Текст книги "Байанайдыын көрсүһүү"

Дабылыанньатын кээмэйдэнэн баран, уотун умулларан утуйуох буолуон эрдэҕинэ, таһырдьа туох эрэ ыйылыыр саҥата иһилиннэ. Дина дьиэҕэ киирээри ыйылыыр диэн ааны сэгэтэн ытын ыҥырда. Ыта кэлбэтэ. «Бэйи эрэ, ханна бардаҕай, тоҕо киирбэтий?» – таҥнан, таһырдьа таҕыста. Хаарынан хайыллыбыт, үөлэһэ куулунан бүрүллүбүт ытын уйатын тиийэн көрбүтэ, Дина онно сытар. «Чэ кэл, дьиэҕэ киирбэккин дуо?» Ыта тахсыбата. «Сытыаҥ ээ!» – дии санаата Оҕонньор уонна төттөрү үүтээнигэр киирдэ. «Арба даҕаны, бэҕэһээ киэһэ аһаабатаҕа, бүгүн сарсыарда эмиэ аһын тоҥорбут этэ, аны ыарыйда дуу?» – диэн санааҕа ылларда. Күннээҕи сылаа баттаан, начаас утуйан хаалла.

Сарсыарда эрдэ туох эрэ ыйылыырыттан уһугунна, турбакка иһиллии сытта. Өр буолбата, чуолкай ыта ыйылыыр эбит. «Хайыыр баҕайытай?» – диэн, оронуттан оронон туран, банаар тутуурдаах таһырдьа таҕыста. Ытын уйатыгар тиийэн умса түһэн сырдатан көрдө. Дириҥ уйа иһигэр Дина көхсө көстөр, ырдьыгыныыр өссө. Көҥөнөн сыҕарыйаары мөхсүбүтүгэр, арай ыт оҕолоро ыйылаһан Оҕонньору соһуттулар: «Һок, дьэ доҕор, төрүү сытар эбиккин дии, чэ бэйи, мэһэйдээмиим!» Саҥа күн саҕаланна, саҥа булчуттар тыйыс дойдуга кэллилэр. Оҕонньор дьиэҕэ киирэн оһох оттон, арыылаах лэппиэскэнэн уотун аһата оҕуста. Бачча тымныыга, кыһын ортото, ыта тыаҕа төрөөбүтэ мэһэй соҕус да буоллар, кырдьаҕас булчут олус үөрдэ: «Дьэ, Дина эмээхсин, соһуттуҥ доҕоор, оттон күһүн сүүлэрэ эҥин биллибэт этэ дии, хат сылдьарын да өйдөөн көрүү суох. Сааһыран, бэйэтэ балачча уойбут диибин ээ!» – бэйэтэ-бэйэтиттэн бэркиһээн, баллыгырыы олордо. Күлэн-күлэн баран, аны ытын хайгыыр: «Сүрдээх да ыт, ити үлүгэр хат сылдьан, соторутааҥҥыга диэри саарбалаан сүүрэн биэрбитэ дии. Ээ, ол иһин даҕаны Сүүллээххэ олордохпутуна бөрөлөр эргийэ сыбыытаан биэрбиттэрэ, хат сылдьар тыһы ыт иигин сымардыыллара буолуо дуу? Хас оҕону төрүүрэ буолла…»

Дьыбар көппүтүн кэннэ, Оҕонньор Лээглээр төрдүн диэки суол-иис көрө айаннаата. Бэҕэһээ түбэспит бөрө доҕотторо таҥнары хайысхалаах ыстаммыттар этэ. Уол барыан иннинэ Лээглээр үрэх устатын тухары түөрт туһах ииппит этэ. Олортон биирдэрэ үрэх төрдүгэр баар буолуохтаах.

Лээглээр Киэҥ Үрэххэ түһэр сирэ ыраас талах толооннордоох, кыра-кыра арыы тыа арбай мастардаах. Уол бураанын суола ыраастарга номнуо оспут, онон-манан нэһиилэ көстөр омооннорунан Оҕонньор сэрэх хоту оймотон истэ. Арбай мастардаах арыы тыа быыһыгар туох эрэ элэстэнэн, хараарыс гыммытын ыраахтан көрдө. Тута тохтоон, харабыынын сомуогун «халарк» гына тардан, айаҕар ботуруон симтэ. Бураанын барылаппытынан саба сүүрдэн тиийбитэ, кытархайдыҥы арҕастаах бөрө ньылайан, саспыта буолан сытынан кэбистэ. Күөх харахтара албыннаспыттыы, хотторбуттуу утары килбэчийэн көстөллөр. Моойуттан бэркэ ылларан баран, туһаҕа аанньа быһа киирбэккэ, бөрө тыыннаах сытар эбит. Айаҕыттан кыра күүгэн тахсыбыт эрээри, салгыны сатаан эҕирийэр буолан, ырдьайбытынан тыынар. Оҕонньор өр толкуйдуу барбакка, бурааныттан түспэккэ, ойон туран биирдэ эрэ ытан кэбистэ. Туһаҕы кэппит өрө ыстана түстэ да, кыратык мөхсүбүтэ буолаат, өлөн хаалла. Туруоҕун турбут арҕаһын түүтэ соторунан ньалбаччы сытан хаалла. «Уол бэйэтэ кэлэн булдун ыппыта буоллар!» – дии санаата, ол да буоллар саамай сөптөөх дьаһаныы: баары тута ылар ордугун Оҕонньор билэр. Араас буолуон сөп, олох да туһаҕын кэрбээн куотуон сөптөөх кыыл. Орто соҕус тыһы бөрө эбит, бэҕэһээҥҥи үөртэн биирдэрэ. Хойутаан соҕус саа тыаһыгар, өрөттөн саҥатын биэрэ-биэрэ, Суор тыа сонунун көрө-истэ, одуулуу көтөн кэллэ.

