Текст книги "Байанайдыын көрсүһүү"

Эмиэ хойукка диэри сэлэһэн утуйбатыбыт. Мин Тайсоммун сэрэнэн хайгыыбын.

Киһим сарсын таҥнарытааҕы хапкааннарын үтэ барар буолла, былаана – хапкааҥҥа-тоһуурга бары күүһү уурарга диэн. Бу киэһэ рациябыт туһунан олох да умнан кэбиспиппит.

06.11.2017.

Хаар тохтуу илик, ичигэс. Сааска көһөрдүү тэринэ хаалла. Мин бураанынан Лэглээр өттүн диэки айаннаатым. Саҥа дьиэттэн тэйээт, саарба суолбун туора ойбутун булан ыты ыыттым. Номнуо уопутурбут ыт өр гыммата, бултаатыбыт. Ол эбэтэр Тайсон бэйэтэ мастан ыстаммыт саарбатын тутан кэбистэ. Олох да аатырда, сааламматым даҕаны. Бэлэм түүлээҕи тиийэн угуннум эрэ. Салгыы былааннаммытым курдук Лэглэкэ хайа анныгар сиэгэн ороҕор хапкаан үттүм. Син биир кэлэр-барар эбит. Онтон киэһэ Лэглээр үрэҕин иһинэн өссө биир айан саарбаны эккирэтиһэ, хаайа сатаатыбыт да, сиппэтибит. Хаар да халыҥаабыт, хараҥаран да барда, дьиэлээтибит. Аҕыс саҕана кэлэн аһаан-сиэн баран саарбабын сүлээри, быһах сытыылыыр таас көрдөөтүм. Хата Сааска долбуурга радиоприемник аҕалан уурбут эбит. Бэҕэһээ умнан эппэтэх. Оо, үөрүү бөҕө буоллум. Сахалыы «Тэтим» араадьыйа музыкатын уон биир чааска диэри истэн дуоһуйуу. Рацияҕа дьонум тоҕо эрэ сибээскэ тахса сылдьыбатылар.

07.11.2017.

Халлаан дьэ халлыбыт, тымныы күн үүммүт. Ыппын сынньата түһэргэ, хапкааннары сөргүтэрдии бураанынан Кылалаах эргииригэр айаннаатым. Хаар бөҕө түспүт, өкүр маска үтэр ньыма биир куһаҕаннаах. Сотору-сотору саба түспүт хаарын тэбиэххэ наада. Туһата баһаам, кутуйахтар ыйанан турар мэҥиэни да, иҥнибит саарбаны да тыыппаттар. Үтэргэ да түргэн. Кылалаах өттүгэр түһэр тумулга өссө уонча хапкаан үттүм. Мэҥиэлэрим тубустар тупсан иһэллэр, хата, бочугурас чиэппэрдэрэ, кынаттара, истэрэ. Иккис Кылалаах төрдүттэн оҕо саарбаны ыллым. Баһыгар дабайан иһэн түөрт хара улардары көтүттүм. Хата ырааппакка мастар төбөлөрүгэр олордулар. Туоһапканан ыксаабакка биир-биир ытан бардым. Маҥнайгыны эрэ үстэ-хаста сыыһан баран, мааһын буллум. Үс хара улар бултанна. Хара улар билигин да эмис буолар. Тута барыларын сойо иликтэринэ үргээн бурҕаҥнатан кэбистим. Сүрэҕэлдьээн, дьиэҕэ түүлэри илтэххэ, кэлин аанньа үргэммэт, кытаанах буолар. Инньэ гынан, тириилиин хахтанар, хаарыан сыата, хоргуна ону кытта барсан хаалар. Ол да үлэ буолар. Боругурда, паара уотунан Трактор Суоллаах баһыгар түһэн таҥнары бардым. Биир орто эргиирим биир эрэ саарбаны биэрдэ. Чэ буоллун, син хойуннардаҕым дии, мэҥиэлэрэ да саҥардыллан биэрдилэр. Рацияҕа иһиттэххэ, Алдан эбэ өссө да тутуһа илик үһү. Мууһа турда эрэ нөҥүө өттүттэн, дьааҥылартан көс саарбалар кэлиэхтэрэ диэн эрэл баар. Уҥуоргу өттүгэр үрдүк хайалар элбэх хаары тардаллар, халыҥ хаар эрдэ өлгөмнүк түһэр. Инньэ гынан сүүрэр-көтөр аһылыга халыҥ хаарга баттанан, көһөргө кыһайыллар.

