биирдиилээн кэлэн истилэр.

Платон тыл этэрин, дакылааттыырын, араатардыырын истэрим. 1924 с. Сэбиэттэр съезтэригэр түмүк тылыгар Н. Субуруускайы уонна К. Сокольниковы мөхпүтүн сөхпүтүм. Ол дьон туохха эрэ киирэн биэрдилэр быһыылааҕа. Отой оҕо курдук дьарыйан кэбиспитэ. Тымтар. Ол съезкэ оччотооҕу юстиция норуодунай хамыһаара И.Д. Емельянов дакылаатыгар В.Н. Леонтьев халыымы ууратары сөбүлээбэккэ улахан тылы эппитэ. Леонтьев этиитин туһунан комфракцияҕа кэпсэтии буолбута. Платон онно, бииринэн, Леонтьевы нөҥүөһүлээн, күлүү-элэк курдук характеристикалаабыта, иккиһинэн, сүбэлээбитэ.

Бу сырыыга Платон Алексеевич дьахталларга дакылаата дьиҥнээх поэзия этэ. Кини кумааҕыта-тойо суох, бастаан намыыннык этэн истэ, онтон улам күөдьүйэн барда. Уобарастаах этиилэр тахсан иһэллэр.

Манна таарыйтаран, Аммосов уонна Ойуунускай араатардыылларыгар туох-туох туспалаахтарын этиэҕи баҕарыллар. Платон бастаан истээччи сүрэҕэр киирэрэ, ол кэнниттэн, онуоха олоҕуран, истээччи өйүн баһыйара. Оттон Аммосов хара маҥнайгыттан истээччи өйүн, санаатын хам ылааччы этэ. Оттон мөккүһэн, тыл охсуһуннарарга Платон эмиэ атыннаах курдуга. Кини тус бэйэтин тылынан-өһүнэн, өйүнэн-санаатынан баһыйан, утарылаһааччытын чаҕытар идэлээҕэ. Аммосовка итинник ньыма суоҕа. Платон Алексеевич утарылаһааччытын нөҥүөһүлүүр буолара, онон сүрүн баттаан кэбиһэрэ. Туой утарылаһааччытыгар этиитин тосхолун, таайтаран иһэн ситэрбэккэ, ханнан хаалара: «Буоллаҕа ини, буоллаҕа ини!» Бу өй-санаа атааката этэ. Манан эмиэ доҕоруттан атыннааҕа.

Платон Алексеевич кэлэр көлүөнэҕэ, оччотооҕу ыччакка бүтүннүүтүгэр олус үчүгэйдик, сылаастык сыһыаннаһара. Ыччаты өйүү, кини сыыһаларын-алҕастарын көннөрө сатыы сылдьара. 1931 с. күһүөрү элбэх ыччат (соҕуруу үөрэнээччилэр, үөрэххэ саҥа киирээччилэр) борохуотунан соҕуруу бараары, Ленаны өксөйөн иһэбит. Уус-Кукка диэри сүүрбэччэ хонон айаннаатыбыт. Уус-Кукка урукку борохуотунан кэлбит көстөр, үөрэнээччилэр тобохторо баар эбит. Биһиги элбэхпит – үксэ устудьуоннар, саҥа үөрэнэ барааччылар. Манна хас хонон, хайдах уочараттаан барар – ыар боппуруос. Бөһүөлэккэ хара килиэп, хортуоппуй атыыланар. Эт, үүт атыыта суох. Микиитэ Слепцов биһикки биир эмис аты атыыластыбыт. Бааһынайбыт атыытын тута аҕалыҥ диир. Платон Алексеевич мэктиэлээн, сарсыҥҥа диэри, үп хомуйуохха диэри, иэс ыһыгынна. Өрүс биэрэгин хадьыр тааһыгар аты өлөрдүбүт, астаатыбыт, этин кырбастаан хаптарга ыйаан, сүүсчэкэ гына үллэһиннибит. Платоннаахха үһүөлэр диэн үс өлүүнү анаабыппытын, иккини эрэ ыллылар, оҕобут кыра диэн. Мин мөҕүлүннүм. «Куһаҕан киһи» үһүбүн. «Подхалим» диэтэҕэ дии, мин наһаа кыбыһынным.

Күннэтэ биирдии оҥочону аттарга состорон өксөтөллөр. Платоннаах саамай тиһэх барбыттара, кэргэнэ кыыһырарын үрдүнэн, «эһиги уочараккыт кэллэ» диэн көрдөһөрбүт үрдүнэн. «Оҕолор бара оҕустуннар, оҕолор үптэрэ суох», – диирэ. Барыҥ диэн таах мээнэ хаайдахха, кыыһырар.