«Хайа, ханна кэрийэ сырыттыҥ? Уол булдун көрүүй, бөрөһүт буолан эрэр!» – хантайан туран Оҕонньор үөрүүтүн үллэстэр. Тула хаама сылдьан, сорох бөрөлөрө ханна хайысхаламмыттарын үөрэтэн көрдө. Үс кутуруктаах толоону ортотунан Киэҥ Үрэҕи таҥнары ойо турбуттар, онтон биирдэрэ туһах турбут сирин киэҥник эргийбит уонна кэлбит суолларынан төннүбүт. «Дьэ, үлэлэспиппит син эппиэт биэрэн эрэр ээ, Уолум кэлэн төһө эрэ үөрэр!» – кырдьаҕас сыарҕатыгар бөрөнү тиэйэ сылдьан баллыгырыы истэ.

Хара Суор манньа кэтэспиттии, чугаһынан олорор маһа суох буолан, толоон ортотугар түһүнэн кэбистэ.

Борук буолуута Куруҥ Үрэх сиһигэр айанньыт тохтоон бураанын пааратын уотун холбоото, өр айаннаабыт киһи ирэ түһээри хаамыталаан, чохчоҥноон, эрчимнээхтик хамсана түстэ. Үөһэттэн борук быыһынан ыраахха диэри Киэҥ Үрэх дойдута көстөр, хас манна, кыраныыссаҕа, киирдэҕин аайы Уол санаатын үөрүү толорор. Уонча көстөөх айана кэннигэр хаалбытыттан дуу, иннигэр балтараа көһүнэн үүтээнэ күүтэриттэн дуу, киэҥ-куоҥ сирэ нэлэйэр астык көстүүтүттэн дуу, эбэтэр аһатар, иитэр, бултуур сирдээҕиттэн санаата кынаттанар дойдута буолар. Бу түһүүгэ Куруҥ Үрэх быыһынан эрийэ-буруйа аллара сүүрдэн киирэн иһэн куруутун иһигэр ыллыыр идэлээх. Табанан буоллун, бураанынан буоллун, ыллыыр ырыалара алларааҥҥы самахха тиийиэр диэри тохтооччута суох.

Арай түһүү ортото санаата халлааҥҥа көтө сылдьыбыт Уол, соһуйан, тохтуу биэрдэ. Куруҥ ортоку кэлискэтигэр, уокка сиэммэтэх, үс бэстээх арыы тыаҕа хапкааныгар хап-хара саарба ыйанан турар эбит. «Барахсаны, хайдах бөрөлөр тыыппатахтарай, иҥнибитэ ырааппыт эбит дии, дойдум иччилэрэ, баай Байанай, махтал!» – үөрэр-көтөр Уол. Салгыы урукку олорбут сараанын аттыгар өссө биир күндү түүлээҕэ күлээмэҕэ хам баттанан, күүтэн турар эбит. «Тоҕо бэрдэй! – Киэҥ Үрэххэ киирэн, Оҕонньор бүгүҥҥү суолун көрөн, Уол уоскуйа, дуоһуйа саныыр. – Хата, этэҥҥэ бултуу-алтыы сылдьар эбит, кырдьаҕас табаарыһым, таайым курдук чугастык саныыр киһим. Дьэ, куорат мунньуллубут сонуннарын кэпсиэм буоллаҕа, аатырбыт бөрөһүттэри көрсөн сүбэ-ама ылбыппын үллэстиэм сыттаҕа, чэ, кыра да хаалла…»

Уол саҥатык бураана бүтэй дорҕоонноох тыаһа тоҥон турбут чуумпуну итии салгынынан сырылатта, пааратын сырдык уота сытыы батыйалыы хараҥаны хайыта анньан иннигэр суолу тэлэн истэ. Хотоолго сүүрдэн тахсаат, үүтээн диэки эрийэ тутта. Ыраахтан мастар быыстарыгар уот күлүмнээн көһүннэ. Оҕонньор барахсан банаардаах көрсө турар эбит, үөрбүт аҕай, тута сыарҕаны сүөрэргэ илии-атах буолла. Үчүгэй сонуннарын үрдүнэн-аннынан үөрбүччэ сырдата охсоору, үрүт-үрдүгэр хааһылаан кэбистэ. Дьиэҕэ киирэн чэйдии олорон, дьэ сиһилии сааһылаан сырыыларын кэпсээтэ. Сүлбүт бөрөтүн тириитин хостоон көрдөрдө.

– Эҕэрдэлиибин, бу ириэнэх сүлүллэ илик бөрө эйиэнэ, туһаххар иҥнэн тыыннаах олорорун салҕаатым, бу хараҥарыан эрэ иннинэ аҕаллым. Сииҥкэммит көнөн эрэр, Байанай бэттэх көрдө, онон уоппутун күндүлүү охсуохха, – Оҕонньор кэпсээнин түмүктээтэ уонна дьээбэтик туттан Уол сыарҕаттан киллэрбитин одуулуу чуумпуран олордо. Эдэрэ аанньа чэй да испэккэ, бөрөтүн сүлэ охсоору оҥостон барда. – Бэйи, тохтуу түс, нохоо, сарсын сарсыардааҥҥа диэри буорту буолуо суоҕа, сылааҕын таһаар, киһилии сынньан, утуйан уугун ханнар! – мичээрдиир Оҕонньоро. – Ээ, арба! – саҥа аллайан, Уолу өмүрдэн, соһуччу сонунун салгыы кэпсээн барда. – Арба, бу эмээхсин төрөөтө, онон байан аҕай олоробун, бэһиэлэр этэ, үһүн дьаһайбытым, атыырдары хааллартаатым. Ити киириигэ ыалдьыт оронун анныгар ийэлэринээн сыталлар.

– Һок дьэ, сонньуйбакка олорбуккут дии! – Уол күлэн тииһин килбэҥнэтэр, орон аннын өҥөйөн Динаны имэрийэр.

Чомпуулалар кэһиилээбит эттэриттэн хоточчу буһаран, дэриэбинэттэн кэлбит тоҥ салааттары ириэрэн, дьоһун остуол тардылынна. Оһох ньиргиччи оттуллан, үүтээн иһэ аһары итийэн, ааны сэгэтэ арыйан, булчуттар тиритэ-хорута аһаатылар. Уол киэҥ сиргэ сылдьан, араас улуус бөрөһүттэрин көрсөн билсибитин туһунан уһун-киэҥ кэпсээн тарта. Эбии сүүрбэттэн тахса туһах оҥорон аҕалбытын көрдөрдө. Үс милимиэтирдээх синньигэс хара торуостар эбит.

