Текст книги "Байанайдыын көрсүһүү"

Эрдэ кэлбиччэ, сололоммучча, рациябын хаһан көрдүм, аны кэлэн алдьаммыт сэптэн тоҕо куттаннахпыный диэн, куорпуһун устан токуруйан хаалбыт буочука курдуктары көннөртөөн, схематын испиирдээх баатанан соппута буоллум.

Биир сопротивление курдук төгүрүк сэп изолентанан эриллибитэ хоҥнубутун хостоон изоленталаан биэрдим.

Радиомеханик курдук сананан баран, дьоһуннаахтык төттөрү хомуйан холбоон көрдүм. Дьоҕойон үлэлээн кэллэ, дьон эфиргэ кэпсэтэллэрэ иһилиннэ. Аны бэйэм саҥам барбат эбит, тангентабар үрэн көрдөххө уота да кылбаҥнаабат. Чэ буоллун, ити да кыайыы диэн үөрдүм. Ол киэһэ сонун бөҕө иһиттим, рация кэпсээнэ туспа эйгэ, төһө да кыычыгыраатар-хаачыгыраатар, элбэх киһи бэйэ-бэйэлэрин булан кэпсэтэллэр, тиийбэтэхтэр салгыы киминэн эмэ тылбаастаталлар. Онон сэргэх киэһэ буолла. Чомпуула табатын миинин иһэн, этин сиэн астына хоннум. Ытым түүн эмиэ биирдэ-иккитэ нэтээгитин үрэ сырытта, соруйан дьээбэлии кэлэр дуу, сатана кыыла.

23.10.2017.

Сарсыардаттан ылааҥы күн буолла. Хотоолум үрүйэтэ тарыҥ бөҕө буолбут. Үс салаа тумулларын хапкаанныы сырыттым, маҥнайгы тумулга суоллаан иһэн кыыллары ыстаннартаатым. Бурааным тыаһыттан үрүө-тараа ойон биэрбиттэр. Иккис тумулга эмиэ кыыллар саҥа суолларын буламмын, бу сырыыга бултаһан көрөрдүү сананным. Балачча сатыы хайсан иһэн, аны туран икки сабыс-саҥа тайахтар суолларын булан, олорго көстүм. Үөмэн кэриэтэ хайбыта буолан истим, тыал мин диэки эрээри, тохтоон ылар, эбиитин эргитэр эҥин. Икки биэрэстэ кэриҥэ ирдэһээт, ыстаннартаан кэбистим. Булт дьыла саҕаланыыта эт булунар, бултуу охсор наада, кэлин тымныйдаҕына кыайтарбат буолуо. Аҥаардас кэнсиэрбэ аһылыктаах сатыы булчут өр барбат, сэниэ-кыах бүтэр.

Эмиэ хаар тоҥото мэһэйдээтэ дии санаатым. Үргүбүт тайаҕы сатыы киһи бултаабата чахчы, ситтэрбэт. Төттөрү бурааммар кэлэн салгыы тоһуурдарбынан дьарыгырдым. Хата түөрт бочугурас бултаатым, түөстэрин эрэ хаалларан барытын бэртээхэй мэҥиэ оҥоһуннум.

Бүгүн эрдэ биэс саҕана үүтээммэр кэллим, хотоолум үрүйэтэ өссө эбии угуттаабыт. Киирии суолум бүтүннүү киэҥ тарыҥ буолбут, уута олох сүүрэн уста сытар. Киэһээтин тыал күүһүрэн барда, түүнүн да уҕараабата.

24.10.2017.

Тыал тыаһыттан уһугуннум, номнуо суһуктуйан, сырдаан эрэр эбит. Дьэ, кыыллыырга табыгас халлаан буолбут, күннээҕи былаан – сатыы эт көрдүү барарга диэн буолла. Рюкзакпын тэринэ оҕустум, котелок, ыһык оҕото, саппаас үтүлүк, банаар. Буурҕа күҥҥэ таҥас-сап эмиэ сөптөөхтүк кэтиллиэхтээх, онон тыал хоппот чэпчэки бириһиэн кууркабын уктан илдьэ барабын. Киэҥ Үрэҕи туораан, утары улахан тумулга таҕыстым, манан өссө бураанынан айанната иликпин. Онон ньэкээлээх кыыллар баар буолуохтаахтар. Эргэлэринэн син суол бөҕө быстым да, бэйэлэрэ бааллара биллибэт. Урукку суоллар үксэ Куһаҕан Төрүттээх төрдүн диэкилэр диэн быһаардым. Онно эмиэ улахан тумуллаах, уруккуттан кыыл тутуһар сирэ. Хайаны үөһээҥҥи кэлискэтинэн кыйа Куһаҕан Төрүттээх диэки хаамтым. Балачча бараат, биир соҕотох кыыл суолун булан ирдэстим, начаас сытыытыгар тиийэн хааллым, номнуо ыстаммыт. Бэйэбин көрбүт буолсу, түөрт атах түспүт. Тумул оройугар чугаһаан иһэн дьэ үөр кыыл биир орох үктээн утары ааспыт суолларын буллум. Бурхайа сытар сабыс-саҥа суол. Хата тыалым оруобуна уун-утары буолан биэрдэ, аны ол быыһыгар хойуутук хаардаан ылар. Тыа иһэ күүстээх тыалтан куп-куугунас. Бары өттүнэн табыгастаах буолла диэн үөрэ иһэбин. Кыылларым лоп курдук хайаны аллара хоту киирдилэр, тарҕаһан аһыы-аһыы баран истилэр. Ити көрүөм, бу истиэм дии-дии, үөмэн истим. Арай утары суолларбын өссө саҥаларынан орохтоон төттөрү үөһэ хайысхаланан бардылар. Торуосканан булкуйан көрбүтүм, бу мин иннибинэ ааспыттар. Аны саатар утары кэриҥэ, сибилигин кэлбит сирим диэки сэргэстэһэ өрө бардылар, мантан бу тыал сыппын чопчу кинилэргэ тиэрдэр буоллаҕа. Оо, кыһыйдым даҕаны, былыр үйэҕэ ойоҕоспуттан ыстаҥаласпыттары көрдүү сылдьар сорум буоллаҕа диэн санаа-оноо бөҕө буоллум. Чэ, хайыамый, туруом дуо, дьол хараҕа суох, баҕар туора барбыттара буолуо диэн баран киэҥник, сыппын биэрбэккэ буола сатаан хайсан бардым. Син балачча туоранан үөмсүбүтэ буола-буола суолларыгар чугаһаан көрөбүн, кыылларым эмиэ арахсыбыттар. Хаһан аһыы-аһыы баран иһэллэр. Ол сылдьан өйдөөн көрбүтүм – үһүөлэр эрэ уонна үһүөн улахан кыыллар. Мунчааран ыллым, маҥнай эккирэтэр үөрүм элбэхтэрэ, эбиитин тугуттаахтар эҥин этэ. Салгыы туора тахса-тахса, сыппын эрэ ылбаталлар ханнык дии-дии сонордоон истим. Арай тумулу нөҥүөлүөхчэ буолан истэхпинэ, ыркый быыһынан ыстаҥалаһаллара көһүннэ. Биир дьэргэ быыһынан элэҥнииллэрин тоһуйан туран иккитэ ытан хааллым, сонно ойоҕоспор биэс уонча хаамыылаах сиртэн биир хап-хара өҥнөөх күөрбээ[19]19
  Күөрбээ – (эбэҥк.) сүүлэн бүппүт, муоһа түһэ илик атыыр кыыл таба.