Мин куоракка үөрэнэр, үлэлиир буоламмын, Ойуунускайдаах көлүөнэлэрин син кыратык баттаспыт эбиппин. 1924 с. Манньыаттаах Уолун сайыымпатыгар, Сэргэлээххэ, Былчаҕар Уола диэн киһиэхэ, балаҕаҥҥа сайылаабытым, сулууспалаах этим. Биһиги олорор олбуорбут иһигэр күөх кырааскалаах хоруобуйалаах, улахан соҕус дьиэҕэ – Платон, ол илин өттүгэр намыһах дьиэҕэ Иван Николаевич Винокуров, онтон арҕаалыы Костя Сокольников, оттон биһиги балаҕаммыт таһыгар ытыс саҕа соҕотох түннүктээх, оһоҕо суох кыараҕас хороҕор дьиэҕэ Горбунова диэн улахан үлэҕэ сылдьар секретарь кыыс олороллоро. Ол дьиэҕэ уонна Платоҥҥа баскыһыанньаҕа Аммосов Раятынаан тахсар быһыылаахтара. Аммосов киэһэ-сарсыарда тимир атынан тырылатар. Оччотооҕу Сэргэлээҕи үс төгүл велосипедынан эргийэрэ, олус түргэнник тэбэрэ. Миигин Винокуров уонна Сокольников билэллэрэ, билсэрбит да диэххэ сөп. Арыт Костя «Баабылап» диэн кыҥсыйан ыҥыран, тэлиэгэтигэр олордоро. Биир суукка – Наркомпросздравсобеска үлэлиирбит. Аммосов даҕаны, Ойуунускай даҕаны биһигини Павлов, Слепцов, Говоров диэн ыҥыраллар, арай биир уолу – Степановы Илюша дииллэр. Субуота киэһэ, арыт баскыһыанньа киэһэ даҕаны биһигини кытта кэлэн, маарка оонньууллар. Кинилэртэн саамай бэртэрэ сүүрэринэн даҕаны, доруопканы охсорунан даҕаны, хабарынан даҕаны, гуттаперча мээчигинэн табарынан даҕаны Аммосов этэ. Кини таппыт сирэ кытаран тахсар, иһэр даҕаны буолара. Сүүрэн кэдэрийэр, күлэр-салар. Олус көҕүйэн, уһуннук оонньуур. Кини саамай «бултаһар» киһитэ Костя Сокольников. Костя сүүрэн ыдалыйар. Мээчиги даҕаны хаппат, туттаҕына даҕаны мүччү ыһыктан кэбиһэр. Элбэхтик табыллар эрээри кэһэйбэт, өсөһө бэрт: «Бэйикэй, биирдэ эмэ», – диэн кыҥсыйар. Биһиги уолаттар кинини соччо «бултаспаппыт» да, син табабыт, кыратык сэрэнэн, Аммосовы бултаһа сатыыбыт, үксүн таптарбат. Биһигини арыт-арыт кэһэтэлиир. Платон Алексеевич эмиэ олус көхтөөх, биһиги кинини күүскэ сүүрдүөхпүтүн баҕарбаппыт даа, сүүрэн арахсар. Ким да кинини бырахпат, быраҕар да түбэлтэҕэ «сыыһан кэбиһэбит». Ыарыһаҕын билэбит. Иван Николаевич мааркаҕа кыттыбат. Биһиги кинини харыстыа суох этибит, доҕорбут буоллаҕа дии. Бу элэккэй, улаатымсыйбат убайдарбытын күндүтүк саныырбыт, кинилэр суохтарына оонньуубут тахсыбат этэ. Биһиги оонньуу сырыттахпытына, аттыбытынан, уолаттарын илдьэ, Иннокентий Говоров сөтүөлүү чынайан ааһааччы. Барыбытын кынчарыйан ааһарга дылы. «Бу дьон бу уолаттары кытта… Оок-сиэ!» – диир быһыылаах. «Уроняют авторитет». Оннооҕор тохтоон көрө түспэт. Платоннаах киниэхэ кыһаллыбаттар, кинини билэллэрэ бэрт буоллаҕа. Ити Говоров үтүө киһи, бэрт үлэһит, революционер этэ. Киһи-киһи тус-туспа майгылаах-сигилилээх эбээт.

Биир түбэлтэни өйдөөн хаалбыппын. Киэһэлик мааркалыы сылдьабыт. Сэргэлээххэ, чочуобуна (билигин маҕаһыын) арҕаа хотоолугар, билигин да баар көлүйэ хотугу кытыытынан, сөтүөлүүр күөл үрдүнэн икки-үс балаҕан уонна Москвиннар хаарбах сайыымкалара бааллара. Онон оонньуурга бүөм.