– Хата, дьүһүннэрэ талах курдук эбит дии, онтон бу тугун турба курдук куруһунатай? – Оҕонньор көрө-истэ, сэҥээрэ олордо.

– Ити кэрбээтэҕинэ торуоһу быспатын диэн аналлаах туруупка, туһах төрдүн мас үөһээ өттүгэр баайаллар эбит. Ити туруупканы курдат торуоһу угаллар, бэйэтин эмиэ үөһэ иҥиннэрэллэр. Бөрө туһаҕы кэттэ эрэ, туруупка торуос устун сырылаан моонньугар тиийэ түһүөхтээх. Кутуруктаах туһаҕы кэрбээри гыннаҕын аайы ити туруупка тиистэригэр тоһуйа мэһэй буолар оруоллаах. Уонна бу угольниктары эрбээн, дьөлө үүттээн оҥордум, биһиги бөчөөх баайарбыт курдук, туһах айаҕа төттөрү сүүрбэтин диэн аналлаах тэрил, – Уол саҥа сүүрээннэри сиһилии сырдатта. Буутугар туһаҕы кэтэн олорон ыга тардыбыта, чахчы босхо барбакка хам ылан иһэрин Оҕонньор көрөн сөҕүү бөҕө буолла.

Куорат кэһиитин номнуо амсайбыт Оҕонньор уоту аһатыах буолбутун өйдөөн кэлэн, тыла-өһө босхо баран, ааттаах үчүгэй алгыс эттэ, оһох иннигэр олорон махтанна, инники сырыыларга табыллары көрдөстө. Уол да туора туран хаалбакка, кутуруктаах бултаммытынан бэйэтин аатыттан уоту күндүлээтэ. Балачча чуумпуран олоро түстүлэр. Сарсыҥҥы-өйүүҥҥү күнү былааннаатылар, хорсуннара киирбиччэ, Дина хоонньуттан оҕолорун хостоон маастарын көрдүлэр. Биирэ кыһыллыҥы-бороҥ, иккиһэ маҥаннаах хара. Харахтарын арыйа илик түү мээчиктэри үллэстэн, утары ороннорго олорон, имэрийэ-имэрийэ аат толкуйдуу сатаатылар.

– Ханна гынаҕын? Хайдах дьаһанаҕын, оҕолоргун? – Уол бороҥу сыллыыр. Дина хас хамсаныыны барытын маныыр, ааттаспыт хараҕынан «оҕолорбун аҕалыҥ» диэбиттии көрөн олорор.

– Аммалар ытым төрүүрүн кэтэһэллэр этэ, ордубутун бэйэбэр хаалларан көрөө инибин, оттон эн ииттибэккин дуо? – Оҕонньор Уолга бэлэхтээри ыйытта.

– Ээ, ити икки үнүгэстэрбин булчут оҥордоххо, ол да бука сөп буолуо этэ.

Балачча олорбохтоон баран утуйдулар.

Буоларын курдук Оҕонньор сарсыарда биэс саҕана туран оһох отунна, чэй уурда, рацияны холбоон кэбистэ. Алтаҕа рация эйгэтэ уһуктан, биир-биир эпииргэ булчуттар тахсан бардылар. Тыа сэргэх сонуннара хачыгырас тыас быыһынан хатылана-хатылана кутуллан бардылар.

– Оо, үчүгэйиэн, маннык рация будильниктаах, сибиэһэй салгыҥҥа, тимир оһох тыастаах уһуктар. Бэркэ сынньанным, олох хамсаабакка утуйбуппун дии, – уһуктан тыыллаҥныы сытта Уол. – Куорат сарсыардата маннык буолбатах, хаска да уһугун, куруутун туохха эрэ хойутаабыт курдуккун, сууна-тараана охсоот, хабыалыы түһээт, үлэҕэр тиэтэйэҕин. Уугун хаһан да хамматах курдуккун, түүл эрэ, туох эрэ… Манна үчүгэйиэн…

– Чэ, туран бөрөҕүн сүл, тиирэн, хатаран илдьэ барыаҥ этэ буоллаҕа, манна да бириэмэ күүтэн турбат! —Оҕонньор күлэр.

– Оннугун оннук эрээри, манна син биир атын, барыта бэйэҕиттэн тутулуктаах, киһи өйө-санаата холку, бэйэ эйгэбитигэр эриллэ сылдьарбыт быдан ордук курдук, – Уол сэрээккэлээбитэ буолан баран суунна, Оҕонньорго атаахтаабыттыы, остуол иннигэр кэлэн олорунан кэбистэ. Киһитэ итии чэй кутан биэрдэ. Аһаан баран бөрөнү икки атаҕыттан өрө ыйаан таһааран өһүө маска баайдылар. Уол быһаҕын кыра бурууска төттөрү-таары анньан кылаан таһаара түстэ. Адьырҕаны тыстарыттан саҕалаан сүлэн барда. Оҕонньор Уолга көмөлөһөн саарбаларын сүлэн барда.

– Ити тыстарын тобугун сүһүөҕүнэн быһан ылан кэбис, мунньан таҥас оҥостуоҥ, үтүлүктэ тиктэрээр. Син биир приемнай пууҥҥа атахтарыгар наадыйбаттар, – Оҕонньор маҥнайгы саарбаны номнуо сүлэн, субалыы олорон сүбэлиир.

– Ээ, арба, куоракка мантыкайдарбыт төбөлөрүн туталлар эбит. Аһыылара сыалай буоллаҕына, туһаҕа барар эбит. Тыый, тугун эмиһэй, бу бөрө, сыа да сыа тастаах дии! – Уол бөрөтүн аҥаарыгар диэри тириитин таҥнары тардан туран сэргиир.

– Эмис бөҕө буоллаҕа, кыылы кыайа кыдыйбыт күтүр, хоргуйар диэни билбэккэ сылдьар оҕо. Ол гынан баран, мин бултаабыт бөрөм ырыган этэ, – Оҕонньор бэлиэтээһиннэрин үллэстэр. Саарбаны тиириигэ кэтэрдэн баран, табахтаан бусхатта, иккиһин саҕалаата. Уол тиритии-хорутуу бөҕө, бөрөтүн төбөтүгэр тиийэн, көп тириини таҥнары тардан, кыһаллан айаҕын быһан, сулбу тардан ылла.