[Закрыть] ойон турда. Хата, биирдэ эрэ ытан кэбистим.

Оо, бу үөрүүнү! Ыстанан тиийбитим, хара атыыр кыыл сонно миэстэтигэр охтубут. Үргүччү саабын бэлэм туппутунан маҥнай ытыалаабыт кыылларым диэки бардым. Суолларын үөрэтэн көрбүтүм, үһүөн оруобуна саҥа сыппыттар эбит, салгыы ойуоккаласпыт суолларын батыстым. Арай син тэйэ түһээт, биир кыыл сиэлэн, атаҕын быраҕаттаан, кирдээхтик суоллаата. Онтон хааннаах түү кырпайын буллум. Таптарбыт эбит, истэппит буолсу, хойуу хаан тоҕо эрэ бырдаҥалаабатах. Сотору буолаат, ыркый бүтүүтүгэр, үрүйэ бүүкээҕэр умса түһэ сытарын булан, үөрүүм өссө үрдээтэ. Чэ бэрт, эт бөҕө бултанна. Бириэмэ үс аҥаар буолбут, уоскуйан уот оттон чэйдээтим. Мааҕын сарсыарда аҕыс аҥаартан хаампыт киһи син сылайбыт эбиппин. Илистэ сылайбытым иккис кыылбын сүлэн-астаан бүтэрэрим саҕана билиннэ, сис тоҥхооруҥнаан нэһиилэ өҕүллэр буолла.

Булпун харайан дэвун оҥорон баран бураанынан ньүһүдьэллииргэ табыгас ыраас соҕус сиринэн дьиэбэр төнүннүм. Үрэххэ киириибэр, аһаҕас сиргэ тыал сүрдэннэ, бириһиэн кууркам абыраата. Үүтээммэр сүүскэ кэтэр банаарынан сырдатан тиийдим. Ытым бааллан олох моруу буолаахтаабыт, барахсаны босхо ыытан сүүрдэ түстүм. Хойут утуйарым саҕана биирдэ тутан баайдым. Түүн тыал арыый уоскуйда. Сибиэһэй бүөрдэри ыһаарыланан күндү күммүн түмүктээтим. Сыттым, билигин да харахпар адаарыйбыт муостаах күөрбээлэр көстөллөр.

25.10.2017.

Эмиэ тыаллаах күн, арыый тымныйбыт, хотоолум тарыҥа хам тоҥмут, дьиэбиттэн аллара айан суолугар диэри хаҥкылаах киһи төттөрү-таары сүүрүө эбит. Бүгүҥҥү күҥҥэ эт ньүһүдьэллээтим. Урукку хапкаан үппүт суолбунан тумулу өрө суоллаан тахсан баран, дэвуммар диэри тыаны чохороонунан солоон суол оҥордум. Улахан сыарҕам Чомпуулаттан кэлэ илик буолан кыра көтөлбүнэн сырыттым. Иккитэ кырынан киэһээҥҥэ диэри эппин дьиэбэр тиэртим. Тугу да таах бырахпатым: истиин-хаанныын барытын тиэйэн аҕаллым. Тоҥ хааны ыт хааһытыгар кыра куһуоктуу кутан буһарабын, оччоҕо ыт ыран-охтон биэрбэт буолар. Уопсайынан, түөрт атахтаах доҕоргун үчүгэйдик аһата сылдьар наада: сарсыарда эрдэ кыратык, киэһэтин төһө кыайарынан.

Хараҥарыан аҕай иннинэ кыылларым көҥдөйдөрүн хол, буут араарталаан тоҥоро быраҕаттаатым. Истэрин хаарынан сайҕаан мэҥиэҕэ диэн туспа харайдым. Ыппын сибиэһэй тыҥаттан быһа сотон күндүлээтим.

Оо, дьэ бэрт киэһэ буолла, эт хотойорунан буһарынан, быыһас буруолаппытынан амсайан, астына аһаатым. Дьэ, аһыыр эт көһүннэ, аны туран түүлээҕи кыайа бултуохха-алтыахха наада.

Рациям эмиэ моһуогуран, туох да сонуну билбэккэ, ыппынаан эрэ кэпсэппитим иккис хонуга буолла. Түүн эмискэ «түксү» диэбиттии тыал тохтоон хаалла, дьиибэ.

26.10.2017.

Халлаан күннээх, кыра-кыралаан, эрдэттэн уһаныы бөҕө буоллум. Чугастыы, сиртэн балтараа миэтэрэ үрдүктээх түөрт маска долбуур курдук саҥа дэлкэн оҥоһуннум. Онно тоҥмут эппин сааһылыы кыстаатым уонна күөх дьүһүннээх кытай бириһиэнинэн бүрүйэ суулаатым. Чыычаахтар, кукаакылар баракаастаабатыннар диэн, үрдүк буоллаҕына, эбиитин атахтарын пластиковай бытыылканан эрийэ саайдахха, кутуйахтар да тыыппаттар.