Ол оонньуу сылдьан, Максим Кирович олус үрдүк доруопканы хабаары, кэннинэн чинэрийэн иһэн, ынах сааҕар олоро түстэ. Биһиги сырсан тиийдибит. Хаар маҥан бүрүүкэтин кэннин сутуйбут. Платонунаан сиэттиһэн, сөтүөлүүр сиргэ киирдилэр. Чочумча буолан баран, биһиги уора-көстө киирэн көрдүбүт. Ыстааны икки өттүттэн тутан сайҕаан, сууйа тураллар эбит. Маайкаларын устубуттар. Кинилэр доҕордоһууларын ымпыгын-чымпыгын сиһилии истибэт этибит, ол эрээри доҕордуулара буолуо дии саныырбыт. Бары коммунистар барылара доҕордуу буоллахтара дии. Итини, курданалларынан ууга киирэн, маҥан ыстааны икки өттүттэн тиирэ тардан, сууйа турар икки киһини сип-сибилигин да илэ-бааччы көрөр курдукпун.

Үөрэхпин бүтэрэн, тыаҕа үлэҕэ бараммын, Ойуунускай доҕотторун хараҕым далыттан сүтэрэн кэбиспитим. Арай 1937 с. бэттэх, куоракка икки сыл үлэҕэ хааламмын, Платон Алексеевиһы чаастатык көрөр буолтум. Москваттан кэлэрбин кытта кини миигин саҥа тэриллибит Тыл уонна история институтугар үлэҕэ ылбыта.

Кини дьиэтигэр элбэх эдэр дьон сылдьара, онуоха олус үөрэрэ. Ыалдьытымсах ыал этэ. Уһуннук кэпсэтиигэ хаадьылаһарын ордороро. Сэбиэскэй олох кэлбэтэҕэ буоллар, ким туох киһи буолуо этэй диэн тиэмэҕэ оонньуу-элэк былаастаан ыаһахтыырын өйдүүбүн. Бэйэтин аатырар олоҥхоһут буолуом этэ диирэ. Ырыаһыт эбэтэр поэт буолуом этэ диэбэт этэ хаһан даҕаны. Биирдэ биир доҕорун туһунан эппитэ: «Үҥсүүк-харсыык (дьээбэтинньик) киһи, улуус суруксута буолуоҥ этэ». Миигин куолуһут аҥаардаах, «кыра үөрэхтээх, судураай, хаартыһыт – арыгыһыт Хаҥалас буолуоҥ этэ», – диэбитэ. Кими даҕаны эбэтэр тойон, эбэтэр баттыгастаах баай, эбэтэр кинээс-кулуба буолуоҥ диэбэт этэ. Тоҕо эрэ барыбытын: «Кыра үөрэхтээх буолуоххут этэ», – диирэ. Кини баайдыы санаалаах ыччаты кытта сатаан доҕордоспото чахчы.

Амма Аччыгыйа, Уурастыырап, Күн Дьирибинэ, Абаҕыыныскай, С. Ефремов сылдьалларын үрдүнэн, литература туһунан, саха литературатын туһунан даҕаны тугу эппитин өйдөөбөппүн. Ити туһунан кэпсэппэт этэ. Кулаковскайы олус үрдүктүк тутара биллэрэ. Алампаны өлөрүгэр ыарыылаабыта, көмсүбүтэ биллэр. Мин санаабар, Алампа Софроновы кини бэрт өр араҥаччылаан сылдьыбыта. Оттон Софронов кини тылын кэспэтэҕэ, кини тылыттан тахсыбатаҕа биллэр.

Тустаан ханнык классигы ааҕарын билбэппин, ол туһунан биир да тылы быктарбат этэ. Арай биирдэ, куобахтаан эрдэ киирэн баран, Гете «Фауһа» остуолга арылла сытарын миэхэ ыйа-ыйа эппитэ: «Дьэ, бу – суруйааччы да суруйааччы!» – диэн. Бу айымньыны бөлүүн эмиэ аахпыта эбитэ буолуо, ол арылла сытарыттан күһэйтэрэн ити тыллары ыһыгыннаҕа. Улахан суруйааччы тууһурбут классиктаах буолааччы. Холобур, Суорун Шекспир, Шиллер драмаларын куруутун илдьэ сылдьар буолара, доҕорум Николай Егорович кэпсэтиигэ Горькай уонна Чехов туһунан ахтыстахха, кыыла турааччы. Бу икки суруйааччы даҕаны тугу ааҕалларын биллэриэхтэрэ суоҕа. Бука, ити кинилэргэ кистэлэҥнэрэ, таптыыр кыыстарын кэриэтэ эбитэ буолуо…

Ол тиэмэҕэ маны, манныгы суруйан эрэбин, эбэтэр суруйуоҕум, суруйарым буолуо диэбэт этэ Платон Алексеевич. Суорун, Амма Аччыгыйа эмиэ итинниктэр. Үтүө холобур.

1973 с.