Халлаан лаппа сырдаабыт, Оҕонньор гараас-балаакка оһоҕун оттон киирдэ, халлаан сылыйбытын бэлиэтээтэ. Ахсынньы тиһэх күннэрэ халыҥ былыт аҕалан, тоҥон турбут тыаны сынньатардыы, ичигэс халлаанынан күндүлээтилэр.

Булчуттар тимир аттарынан икки аҥыы айаннаатылар. Уол Трактор Суоллаах үрүйэни өксөйөн, Лээглээрин баһыгар түһэрдии айаннаан истэ. Айан суола Чомпуулалар кэннэ кыра кыраһалаах, саарба хапкааннара иччитэх атан тураахтыыллар. Хас биирдии тоһуурга тохтоон, эһэ-эһэ айанныыр. Лээглээр баһыгар бэрт дьиибэ суоллары көрөн тохтоото. Халыҥ хаарынан саба бүрүллүбүт күһүҥҥү суолу бэрт эриэхэбэй, тугу эрэ соспут сурааһыннар булчут хараҕар хатаннылар. Уол суоллары үөрэтэ, төттөрү-таары хаамыталаан, хайысхатын быһааран батыста. Өрдөөҕүтэ кутуруктаахтар кыылы дуу, кыра тайаҕы дуу охтороору ыйана сылдьыбыттар эбит. Биир сиргэ балачча төкүнүһүү буолбут, ол гынан туйахтар дьөлүтэ үктээһиннэригэр маарыннаабат. Ойоҕолуу икки өттүттэн бөрөлөр суоллара, эргэ да буоллар, чуолкай биллэллэр. Уол дьиибэргээн салгыы суоллаан истэ. Туох түбэлтэ буолбутун быһаараары, номнуо биэрэстэ курдук батыста. «Чэ, төннүүһүбүн», – диэн толкуйдаан истэҕинэ, иннигэр хара түү кырпайдара хаартан быга сыталларын таба көрөн, салгыы ирдэстэ. Хаама сылдьан хаары тэбиэлээн, кыһыл көмүрүөнү хостоон таһаарда. Хааннаах хаар быыһыттан түү бөлөнөҕү ылан чинчийэн көрбүтэ, эһэкэ гиэнэ эбит. Кутуруктаахтар ыраахтан кыра соҕус эһэни үүрэн аҕалан, манна тоһуйсан туппуттар эбит диэн быһаарда. Өссө төгүл эргийэ хаама сылдьан өлүгү көрдүү сатаата да, булбата. Кэлии-барыы орохторо дии санаабыт сирдэригэр саҥа аҕалбыт туһахтарын тоһуур иитэлээтэ. Салгыы Лээглээри таҥнары айаннаан иһэн эмиэ туһахтары иитэн истэ. Санаатыгар ыарахан хартыына хатаммыта олох ааһан биэрбэтэ, кыраһа суругун сатаан ааҕар харахха, эһэкэ оҕотун бөрөлөр хайдах курдук хаайан муҥнаабыттара илэ көһүннэҕэ. Уол бултаабытын тухары маннык быһылааны өссө көрө-истэ илигэ, дьикти көстүү. «Элбээтилэр эрэ, тугу да тулуппат эрэттэр эбит…» – диэн салла саныы истэ. Санааҕа-онооҕо ылларан, биир сыыйыллыбыт туһаҕы үрдүнэн сүүрдэн ааста. Тохтоон, төннөн тиийэн көрбүтэ, туһаҕын иһинэн биир бөрө холкутук курдаттыы ааспыт эбит. «Оо, сорох туһахтарбын айаҕын олус киэҥ гынар эбиппин», – салгыы көннөрүнэргэ сананна. Хардаат таастардаах дьүүктэ төрдүгэр барыан иннинэ иилбит туһаҕын булла. Чиккэччи туора тардыллан, хаар аннын ыйа сытар эбит. Уол үөрүүтүттэн бурааныттан ыстанан түһээт, торуоһу тардан көрбүтэ, хаар анныгар тоҥ эттик баарын биллэрдэ.

– Бэрт да бэрт, Байанайга махтал! – саҥа таһааран ылла, үтүлүгүнэн хаары туора-маары хаһыйбыта, бороҥ, көп түүлээх бөрө ойоҕоһо көстөн кэллэ. Иҥнибитэ балачча ырааппыт эбит. Орто тыһы бөрөнү балачча ырычаахтаһа түһэн баран, хоҥуннарда. Бураан олорор олбоҕор бөрөнү хам баайан баран, мэҥэстибитинэн салгыы айаннаата. Уол кыайыы үүннэрбит кынаттаах Лээглээр төрдүнээҕи толооҥҥо ыһылыннаран таҕыста. Арай Киэҥ Үрэх уҥуоргу өттүгэр, талах толоон кытыытыгар, мандааһы тайах турар эбит. Уол маҥнай утаа харабыынын харбаан ылан сэриилиир санаалаах этэ да, туохтан эрэ тохтоон, саатын төттөрү ууран, салгыы сүүрдэ турда. Тайах барахсан уулаах хараҕынан одуулаабытынан туран хаалла. Боругуруон эрэ иннинэ үүтээҥҥэ кэлбитэ, Оҕонньор сарсыҥҥы айаҥҥа бэлэмнэнэн, хомуна сылдьар эбит. Дэриэбинэҕэ барсыахтаах уматык иччитэх иһиттэрин наардаан, тобох көрүүчэйи канистраларга сүөкээн мунньунар.

– Оо, обургу, эҕэрдэ нокоо! Дьэ, аатырбыккын дии! – Оҕонньор үөрэ көрүстэ. – Тыый, кыра көтөлгүн тоҕо иилиммэккэ барбыккыный?

– Ээ, оспут суолларбын хостоон үктэтэргэ чэпчэки буоллун диэн сыбыдах барбытым уонна бултуйуом дии санаабатаҕым ээ, – Уол ындыылаабыт бөрөтүн босхолуур. – Сонун да баһаам, дьиэҕэ киириэххэ, сиһилии кэпсиэм.