Дьэ оннук ыксаабакка эбиэттээн баран, ыппын сыарҕаҕа олордубутунан, хапкааннары эргийэ, бэрэбиэркэлии Лэглээрим баһыгар айаннаатым.

Трактор Суоллаахха дабайар тумулум үрдүгэр баар маҥнайгы хапкааммар саарба мэҥиэтин сиэбит. Сиргэ үтүллүбүт хапкааҥҥа кукаакы иҥнибитин сиэбит, онтон мэҥиэтин аймаабыт. Кыраһаҕа суола бу бүгүн күннээбитэ көстөр. Салгыы икки сүүсчэкэ миэтэрэ аллара баар тоһуурум диэки бураан суолун устун ойо турда.

Арай сыгынах кэннигэр хапкааннаах сиэрдийэбэр туох эрэ хараарыҥнаан ылла, иҥнэн олорор диэбитим, саҥа кэлэн мэҥиэни тарбыалыы сатыы олорор эбит. Биһигини көрөөт, ыстанна. Ойон түһэн сыарҕаҕа баайыллан олорор ыппын төлө тардан кэбистим. Оо, ойдо ээ, дьэ, ыраатыннарбакка саба сүүрэн кэлэн, саарбатын маска таһаарда. Бэртээхэй хартыына, барытын бурааным үрдүттэн көрөн турабын. Тайсон үрүү бөҕө, омунугар маска ытта сатыыр, хайгыы-хайгыы, кигэ-кигэ чугаһаатым. Ыппын үөрэтэ таарыйа, маҥнайгы саарбатын хойобун оҥорон ытан түһэрдим. Өр охсуспатылар, ытым тутан кэбистэ дуу, хойобун саарба бэйэтэ өллө дуу, уопсайынан, булду кытта билсиһии буолла. Тайсон киниттэн туох ирдэнэрин өйдөөтө быһыылаах. «Бырах!» диэн хамаанда кэннэ, хата, уоба сылдьыбыт саарбатын сонно ыһыктан кэбистэ. Астыныар диэри хайгыы-хайгыы маанылаатым, имэрийдим. Салгыы Трактор Суоллаахха түһэн өксөйдүбүт, аара эстибит хапкааннары иитэ-иитэ Лэглээр диэки айаннаатыбыт. Аллараа Лэглээр үрэх уутугар киирээт, утуу-субуу хапкааннартан икки иҥнибит саарбаны ыллым. Дьэ бэртээхэй, биирэ хап-хара, биирэ сырдык соҕус да буоллар, иккиэн улахан атыыр саарбалар.

Таҥнарылаан иһэн, биир саарба бөһүөнэх соҕус суолун булан ирдэстибит. Хайсан-хайсан саҥатыгар таһааран ыппын ыыттым. Маҥнай бэрт үчүгэйдик ыстана турбута да, сотору ситэн ыллым. Ытым үрүйэ иһигэр суолун сүтэрэн төттөрү-таары ойуоккалыы сылдьар. Дьиҥэр, чугас соҕус саарбатын ыстаннарбыт эбит. Онтукайа киитэрэйдээн үрүйэ ыркыйыгар куотан муннарбыт. Хас да хос суолун буллара-буллара ыыттым да, ситтэрбэтэ. Хараҥаран, сонордуурбутун бырахтыбыт. Ол да буоллар улаханнык хойутаабакка аҕыс чаас саҕана дьиэбитигэр кэллибит. Хойукка диэри түүлээхпин таҥастаан баран утуйдум. Үчүгэй кыайыылаах күн түмүктэннэ.

27.10.2017.

Хаардаабыт, ичигэс халлаан. Үс Салааҕа хапкааннарбын көрө таарыйа саарбалыы айаннаатыбыт. Ытым хата сыарҕаҕа олоро номнуо үөрэнэ охсубут. Маҥнай кылгас гына баайар этим. Билигин холкутук да баайдахпына мөхсүбэккэ айанныыр буолбут. Ити сэниэтин быһымаары харыстаан айаҥҥа олордор дьүһүнүм. Үс Салаа бастакы тумулугар саарба саҥа суолун булан ыппын ыыппытым, ыстана турда. Үөрэ санаабытым баара – тумул үрдүгэр тиийэн бэҕэһээҥҥи кыыллар суолларын баппыт эбит. Дьэ, эдэр ыт диэн итинник, саарбатын быраҕан улахаҥҥа бардаҕа ити. Кыыл таба ыкка ситтэрбэт даҕаны, ситтэрдэҕинэ да туран биэрбэт эбээт. Ыппын ыҥыра сатаатым, халлааҥҥа ытан көрөбүн даҕаны, кэлбэтэ. Хайыамый, бурааммар төнүннүм. Тиийэн тимир көлөбүн собуоттаан, тыаһыгар ытым кэлиэ диэн, балачча көһүтэ түстүм. Онтон үнүр хапкааннаабыт суолбунан айанныы турдум. Иккис тумул үрдүгэр тиийэн иһиллии таарыйа эмиэ өр соҕус тохтоотум. Үрэрэ иһиллибэт, бурааны да суоллаан батыһан иһэрэ биллибэт. Аны киһи өссө биир долгуйара баар: хапкааннары эһэ үөрэниэн сөп, түөкүннээн мэҥиэ сии үөрэннэ да, куһаҕан майгыланыан сөп. Эбиитин хайа эмэ күүстээх хапкааны үктээн өргө диэри атаҕын эчэтиэн-оһоллонуон сөп. Хаарыан булт кэмин куоттарар улахан кыһыы. Үһүс тумулга тиийэн, хата, биир саарба тэптиргэҕэ тэптэрэн ыйанан турарын ыллым. Чэ, син өттүк харалаах дьиэлээтим, ыппын көрдүүрдүү төнүннүм. Үрэхпэр киирэн таҥнарылаан истэхпинэ бураан суолугар кыыл табалар ойон таҕыстылар, миигин көрөөт туора ыстаҥаластылар. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр харахха көстүбэт буоллулар. Тохтоон кэлбит суолларын устун хаама түстүм. Ытым ити кыыллары эккирэтэ сылдьара буолуо диэн. Эмиэ балачча кэтэһэн олордум. Термостан чэй иһэбин, сынньана түһэбин. Оннук хас да сиргэ тохтуу-тохтуу ыппын ыҥырабын, хараҥарыахча буолла. Ханан да суола биллибэт, бастакы тумулга тахсыбытынан сүттэ. Чэ, өйдөөх ыт буоллаҕына кэлиэ диэн баран, дьиэлээтим. Кэлэн аһаан-сиэн баран, холбоҕо тахсан тугу эрэ көрдүү сырыттахпына ытым барахсан тиийэн кэллэ. Тута атаҕын одууластым, тутан-хабан көрдүм, үчүгэйгэ дылылар, хата хапкааннары таарыйбатах быһыылаах. Мөҕө барбакка, тото аһатан баран уйатыгар баайан кэбистим.

28.10.2017.

Халлаан чаҕылхай, тымныы соҕус, кыраһа суох. Онон салгыы хапкааннарбынан дьарыгырдым. Өртөөҕү үрэхпин, Кылалааҕы үттүм. Бастакы салаатын баһыгар диэри суоллаатым, онон-манан хапкааннаатым. Хайдах эрэ соччо сонуна суох күн буолла, саарба суола кэмчи курдук. Син уһун «путик»[20]20
  Путик – (нууччалыыттан киирии, түөлб.) тоһуурдары ситимниир суол.


[Закрыть] оҥордоҕум эбээт. Уһукпар диэри син сүүрбэттэн тахса биэрэстэ буолар. Ол тухары үс-түөрт эрэ саарба баарын курдук. Кыыл, тайах суола олох да суох. Мас көтөрүн эбиниэм диэн тозовкабын иилинэ сылдьабын. Көннөрү хапкаан эрэ үлэтэ күн буолла. Киэһэ хата рациям тиллэн кэлэн, син сонун иһиттим. Алдан эбэ турара ыраах дэһэллэр, ичигэһэ бэрдиттэн кыдьымаҕа ууллан хаалар үһү. Онон Сааскам да кэлэрэ уһуур буолла.

29.10.2017.

Утуйуу бөҕө утуйбуппун, былыкка баттаппыт эбиппин. Тоҕус саҕана саҥа туран ыксал бөҕөнөн хомунан айаннаатым. Хаар бөҕө түһэ турар. Ыппын эмиэ сыарҕаҕа олордубутунан Кылалаахпын салгыы хапкаанныы бардым. Аара саарба саҥа суолун биэрдэ да, ыттыыр былааннаахпын. Кылалааҕым иккис салаатын үттүм, онтон үрэҕим баһыгар диэри суоллаатым.

Күнү быһа үлэлэһэн айаннаан баран, Кылалаах баһыгар тиийэн дьэ бүгүҥҥү саарба суолун буллубут. Сатыы ыппын сиэппитинэн сыа мастаах хайаны кыйа эккирэтэн бардыбыт. Олох оҕуруо суолу, ньэкээрэ сылдьар саарбаны бэйэтин эккирэппэккэ, киэҥ соҕустук хайан ыла-ыла ситэн кэллибит. Хойуу сугун угун быыһыгар биһигиттэн тыаһырҕаан ыстаммыт суолун булаат, ыппын төлө тартым. Тайсон даҕаны сытын эрдэттэн ылан дьүккүҥнээн испит буолан, босхо ыытааппын кытта буулдьалыы ойо турда. Омунугар хаста да аһара ойо-ойо син суолун булан салгыы эккирэтэр. Хаар өссө да чараас соҕус буолан, улахан атыыр саарба ойоро сүрдээх эбит, балтараалыы миэтэрэни түһэр. Ол гынан баран ытым хараҕар көстүбэккэ куотан ситтэрбэтэ. Саҥа үөрэнэр ыт буолан, суолун сотору-сотору сүтэрэн булда тэйдэр-тэйдэ. Хайыамый. Кэннилэриттэн мин даҕаны сиэлэн иһэбин, тиритии-хорутуу. Онон-манан ыраах ыппын көрөн ылабын. Маҥнайгы омуна ааһан, олох даҕаны сиэлэн ирдии сылдьаахтыыр, дьиҥэр, харса суох суолун сүтэрбэккэ олох түөрт атах түһэн испитэ буоллар, ситэрэ хаалла. Хараҥарда. Ытым муна оонньуу сылдьар. Ыҥыран ылан быалаатым. Лаппа хараҥарбытын кэннэ бурааммытыгар таҕыстыбыт. Дьиэбитин хойут буллубут. Санаа түһэн, сылайан кэллибит, кэпсэппэтибит даҕаны.

30.10.2017.

Бэҕэһээҥҥи күн түмүгүнэн ыппар бириэмэ күн өлүүлээн үөрэтэргэ сананным. Дьиэбит үөһэ хайаҕа хаамтыбыт. Ыраас халлаан буолан дьыбардаммыт. Хаар бөлүүн тохтообут буолан саҥатык суолу начаас буллубут. Дьэ бу сырыыга ыппын олох ыыппакка былыргылыы үөрэтэргэ сананным. Саарбабытын хайсан сотору буолаат, олох саҥатыгар таһаардым. Онтон өр буолбакка ыстаммыт, күрэммит суолун ирдэстибит. Киһи хаамара бытаанын, ситтэрбэтин билэн саарбачааммыт уоскуйа охсон ньэкээрэн сугуннуур, кутуйах көрдүүр. Тыаспыт чугаһаан кэллэ да, эмиэ ойон-тэйэн биэрэн истэ. Өссө маска ойон тахса-тахса биһигини ыраахтан одуулуур эбит. Хаарга суола сурулла сытар буолан биллэр.