Бөрөлөр сиэннэрин туһунан хомолтолоох кэпсээниттэн саҕалаан баран, хайдах бултуйбутун кэпсээтэ:

– Иҥнибитэ ырааппыт эбит уонна туһахтарым айаҕын киэр гынар эбиппин, көрүүй бу, иһиттэн ылларбыт, синньигэс биитинэн кэппит. Хата хайаан туһаҕын кэрбээн барбатаҕай, бу иннинээҕи туһахпын курдаттыы барбыт этэ, арааһа бу да бөрө буолуо.

– Мин уоннаах солуур эрэ саҕа кэҥэтэбин, төбөтө эрэ батар гына, – сүбэлиир Оҕонньор.

– Аны туран салгыы самахха сүүрдэн киирээт, мандааһы турарын көрдүм, сүүсчэкэ эрэ миэтэрэ… – чуумпуран хаалла Уол.

Оҕонньор болҕойон олорон, кэтэһэ сатаан баран:

– Ону? Өрө тэптэрдиҥ дуо?

– Ээ суох, аһынным быһыылаах, бачча тымныыны тулуйан, бу үлүгэр элбэх аһыылаахха түбэспэккэ ордон тураахтыырын… Муостаахпыт, туйахтаахпыт ахсаана олох аҕыйаата да ини…

– Байанай биэрдэ да биэрэ турааччы, анаан бэрсибитин таах ыыппыккын дуу? – кырдьаҕас толкуйга түһэр.

– Сирбитигэр бэйэбит хаһаайыннарбыт, аччыктаан охто иликпит, ытан кэбиспитим буоллар, бу кутуруктаахтартан туох уратылаах буолуохпунуй? – Уол хорсун соҕустук көмүскэмиттии хардарда.

– Чэ бэрт, ити үтэн-анньан көрөбүн, сөпкө толкуйдуур эбиккин, инникигэр оччолоох тайаҕы бултуоҥ турдаҕа. Сиргин бэйэҥ эрэ харыстаатаххына сатанар кэм кэллэ, – хайгыыр Оҕонньор. – Уонна сайылыыр эппитин бөрөлөрбүт бириэмийэлэринэн булунуохпут. Бүтүн ынаҕы да атыылаһар кыахтаахпыт дии. Дьэ, аны биир кыһалҕаны быһаарыахха эрэ, хайдах бу дууһалары дэриэбинэҕэ тиэрдэбит? – ыт оҕолорун ыйар.

– Оттон Динаҕа дьааһык уйа оҥоруохха ээ, иһигэр куһаҕан ирээһи тириини уурдахха хайдаҕый? – Уол санаатын этэр.

– Оо, дьааһык буолар матырыйаал бука манна көстүбэтэ буолуо ээ, бу үйэҕэ барыта хордуон дьааһыктар дии. Айаҥҥа хордуон хайдар түгэнигэр оҕолоро саккырыыллар буоллаҕа, – мунчаарар Оҕонньор.

– Оччотугар ийэлэригэр эрэ уйа оҥоруохха, биирдии ыт оҕотун хоонньубутугар уктан айанныах, – күлэр Уол.

– Чэ, ону сарсыарда хайдах уйа оҥорорбутуттан көстүө, – түмүктүүр кырдьаҕас булчут.

Халлаан саҥардыы сырдаан эрэр, булчуттар бурааннара номнуо иккилии сыарҕаларын көлүнэн, таһаҕастарын тардынан, утуу-субуу устуруойдаан, собуоттанан тарылыы тураллар. Икки хос бэйэ-бэйэлэригэр угуллубут, үрдэ аһаҕас дьааһык уйаҕа Оҕонньор ытын симэ сатыыр.

– Чэ кытаат, Дина, киирэн сыт манна, чолоҥноомо, эмиийдэргин түһэриэҥ бачча тымныыга! – хам баттаан баран, ытын быатын кылгас гына сыарҕа ылаҕар баайан кэбистэ. Онтуката оҕолорун көрдөөн айманан бокуой буолумаары гынна.

– Бу баар биир оҕоҥ – сонун түөһүн арыйан, Уол ыт оҕотун быктаран көрдөрдө. Сон аннынан түһэн хаалбатын курдук курунан быакаччы тардыммыт.

– Түөспэр ииктээн кэбиһээйэххин, нохоо! – Оҕонньор бэйэтин иһигэр баары мөҕүттэр.

– Дьэ, бэһиэлэй айан буолсу! – күлэр Уол.

– Дьэ, туруннубут! – Уол бастаата, Оҕонньор хойуу буруону арыый аһарда түһэн баран эккирэттэ.

Сарсыардаттан соҕотох Суор кыланан тыаны иччилээтэ. Иччитэх тимир буочукалардаах, кыра таһаҕас тиэниилээх сыарҕалардаах, икки бураан субуруспутунан Куруҥ Үрэх дабааныгар таҕыстылар. Суор бэлиэ маһыгар тиийэн олордо. Айанньыттар тохтуу түһэн, үгэстэринэн, хаарга алаадьы тэлгэтэ уурдулар.

Хара Суор атаара хаалла, улахан тыал ыйа үүнэригэр Оҕонньору, Уолу кэтэһэ олорор буолуо.

Күннүк

18.10.2017.

Сарсыардаттан грузовой Камазка тиэнии буолла. Мин саҥа бураммынан икки сыарҕа состоруулаах тирилэтэн кэллим. Илдьиэхтээх суоппарбыт дьиэтин таһыгар номнуо дьон бөҕө мустубут. Аарааҥҥа диэри аргыстарым – булчуттар, атаарааччылар уонна да атын көрдөөх дьон.

Балачча өр тиэннибит, бурааннары хаптаһын тырааптарынан үрдүк кууһапка сүүрдэн таһаардыбыт. Уопсайа түөрт бурааны, аҕыс буочука бензини, аҕыс сыарҕаны батардыбыт. Ону таһынан хас биирдиибит бородууктата, бултуур мала-сала, таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа – барыта батта.