Дьэ ол тухары саарба сыта ыт муннун анньа сытар буолан, Тайсон олох соһо сылдьар, ситэн тута охсоору. Үөрэх аата үөрэх. Кэнэҕэс үтүө ыт буолуо диэммин, ыыппакка сосуһан иһэбин. Түөрт чаас кэриҥэ буолан баран саарбабыт хайыай, уйа булунан саста. Букатын бултаппат, аһаппат буоламмыт, сотору-сотору ситэ баттаан кэлэ турарбыт кинини да ыксатта. Хата мас муҥурах көҥдөйгө уйалаабытын хааман көрдүм, тахсыыта суох. Чохороон хостоон, көҥдөй маһы кэрдэн, оччугуй хайаҕас оҥордум. Дьэ уонна онно кыра уот анньан харыйа бытыгынан буруолаттым. Ытым да билэн, ханна киирбитин сытырҕалаан үрэн барда. Арааһа көҥдөй иһигэр саарба суоһурҕанан ырдьыгыныырын иһиттэ быһыылаах. Кыракый түптэм буруота саарба киирбит хайаҕаһынан буруолаан барда. Аһыы сыты сөбүлээбэккэ, тумнастаары гынан, күндү түүлээхпит былтаҥныыра көһүннэ. Тайсон олох тохтобула суох үрэн баргыйыы. Хайыай, саарбабыт ыксаан сиргэ ыстанна, туох баарынан куотардыы хамнанна. Балачча тэйитэ түһээт, дьэ ытым быатын төлө тартым. Ити хартыынаны көрөн турбут ыт аанньа буолуо дуо, олох кыһыытыгар ыйылаабытынан кэнниттэн түөрт атах түстэ. Дьэ маннык балаһыанньаҕа ыт хараҕын далыттан сүтэрбэтэр эрэ ханна да гыммат. Биэс уонча миэтэрэнэн ситэ баттаата. Саарбата кыл мүччү биир синньигэс бэрдээҥҥэ өрө сүүрэн таҕыста. Киксэрэн биэрэбин, хайгыыбын, аа-дьуо ыксаабакка чугаһаан кэлэн синньигэс маһы сахсыйан саарбаны түһэрдим. Тайсон айаҕын аппытынан хабан ылла, дьэ алдьархайдаах киирсии буолла. Ытым муннуттан ытыртаран сары-ору бөҕө, ытырбытын ыһыктаатын кытта, атамаан-саарба куотар айдааҥҥа түһэр. Сонно тута ытым эмэһэтиттэн харбыыр. Хорсун саарба туох иһин мээнэ бэриммэт, ыт уоһун быһа ытыран эмиэ ньарылатар. Кэннилэриттэн күлэ-күлэ батыһа сылдьабын. Хата, хайа эрэ кэмҥэ моонньуттан харбаан Тайсон дьэ кыайыылааҕынан аатырда. Балачча уобалаан баран сымнаабыт кыылын бырахта. Маннык үөрэх кэннэ өйүгэр дьэ хатаныахтаах, булчут буолуох ыкка. Күнүм таах хаалбата, сылаа-сырыы эппиэттэттэр ханнык диэн, үөрэ-көтө дьиэлээтибит. Күн бөҕө, хаар күлүмүрдүүр. Кэрэ көстүүнү кэрэхсии, хайабын таҥнары хааман хотоолум үрүйэтигэр түстүм. Кэлэн оһох оттон саҥа чэйдээри олордохпуна, чомпуулалар Вадимкалаах Афоня көтүтэн кэллилэр. Үнүр аара Олонгоро үрэххэ хаалларбыт бензиннэрин ыла баран иһэллэр эбит. Хап-сабар чэйдии охсоот, салгыы айанныы турдулар. Киэһэ тоҕус саҕана саарбабын сүлэ олордохпуна кэллилэр. Дьэ ирэ-хоро кэпсэтэн, хойукка диэри олорон чэйдээтилэр. Чуҥкуйбут киһи, мин хоно хаалыҥ диэн көрдүм да, уолаттар былааннара киэҥ-куоҥ, түүн тиийээт, сарсын ийэлээх аҕаларын ситиэхтээхтэр эбит. Күһүҥҥүттэн кыыл, тайах бултуу иликтэр эбит. Дьоммор эт өлүүлээн кэһии гынан ыыттым. Паара уотунан уолаттар түүннэри айанныы турдулар.

31.10.2017.

Биллэр биллибэт кыраһалаабыт, сылаас соҕус. Тоҕо эрэ сарсыардаттан сыарҕаларбын абырахтаан, оҥостон күнүм саҕаланна. Бураанынан Лэглээрбин эргийдим. Мэлийии буолла, хата хапкааннары сөргүттүм, саба түспүт хаары ыраастаатым эҥин. Саарба саҥа суолун биэрбэтэ, бөһүөнэх соҕустары тоҕо эрэ эккирэппэтибит. Айаннаан иһэр буолан дуу, өссө саҥаны, буруолуу сытары булуохпут диэн дуу, уопсайынан, хайдах эрэ күн ааста. Эрдэ кэлэн сапыраапкаланан баран Үс Салаа диэки хапкааннарга айаннаатыбыт, эмиэ мэлийии буолла.

Киэһээҥҥи рацияҕа кыттыгаһым оҕонньор Сааска туруммут үһү диэн сурах иһиттим. Туоһулаһан ыйытар кыах суох, тангентам дуу, рациям бэйэтэ дуу моһуогуран саҥабын ыыппат. Өрүс турарын кэтэһэ сатаан баран моторнай лодканан бурааннарын, сыарҕаларын туораппыттар үһү. Сорох дьыл өрүс туран биэрээччитэ суох.

01.11.2017.

Ичигэс сарсыарда. Эрдэ алта аҥаартан үлэм саҕаланна. Дьиэ таһынааҕы түбүк үгүс. Хаар биэс-алта сэнтимиэтир түспүт, көп баҕайы. Ыттыырга бэрт баҕайы күн үүммүт. Кылалаахха барар хапкаанныыр суолбунан сатыы түһүннүм. Тайсон да үөрүү бөҕө, сиэтиллэн иһэр. Эбиэт саҕана бастакы салааҕа тиийэн дьэ саҥа саарба суолун буллубут. Үрүйэ иһигэр кутуйахтыы сылдьар саарба эбит. Бүүкээҕэ сүрдээх, ыркый мастаах, эрийэ-буруйа сүүрэр уулаах, Кылалаах бастакы салаата. Суолбут бурхайа сылдьар буолбутун кэннэ, ыты ыыттым. Маҥнай ыстанан баран эмиэ булкуллуохча буолла. Онтон харахпыттан сүтэн хаалла. Батыһан истим, ыстаннарбыт эбит. Көп хаар түһэн саарба ойоро кылгас соҕус, эбиитин чачайар, мочоолуур буолбут. Хата ытым кэнниттэн саба түсүһэн иһэр эбит. Дьэ хаһан үрэн баргыйар, сүтэрбэтэр эрэ дии-дии, хааман иһэбин.