Үөрэн-көтөн эбиэт саҕана дьэ толору тиэнэн, аара уһун айаҥҥа туох да саккыраабат гына кэлгийэн бүттүбүт. Кэтэһиилээх булка турунар, айанныыр күммүт кэллэҕэ. Айанньыттар уопсайа суоппардыын сэттиэбит. Бары бултуу-алтыы, саарба соноругар туруммут дьоммут. Ситэри дэриэбинэҕэ эбиэттиэх дэһэн, хос тарҕастыбыт. Инньэ гынан, үс чаас саҕана дьэ айаҥҥа туруннубут. Кабина иһигэр баппатахтар кууһапка ыттыын-кустуун айаннаатыбыт. Ол аайы халлаан сылаас, аара буочукалары барытын толору сапыраапкаланныбыт. Алдан өрүспүтүн өрөтөөҕү нефтянниктар муосталарынан туораан, Амма баһын диэки айаннаатыбыт. Халлаан лаппа хараҥаран, уһун айан тымныытын биллэрэн, бэрт бэһиэлэйдик чэйдээбитинэн тиийиэхтээх сирбитигэр кэллибит.

Камазтаахтар манна биһигини сүөкээн баран салгыы айаннаатылар. Хаалааччылар – мин, кылааһынньыгым Мишук, бырааттара Вадимкалаах Афоня буолан банаардары холбоон, сыарҕаларбытыгар таһаҕастары тиэннибит, баайталаатыбыт.

Мантан чугастыы «Олонгоро» үрэҕэр – Олег дьиэтигэр хонордуу быһаарынныбыт. Трассаттан хастыыта да кырынан таһаҕастарбытын, бензиннээх буочукаларбытын тыа иһигэр киллэрэн кистээтибит. Олег дьиэтигэр тиийиэхпитигэр диэри номнуо түүн оройо ааста. Тиийбиппит, дьиэни эһэкэ аймаабыт эбит, түннүктэрин алдьаппыт, иһинээҕи малы-салы ыспыт-тохпут. Ол быыһыгар чуумпуран турбут тыаны икки бураан тыаһа толорбутун аанньа, түүнү быһа кутуруктаах үөрэ улуйан кэнсиэр бөҕө буолла.

Түргэн соҕустук туттан-хаптан бэрээдэктээтибит, хомуйдубут, оһоҕу көннөрөн ньиргиччи отуннубут. Түннүктэри абырахтааппытын кытта үүтээн иһэ сылыйан, киһи кута-сүрэ тохтуур уйата буолла. Аа-дьуо дьэ ыһыктарбытын хостоон чэйдээн, аһаан-сиэн, балай эмэ өр сэһэргэһэ түһэн баран утуйдубут.

Аргыстарым үһүөн Чомпуула диэн үрэххэ родовой община булчуттара. Дьонноругар бултуу-алтыы айаннаан иһэллэр. Мин бултуур учаастакпыттан улахан сис нөҥүө баар сир. Бааса дьиэбиттэн үс көстөн тахса сиргэ кинилэр баасалара баар, хас да олорор дьиэлээхтэр, хаһаайыстыба бөҕө туталлар. Таба, сылгы иитэллэр, булдунан дьарыгырар биир улахан аҕа ууһа ыаллара олороллор. Онон кэлэ-бара куруутун аргыстаһар, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһэр, ылсар-бэрсэр дьонум.

19.10.2017.

Сарсыардаттан хомунан айаммытыгар туруннубут. Аргыстарым улахан канадскай снегоходтаахтар, онтукаларыгар икки толору сыарҕаны состорбутунан үһүөн айанныыллар.

Мин, сабыс-саҥа бурааннаах киһи, чэпчэки соҕустук икки быһаҕастык тиэниллибит сыарҕалаах инники суолу үктэппитинэн бастааччы буоллум. Айанныырга үчүгэй, хаар түспүтэ абыраата. Ол гынан баран, сир ириэнэх сытар буолан, аара үрэхтэрбитин туоруурга син моһуок соҕус. Хата, элбэх буоламмыт эрэйи көрбөтүбүт. Хоммут дьиэбититтэн икки аҥаар көс айаннаан, күнүс биир саҕана дьэ мин бааса дьиэбэр кэллибит. Аара суол-иис элбэҕэ көрөргө киһини үөрдэр, халлааммыт даҕаны арыый хатаан, бурааннарбыт улаханнык итийбэккэ этэҥҥэ кэллибит.

Мин да үүтээммин кырдьаҕас туора көппөтөх, эмиэ арбайдаабыт аҕай. Түөрт миэтэрэ үрдүктээх дэлкэни[16]16
  Дэлкэн – (эбэҥк.) лаабыс, холбо.


[Закрыть] кытары ыспыт. Хас да сылы быһа мунньуллубут хаһаас бородууктаны булан күннээбит. Дьиэ үрдүгэр кытары тахсан, сарай иһигэр таҥаһы-сабы, малы-салы дэлби чүүччэйбит. Уолаттар чэйдии түһээт, салгыы айаннаатылар, арба, аара биир улахан сыарҕалара алдьанан, мин сыарҕабын уларсан, таһаҕастарын онно көһөрөн холбоннулар.

Мин аара таһаҕаспыттан кыра хаалбыт буолан, биир да сыарҕанан сөп буолабын уонна дойдубун булбут киһи буоллаҕым.

Омук тэрилэ барахсан тыаһа начаас иһиллибэт буолла. Тыа иһэ чуумпуран, ыппынаан иккиэйэҕин атаара турбутунан хааллыбыт. Хаары тэбиэлээн дьиэ тула ол-бу ыһыллыбытын хомуйдум, иһити-хомуоһу булан киллэрдим. Радиоприемнигым эрэйдээх алдьаммыт, хата, рация кожух кобураалаах буолан хайаста эбитэ буолла. Онтон хараҥарыар диэри мас мастаатым, икки сыарҕа курдугу состорон аҕаллым, хата, бөтүөнү булан уу бастым. Онтон өргө диэри дьиэ иһигэр үлэлээтим, иһити-хомуоһу сууйан-тараан син сааһылаатым. Ордук үөрбүтүм диэн кырдьаҕас хайыһарбын тыыппатах, тыс бүрүөһүннээх саҥатык хайыһар сыана бөҕө буоллаҕа. Ыппын аһатан, уйатын көннөрөн, абырахтаан, миэстэтин буллардым. Ытым туһунан эттэххэ, табаарыспар балтараа сыл анараа өттүгэр тыһы ытым төрүөҕүттэн биэрбитим. Быйыл ол доҕорум бултуу барарбар уларсыбыта: «Чэ, бэйэн оҕоҕун үөрэттэҕиҥ буоллун!» – диэбитинэн. Онон үөрэҕэ суох эдэр ытынан бултуу туруммут киһибин. Син саарбаҕа ыты үөрэтэр уопут баарын үрдүнэн, төһө удьуор булчут ыт буолара биллибэт, маҥнайгы күннэргэ дьэ эриһиини эрэйэр буоллаҕа. Көрүҥэ модьу-таҕа, орто ыттан улахан уҥуохтаах, маҥан, харалаах-кыһыл элэмэс.

Дьонум астаан ыыппыт алаадьыларынан, ытыс чэйинэн, маҥан кылынан уоппун аһаттым, алгыһы сатаабат буолан, көннөрү баҕа санаабын сибигинэйэн, сирим-уотум иччилэриттэн көрдөстүм.

20.10.2017.

Ичигэс түүн буолбут. Сарсыарда лаппа сырдаабытын кэннэ хойут уһугуннум. Уу чуумпу. Кыратык кыраһалаабыт, салгыы утуйуох санаа киирэн ылар, арааһа, былыт баттыыр. Уон иккигэ диэри дьиэ таһыгар эмиэ ону-маны үлэлээтим, аҕалбыт бородууктабын, килиэппин кутуйах, чыычаах тыыппат гына харайдым. Бураммын көрүннүм, вентиляторын кура босхо барбытын чиҥэттим. Дьэ уонна олорор хотоолбун өксөйөн тахсан Лэглэкэ хайа үрэҕэр түстүм, онтон Лэглээр диэн улахан салаа үрэхпин өксөйө суоллаатым. Сүүрбэччэ хапкаан үттүм. Дьэ манна кыратык хапкаан, мэҥиэ туһунан сырдатан ыллахха маннык:

Уопсайынан, сүүрбэччэ сыл саарба булдугар эриллибит киһи бэлиэтээн көрүүбүнэн, саарба хамсааһына эрдэ саҕаланар. Хаар халыҥаатаҕын, халлаан тымныйан истэҕин аайы хардыы аһыыр ыыра кэҥээн, саҥа миэстэлэри, сирдэри былдьаһыы барар, саҥа төрүөх көһөн биэрэр, кэлии саарбалар үтүрүйсэн айаннаан, кыстыыр, баай сири-дойдуну көрдөнөллөр. Дьэ, ол оннук хамсааһын кэмигэр хапкааҥҥа, араас тоһуурдарга, сохсолорго ордук киирэр, бултатар кэмэ саҕаланар. Аны халлаан ичигэс соҕус буолан, бэлэмнээбит мэҥиэлэриҥ дөйө тоҥо охсубаттар. Сыттарынан ымсыырда тураллар, сэҥээриилэрин тардаллар. Ол иһин сезон саҕаланна даҕаны, саарба күндү түүтэ ситтэҕинэ, маҥнай, ытынан бултуурга күнү бараабакка эрэ, тоһуур хапкааннары үтэр ордук диэн түмүккэ кэлбитим. Ол иһин кэллэ-кэлээт маҥнайгы сыалым – баар хапкааннарбын барытын үлэлэтэн барыы. Тугу мэҥиэлэнэриҥ, дьэ, сир-сир араас быһыылаах, дьыл аайы эмиэ уларыйар. Ол гынан баран үөһэ бэлиэтээн ааспытым курдук, көс айан саарба бу маннык ичигэс күннэргэ мэҥиэни мээнэ сирбэт, хапкааҥҥа дөбөҥнүк үктүүр. Үксүгэр аалыҥ[17]17
  Аалыҥ – көһөн иһэр көтөр, кыыл.


[Закрыть] улардар аччык буоланнар, мэҥиэ баар эрэ буоллун.

Бэйэм аны куруутун уларытан, үөрэтэн, боруобалаан көрөр үгэстээх буоламмын, ый аайы мэҥиэм араастаах. Санаабар, табыгастаахтан табыгастааҕы тутта сатыыбын. Биир универсальнай, куруутун ымсыырдар мэҥиэ суох буолуо ээ. Ол да дьэ, син үлэттэн тахсар, элбэҕи үтэр буоллахха, мэҥиэ мунньунааһына, бэлэмнээһинэ. Быһа эттэххэ, быйыл куораттан куулга уонча охтон өлбүт дьиэ кууруссаларын сыалайдыы илдьэ кэлэммин, ону мэҥиэлээтим. Инники киирэн эттэххэ, биир кууруссаны уон икки, уон үс мэҥиэҕэ тырыта тыытан араарабын, син сыттана түһэр гына салапааҥҥа уган оһох үрдүгэр ыйыы түһэбин. Түүлээх, сыттаах, эттээх куһуок сапка эргичиҥнии турара, санаабар, саарба кэллэ да ааһа барыа суохтаах диэн.

Хаар халыҥа этэрбэс быатыттан өссө биир тутум үрдүк курдук, бураан бэркэ оймуур, баччаларга кытаатан суоллары үктэтэр наадалаах. Киэһээҥҥэ диэри икки көс усталаах суолланным, аара суол-иис үөрэтэбин, саарба син онон-манан баар курдук. Бөрөлөр эргэлэринэн үстээх үөр кэлэр-барар эбит. Кыыл табалар суоллара кэмчи курдук көрдүм. Мас көтөрө көһүннэр диэн баҕа санаалааҕым, туолбата. Маҥнайгы булт күнэ итинник түмүктэннэ.

21.10.2017.

Халлаан тымныйбыт, күннээх чаҕыл күн үүммүт. Градуснигы эһэкэн эмиэ бырастыы гымматах, төһө тымныы эбитэ буолла. Ытым эмиэ баайыллан сайыһа хаалла, хапкаанныыр күммэр ыта суох барааччыбын. Маннык күннэрбин хара үлэнэн ааҕабын. Хас биирдии хапкааммын дьэ кыһаллан аҕай үтэбин, сорох дьон ааһан иһэн начаас айаҕын атыттылар, мэҥиэ ииллилэр да бүттэ дииллэр. Суох, миэхэ оннук сылайдахпына да сатаммат дьыала, дьиҥэр, сөпкө этэллэрэ буолуо, төһөнөн түргэн, судургу да, онон ордук диэн. Ол да иһин күҥҥэ түөрт уончаҕа тиийэ үтэр дьон эмиэ бааллар.