Тоҕо эрэ өр соҕус хаамтым. Арай иннибиттэн улардар көтөн таҕыстылар. «Оо, сатана ыта, саарбатын быраҕан аны улардарга аралдьыйа сылдьар дуу?» – диэн санаам түһэн ылла. Ол эрэн суола-ииһэ биллибэт. Ыппын ирдэһэ, эккирэтиһэ сылдьарын саам тыаһынан аралдьытыам диэн улардары тыыппакка ааһа турдум. Күһүҥҥү уойбут икки хара улар тиит маска олорон хааллылар. Эмискэ тэйиччи соҕус, төттөрү үрүйэбит иһин диэки ытым үрэрэ иһиллэн ылла. Оо, бу дьолу, бэйэтэ ситэн таһаарбыт буоллаҕа! Ити икки ардыгар сис оройугар тиийэ сыспыт эбиппин. Бултуу, сонордуу сылдьан үлүһүйэн төһө ыраах хаампыккын да билбэккэ хаалаҕын. Үөһэ систэн ытым үрэ олорор маһыгар диэри өссө сүүрбэччэ мүнүүтэ хаамар, сиэлэр былаастаах, аҕылаан-мэҕилээн кэллим. Ытым хата бырахпакка саарбатын өрө мыҥаан олорор. Үрэрэ тохтообут, маһын дэлби кэрбээбит, ойон тахса-тахса хатырыгын хаҕылаабыт аҕай. Бу сырыыга ыкка туттарбат гына ыты баайан баран, саарбабын моонньуга кыҥаан ытан түһэрдим. Тайсон эмиэ үрүү бөҕө, хайгыы-хайгыы булпутун рюкзакпар көрдөрөн туран уктан кэбистим. Ыппар манньалаан бэчиэнньэ биэрдим. Үөрэх таах хаалбатах, үөрүү кынаттаах салгыы хаамтыбыт.

Иккис салааны туораан иһэн көрбүппүт, үнүр үппүт хапкааммар саарба иҥнибит. Сиргэ хатырыгынан оҥорбут уйабын ыспыт, хата үчүгэйдик ылларан токуруччу тоҥоохтообут. Уйаны хос оҥорон, хапкааммын хаттаан үтэн баран Кыылааҕы баһыгар тиийбэккэ сиһи нөҥүөлээтим. Трактор Суоллаах өттүгэр быһа түстүм. Эмиэ аллара үрэҕэр чугаһаан иһэн субу иннибитигэр ыстаммыт саарба суолун буллубут. Ыппын сонно төлө тартым. Ыраахтан кэлэн иһэрбитин көрөн ыстаммыт саарба эбит диэн быһаара оҕустум. Хата, доҕор, мүнүүтэ да буолбакка үрүйэ иһигэр ытым үрэн барда. Бу маладьыаһы, хап-хара атыыр саарбаны улахан өкүр тиит маска таһаарбыт. Үөрүү бөҕө буоллубут. Тайсон бүгүн аатырда, дьэ, иккилээн кэбистэ. Уопсайа үс саарбалаах астыммыт дьон дьиэбит диэки борукка лэппэрдии турдахпыт дии. Байанай ыйын маҥнайгы күнэ итинник түмүктэннэ.

02.11.2017.