Дьэ мин, дьээлтирдии сытыйан, кыҥаан, сороҕор кистээн, арыый уларытан үттэхпинэ астынабын, инньэ гынан, бириэмэ бөҕө ыытабын. Бу күҥҥэ Трактор Суоллаах үрүйэни өксөйөн, Лэглээр баһыгар түһэн, таҥнары киирдим. Бэҕэһээҥҥи суолбар утары тиийэн, биир туора көстөөх эргиир буолла. Барыта 26 хапкааны үттүм, сороҕо сиргэ уйалаах, сороҕо өкүр маска аһаҕастыы тимир тоһуурдар бултуу хааллылар. Ол сылдьан Трактор Суоллаахпын өксөйөн иһэн, кыыллар суолбун туораатылар, саҥаларынан үһүөлэр. Бурааммын быраҕан, сатыы ирдэстим. Эрдэ хаардаан баран улаханнык ириэрэ сылдьыбыт эбит, онтон чараастык үрдүгэр түспүт. Дьэ ол маҥнайгы хаар балачча тоҥоттоох буолан тыаһа-ууһа сүрдээх. Хаамарга хачыгыраан, чарча күтүр буолбут. Кыылларым олох ыраахтан тыаспыттан ыстаҥаласпыттар. Сыппын биэрбэтим, бэйэбин көрө иликтэр диэн уоскутунан хос эккирэтистим. Балачча хайса түһэн баран эмиэ үөмэн киирдим, ыраас хайа кэлискэтигэр[18]18
  Кэлискэ – (түөлб.) хайа модьоҕото.


[Закрыть] уоскуйан аһаан барбыттар. Ыраахтан көрүөм диэн аа-дьуо үөмэн иһэбин. Суох буоллаҕа, эмиэ ыстаммыт суолларын эрэ көрөн хааллым. Хаар арыый халыҥыар диэри сүгүн бултатыа суох диэн түмүккэ кэллим. Саатар ыраас, чуумпу халлаан турар, тыас ыраахха диэри иһиллэр. Ол да буоллар атахтарым астыннылар, харахтарым сымнаатылар, кыыллар бааллар эбит. Булт дьыла саҥа саҕаланнаҕа дии, инникигэ сырдык эрэл элбэх эбит.

Бэҕэһээҥҥи эргийбит суолбар киирэн холкутук сүүрдэн истим. Санаам сырдык, биир улахан эргиир үтүллэн, үөрэн-көтөн борукка айанныыбын. Ол иһэн бэҕэһээ үтүллүбүт хапкааннарга иҥнибит кукаакылары, оҥолору хомуйталаатым. Дьэ сор диэтэҕиҥ, кинилэр тоһуурдары эһэн, иҥнэн, мэҥиэни буортулаан эрэйдииллэр, бэйэлэрэ да былдьанаахтыыллар. Арай эргэ куруҥ кытыытыгар биир оҕо саарба иҥнэн номнуо сойбут, бу ыйанан турарыгар тиийэн, үөрүүм үксээтэ. Булт дьыла арыллыбытынан диэн буолла.

Киэһэ уу чуумпуга олорон сүллүм, сууйан-тараан баран тиирэн кэбистим. Радиоприемник үлэлээбэтэ хайдах эрэ чуҥкук соҕус да, санаарҕыырга соло суох курдук. Хойутуу рациябын антеннатын тардан холбоон көрбүтүм эмиэ үлэлээбэт.

Арба, уот-күөс туһунан кылгастык сырдаттахха, аныгы үйэ дьоно светодиод лаампанан сырдатынан олоробут, аккумулятор тиэйэ сылдьабыт, онон рация да истэбит, суотабай телефон да ииттэрэбит, портативнай телевизор оҕотун, проигрыватель холбуубут. Аккумулятор сэрээтэ олордоҕуна бурааҥҥа ииттэрэбит.

Түүн оройо ытым үрэн уһугуннара сырытта, сэрэхтээх соҕус кэм, сытан иһиллии түһэн баран тахсыбытым, нэтээги кэлбитин үрэр эбит.

22.10.2017.

Кыраһалаабатах, былыта суох халлаан. Күн аайы бултуур былаан халлаан туругуттан тутулуктаах. Кыраһа саҥа суол таһаарар күҥҥэ табыгас, тыал-буурҕа күн кыыл, тайах чугаһатар. Ыраас халлааннаах тымныы күннэргэ хапкааннаан, бураанынан сүүрдэн туһана сатыыбын.

Айан суолун устун Куруҥ Үрэх баһыгар тиийэн, Олегтыын Олонгоро сиһин кыраныыссатыттан саҕалаан хапкаан, күлээмэ үттүм. Урут табалаах эрдэхпитинэ олоро сылдьыбыт сарааннарбытыгар таарыйталаатым. Уопсайа уон үс эрэ тоһуур үттүм. Бөлүүҥҥүнэн, икки сиргэ кыыл үөрдэрэ суолу быһа көппүттэр. Ирдэспэтим, хата Куруҥ Үрэх баһын диэки улардар суоллара баара да, бэйэлэрин бу диэн көрбөтүм. Урукку дьылларга холоотоххо, сугун соччо үүммэтэх, кутуйах син баар курдук.

Саарба аһылыгын бэлиэтии көрө сылдьыахха наада, мас көтөрө, сугун, кутуйах төһө дэлэйий да түүлээх даҕаны элбэх буолар.

Үүтээммэр эрдэ соҕус эргиллэн кэллим. Күнүс уолаттар – чомпуулалар кэлэн барбыттар эбит, сыарҕабын тоҕо эрэ аҕалбатахтар. Манна хаалларбыт таһаҕастарын, буочука бензиннэрин тиэнэн төттөрү барбыттар. Хата, икки буһарыы эт кэһии аҕалан ыйаабыттар, ону таһынан мас арыыта, туус – үнүр үлэспиппин аҕалбыттар. Саппааспар арыы да, туус да хара баһаам этэ да, «хаһаайын» арбайдаабыт этэ.