Түүн икки саҕана бураан тыаһыттан уһугуннум. Уон икки саҕана саарбаларбын сүлэн, таҥастаан соторутааҕыта сыппыт эбиппин. Банаар туппутунан таһырдьа таҕыстым. Кыттыгаһым оҕонньор Сааска айан бөҕөнү айаннаан кэлбит эбит. Сарсыарда түөрт чааска диэри кэпсэтэн, кэһии сиэн олордубут. Ичигэс халлаан турар буолан айан ыарахан буолбут, үрэхтэр сэрэхтээхтик мууһурбуттар, сорох сирдэрэ ирэн, туоруурга моһуоктаабыттар эбит. Ол иһин хойутаан түүннэри айаннаабыт. Уопсайа дэриэбинэттэн хоҥнуоҕуттан иккитэ аара хонон, үһүс түүнүгэр дьэ бу кэллэ. Тыһы ытын Динаны илдьэ кэлбит, аатырбыт саарбаһыты. Сарсыардаттан бурааммын көрүннүм. Обкаткатын үс сүүс килэмиэтир ааста, онон ирдэниллэр көрүү оҥордум. Двигатель головкатын чиҥэтэн тардан биэрдим, коробкатын арыытын сүөкээн, сайҕаан баран саҥа арыы куттум. Уонна саҥа «Сафари» диэн арыый кыахтаах вариатор кэтэртим. Онон күнүс икки аҥаарга диэри уһаатым. Сааскам сарсыардаттан Олонгороҕо үнүр аҕалбыт бензиммитин тиэйэ барбыта. Эбиэттии охсон баран ыппын сиэппитинэн хотоолбутун өрө саарбалыы ыстанным. Лэглээр төрдүн өҥөйөрдүү хотоол баһыгар саҥа суол булан хайсан бардым. Аҥаардас сыа мас тыа тэллэҕэ бүтүннүү сугун уга. Хаар ыкка сөрү-сөп гына түспүт, саарба тимирэ сылдьар, ыт ойоругар улаханнык ыарырҕаппат. Ыстаммыт суолугар ыты эккирэтиннэрдим. Балачча буолан баран үрдэ. Хайысхатын аанньа быһаарбакка хааллым, иккитэ үрэн баран тохтоон хаалла. Мунчаарыы буолла, бочугурастар булкуйдулар дуу, олору сырса сылдьар буолуон эмиэ сөп. Хайыамый, быһалаабакка ытым эккирэппит суолун буламмын батыстым. Ыт хараҕар көстүбэккэ көҥдөйдөөх үөл маска кирийбит. Тайсон маладьыаһын маҥнайгытын итинник сүтэрбит да буоллар бырахпакка тула сытырҕалыы-сытырҕалыы, эргичиҥнии сылдьар. Киэҥ соҕустук эргийэ хааман бүтэйдээн быһаардым, чахчы бүк иһигэр баар эбит. Атаһым барахсан наар биир мас тула тиҥсирийэр. Өр да одууластым ээ, мас ортотун диэки көҥдөй хайаҕаһын булуохпар диэри. Ол иһин да саарба харааран олороро көстүбэт этэ, адьас ити көҥдөйгө кирийэ сыттаҕа. Билбэт киһи ааһа туруон сөп. Ачыкылаах да буоллар кыраҕы харахтан саспаккын, маһым суон, эбиитин үөл тиит. Чохороонунан кэрдиэх өрө бэрт буолсу диэн биир албаһы туһанным. Туоһапканан хайаҕаһы үөһэ, аллара ытыалаатым. Эмискэ ытым үрэн барда. Арааһа мас иһиттэн, саарба ытыалаабыппын сөбүлээбэккэ ырдьыгыныырын иһиттэ быһыылаах. Һок, чэ, бэрт эбит, чопчу итиннэ саһан олороро билиннэ. Өссө иккитэ маһы тыаһатан ытыалаатым – хайаҕас аллара өттүн, ол гынан арыый сиирэ-халты буоларын курдук. Оруобуна ортотун ыттахха саарбаны мас курдат бэйэтин табан кэбиһиэххэ сөп, дьэ оччоҕо маскын кэртэххинэ эрэ ылаҕын. Саспыт сирэ биллэн хаалан, саарбачааммыт хата өҥөҥнөөн баран сулбу ыстанан таҕыста, маһы оройугар диэри өрө сүүрэн эмиэ кирийбитэ буолла. Тула хааман, ханан төбөтө, моонньо үчүгэйдик көстөр сирин булан, ыты баайан баран ыксаабакка кыҥаан ытан түһэрдим. Орто соҕус тыһы саарба бултанна. Номнуо боругуран эрэр буолан төттөрү дьиэлээтибит. Тайсон дьэ саарбаҕа үөрэннэҕэ ити, астына саныыбын, өссө биир ыты булчут оҥордум диэн, эмиэ туспа сатабыл наада эбээт. Сааскам сэттэ саҕана буочукалаах бензинин тиэнэн кэллэ.

03.11.2017.

Түүнүн хаардаабыт. Ыттыыр күн. Уон чаас саҕана уҥа-хаҥас айаннаатыбыт. Сааска Киэҥ Үрэҕи өрө хапкааннарын үтэ айаннаата. Мин саарбалыырдыы Трактор Суоллаах диэки бураанынан айаннаатым. Тумулу тахсан иһэн биир суол булан ирдэстибит. Өр буолбакка бүктээн кэбистибит. Сой соҕус бөһүөнэх суол этэ. Ол аата түүнүн аһыы, бултуу тахсыбыт саарба эбит. Оннуктар күнүһүн уйалааччылар. Ытым соччо өйдөөбөккө батыһа сылдьар. Бүкпүт иһигэр саарбабыт киирии суолун батыһан тиийэн уйатын буллубут. Сыа маска урукку тииҥ уйатын булан хаһаайынныы сытар эбит. Начаас үүрэн таһааран бултаатыбыт.

Иккис саарбабытын үрэхпитигэр киирээт бултаатыбыт. Тайсон бүгүн баҕас олох үйэтин тухары саарбалаабыт ыт курдук, саҥа суолга ыытааппын кытта өр гыммата, ситэ баттаан маска таһаара оҕуста, үөрүү бөҕө буоллубут. Эдэр ытынан күҥҥэ иккилиир диэн эриэккэс дьыала. Маладьыас, Тайсон!

Сааска өрө балаакка тиирэн хонордуу барбыт буолан эмиэ соҕотох хоннум. Хата киэһэ рациябын талкыйа олорон, тангентам үлэлээн кэллэ. Үс мүнүүтэ кэриҥэ дьону-сэргэни кытта кэпсэтэ түстүм, эмиэ саҥам барбат буолан хаалла. Ол да бириэмэ иһигэр син элбэҕи сэһэргэстибит. Олонгороҕо Элиэнчэ ыалым Пиэккэлиин кэлэн бултаан эрэллэр эбит. Эмиэ хапкааннарын үтээт, кыыллаары, эт көрдөнөр былааннаахтар.

04.11.2017.

Тымныйбыт, рацияҕа иһиттэххэ -38 кыраадыс буолбут дэһэллэр. Хата рациям эмиэ үс-түөрт мүнүүтэ кэриҥэ кэпсэтиннэрдэ. Сарсыардаттан мас мастаатым, бураанынан икки сыарҕа бэрэбинэни состорон аҕалан эрбэттим. Биэс-хас күҥҥэ тиийэр оттук мас бэлэм буолла. Бурааммынан, ыппын өрөтөн хаалларан баран, Лэглээри эргийэ хапкааннарбын көрө бардым. Саарбалар син сүүрэкэлээбиттэр эбит, бу ааспыт ичигэс күннэргэ, ол эрэн хапкааҥҥа иҥнибэтэхтэр. Сөргүтэн биэрэ-биэрэ ааһан иһэбин, саба түспүт хаарын тэбиибин, мэҥиэ уларытабын, эстибиттэри хостоон үтэбин, кукаакылартан ыраастыыбын. Лэглээрбин эргийэн, дьиэм өттүгэр дабайар тумулбар сиэгэн кэлэн суол-иис бөҕө хаалларбытын буллум. Орох бөҕө үктээтим. Солотуйдахха ирдэһэн көрүөххэ наада. Хапкааннаан бултаһыахха ирдэнэр. Куһаҕан аргыс дьэ – сиэгэн. Хапкааннары кэрийэ үөрэннэ да сүгүн бултаппат идэлээх. Киэһэ хотоолбор дабайан иһэн биир күлээмэҕэ иннибэр эрэ биир хара атыыр саарба иҥнибит, улахана сүр, отой эһэлэрэ быһыылаах. Мааны булт буолла. Ити эргииргэ өссө уон хапкаан олукка үтэн эбинним, хойуннаран биэрдим. Уопсайа ити эргиирбэр биэс уонча тоһуур буолла. Хараҥарыыта кэллим. Төрөөбүт күммүн эмиэ ыппынаан бэлиэтээтибит. Сүүрбэччэ сыл соҕотох ылар буолан кыһалҕа кыра. Рациянан хата тула баар билэр дьонум, булчуттар эҕэрдэлииллэр. Эмиэ кылгастык онон-манан сонуннаһан хааллым.

05.11.2017.

Дьэ, хаар бөҕө түспүт. Сарсыарда биэс саҕана хойуутук түһэн барда. Ити икки ардыгар аҕыс чааска диэри хаар харыс саҕа халыҥаата. Эмиэ ыттыырга үчүгэй күн диэн эрдэттэн хаамтым. Утары тумулбутугар тахсаат, саарба саҥатын буллубут. Олох тимирэ сылдьар буолбут эбит – мочоолуур[21]21
  Мочоолуур – (түөлб.) көп хаарга батары түһэр, бидилгэхтиир.


[Закрыть]. Маннык булду ханна да гыммат, начаас ситиэ диэммин ыппын эрдэ ыытан кэбистим. Дьэ кытаанах саарба буолан биэрдэ. Икки чааһы быһа ситтэрбэккэ киитэрэйдээн тумулу хаста да эргиттэ. Хаарбыт халыҥа ыт түөһүнэн күрдьэ сылдьар буолбут эбит. Эбиитин инчэҕэй хаар сыста сылдьар буолан, ыкка да, киһи хаамарыгар да улахан моһуок оҥордо. Ол курдук хара сарсыардаттан кыайтарбакка охторо сыста, бэйэбитин киэҥник бүктүү сылдьар өй хаата саарба. Мааҕын сүүрбүт суолун батар, онтон ыт суолугар киирэн эргитэн биэрдэ. Кэлин ытым аккаас биэрэн бэйэбэр тиийэн кэллэ. Мин бэйэм үлтү булкуллан хааллым. Охтубут ыппын сиэтэн баран, хайыамый, бырахпыт сиригэр диэри төттөрүтүн суоллаатым. Бу саарбаны бултуур эрэл олох сүттэ. Ытым мааҕын сарсыарда эккирэтэн саҕалаабыт сиригэр тиийэн саарбатын суолун сүтэрэн төннөөхтөөбүт эбит. Ол сири хос-хос хайан хаамтым. Арай биир сиргэ мастан саарбабыт хаарга ыстаммыт суолун булан ыллым. Мастан-маска ойон куоппут эбит. Бу сырыыга ыты ыыппакка эрэ бэйэм суоллаатым. Хата бу дьолу, биир хойуу лабаалаах суон баҕайы сыа маска кэлэн суола бүтэн хаалла. Кини да маннык хаарга куотан сылайдаҕа ээ, икки чааһы быһа харбыырдыы ыстаҥалыы сырыттаҕа. Сыа мас оройун диэки хойуу мутукча быыһыгар саһан олорорун нэһиилэ буллум. Ытым сылайан мас анныгар сытар, үлүһүйбүтэ олох бүппүт. Албастаах саарбабытын этэҥҥэ бултаатыбыт, ытыллан баран хата мутукка, лабааҕа иҥнибэккэ сиргэ диэри субуруйан түстэ. Сылайыы барда, уот оттон чэйдээн баран дьиэбит диэки хайыстыбыт. Арай бириэмэ өссө да эрдэ курдук диэн, күнү былдьаспыттыы аны бурааммытынан Куруҥ Үрэх диэки айаннаатыбыт. Үөһээ баһыгар тиийэн тимир көлөбүтүн быраҕан сатыылаатыбыт. Арыый сыыстардыбыт дии санаабытым маҥнай, хаар киһи тобугуттан үөһэ буолбут. Ытым кэннибиттэн нэһиилэ батыһа сылдьар курдук. Хайдах эрэ төннүөхчэ буолан иһэн, хата саарба ньэкээрэ сылдьыбыт суолун буллубут. Торуосканан булкуйан көрдүм, сабыс-саҥа, ытым да сытын ылан чиккэс гына түстэ, тардыаланыы бөҕө буолла. Ээ, дьол хараҕа суох диэн баран, төлө тардан кэбистим. Хантан күүс кииртэ эбитэ буолла, сибилигин аҕай сыыллан испит доҕорум түөрт атах түһүнэн кэбистэ. Саарба ыырын ирдии сатаабакка быһыта-хайыта ыстанан турда. Арааһа сытын салгынынан хабан үлэлээн эрэр диэн үөрэ саныы турдум. Өр буолбата, хойуу харыйалаах кэлискэ диэки үрэн баргыйан барда. Чэ бэрт, бэртээхэй ыт буолла! Бултуу охсоот, бурааммытыгар бардыбыт, номнуо боругуран барда. Хаар буоллаҕына тохтуур санаата суох. Маннык халлаан хаардаабытынан икки-үс күн турда да, ытынан бултуурбут быраһаай буолар, дьэ. Төннөн иһэн Үс Салаа хапкааннарын паара уотунан сырдаппытынан сөргүтэ-сөргүтэ кэллим. Тоһуурдарга иҥнибэтэхтэр. Сэттэ саҕана дьиэбэр тиийбитим, Сааскам кэлбит. Хапкаан бөҕө үппүт, Киэҥ үрэҕи баһыгар диэри суоллаан, Бүүрүүлээҕи өксөйөн, Куһаҕан төрүттээххэ бастаан таҥнаран киирэн, улахан-киэҥ эргиир оҥорбут. Санаата туолан үөрэ-көтө чэйдии-чэйдии кэпсээн бөҕө. Аара икки эмис хара улары бултаабыт. Биирин мииннээн, этин хоторон буруо-тараа буолан көрүстэ.