Хараҥарыыта кэллим, ытым аһылыгын аһаабатах, мааҕын сарсыарда кутан хаалларбыт хааһым тоҥмут. Өһүргэммит дуу, ыалдьыбыт дуу, сирэйин-хараҕын одууластым да, быһаарбатым. Саҥа оһох оттон, аһылык сылытан эрдэхпинэ, Сааска айаннаан иһэр тыаһа иһилиннэ. Бэйи, киһибин кэтэһэр эбиппин, үрүйэбэр киирэн эбии уу бастым. Тарыҥым олох бүтүннүү тоҥмут. Сүүскэ кэтэр банаар абырыыр, биир сиргэ кыратык тэбэр ууну булан куруусканан баһан ууланным. Сааска үөрэн-көтөн кэллэ, сылайбыт аҕай эбит, чэй иһээт нухарыйан ылла. Аанньа буолуо дуо, алта уонун ааспыт, үйэтин тухары ыстаадаҕа үлэлээбит киһи. Киэһэ уон саҕана радио истэ олорон саарбабын сүлэн бүтэрэрим саҕана уһугунна. Дьэ дьиибэ кэпсээннээх кэлбит. Таҥнарытааҕы дьиэтигэр диэри Киэҥ Үрэх устун хапкааннаабыт, дьиэтигэр хонон баран сарсыныгар Сүүллээх диэн салааны өксөйөн суоллаабыт, салгыы Тыҥкырай үрүйэҕэ түһэн эргиирин түмүктээбит. Эмиэ хапкаан бөҕө үппүт. Онтон бу диэки кэлэн иһэн саарба саҥатыгар ытын ыыппыт. Сотору буолаат, ыта үрэн барбыт. Саарба, ыт суолларын баппакка, быһа ыт үрэр хайысхатын тутуһан тиийбит. Орто соҕус сыа маска таһаарбыт эбит. Ытын баайан баран саарбатын ытан ылбыт, сүгэһэригэр укта турдаҕына, арай саарба ырдьыгыныырын истибит. Хайа, тиллэн кэллэ дуу диэн рюкзагын нөҥүө убахтаан көрбүт, суох, хамнаабат-мөхсүбэт эбит. Ытын ылан саҥа хаамыахча буолан эрдэҕинэ эмиэ курдьугунуур үһү. Ыта үрүү бөҕө буолбут. Сааска омунугар рюкзагын уста охсор. Онто баара ыта олох да бултаабыт мастарын көрө-көрө үрэр эбит. Хос эргийэн тиийэн маһы одууласпыт. Оройун диэки өссө биир саарба олорор эбит. Онон биир мастан икки саарбаны бултаан кэлэн үөрэ-көтө олорор, түүннэри сүлэтэлээн тириитин тиэрдэ. Айан саарбаны ойуурдаах хаһаайын үүрбүт, эккирэтэ сылдьан кырбаабыт, ол кэмҥэ ыт оруобуна саба сүүрэн кэлэн иккиэннэрин маска таһаарбыт диэн быһаардыбыт.

08.11.2017.

Хата уруучука буллум, бу күҥҥэ диэри биир хаппыт харандааһынан бэлиэтэнэ сылдьыбытым. Кыраһата суох эрээри, ичигэс күн үүммүт. Сарсыардаттан бензиммитин наардаатыбыт, төһө хаалбытын аахтыбыт. Миэнэ отут биэс эрэ лиитэрэ хаалбыт, оруобуна дэриэбинэҕэ эрэ тиийэ айанныырым. Сааска киэнэ сэттэ уонча. Хапкааннары толору иитэригэр тиийииһи.

Өрүс турда да мин бензин ыла айанныырым курдук быһаарынныбыт. Сарсыарда алталаах рацияҕа иһиттэххэ, өрүс өссө да уста сытар үһү. Дьэ, дьылбыт уһаата. Сэтинньи саҕаланыыта бурааннаах киһини туоратар гына муус халыҥыыр буолара. Оҕонньор эмиэ хапкааннарын үтэ айаннаата. Биһиги ыппынаан Хотоолбут нөҥүө сиһи кэрийэ таҕыстыбыт. Күн ортото сэттэ сытар кыыл таба үөрүгэр тиийэн ыстаннартаан кэбистибит. Саҥа үөрэнэр үнүгэстэри сиэтэ сылдьан, киһи кыылы сатаан үөмсүбэт, бырахтыбыт. Бу күн саарба саҥа суолун булбакка мэлийэн кэллим. Ол оннугар биир эрдэҕэс, биир хара улар бултаатым. Оҕонньор эмиэ икки улардаах кэллэ. Саарбаҕа ытын ыытан көрбүт да, сиппэтэх. Кини тыһы ыта уҥуоҕа кыра соҕус буолан харбыы сылдьар хаара буолбут. Ыттыыр кэми куоттарбыппын диэн хомойор, өлүүбүн хапкаантан эрэ ылыыһыбын диэхтиир.

09.11.2017.

Былыт бөҕө халлааны бүрүйбүт. Хаардаабакка турар. Сарсыарда аайы алталаах рация эфирын иһиллиибит:

– «Олонгоро», «Олонгоро», сибээскэ бааргыт дуо?

– «Киэҥ Үрэх», истэбит, туох сонун?

– Ээ, соччо суох, өрүспүт хайаста? «Подкова» эйигин истэр!

– «Подкова», «Подкова», «Олонгорону» истэҕин да?

– «Киэҥ Үрэх», «Родник 25-пин», бааргын дуо?

– 25, баарбын-баарбын!

– Өрүс тура илик үһү, кыдьымах бөҕө буолбут. Хайдах иһиттиҥ, «Киэҥ Үрэх»?

– 25, 25, да-да, иһиттим, өрүс тура илик диэтиҥ.

Кыл-мүччү наадабытын эрэ ыйытан хааллыбыт, тангентам эмиэ хаппырыыстаата. Салгыы дьон эрэ кэпсэтэрин, тыа сонунун иһиллиибит. Кимнээх эрэ эмиэ бензиннэрэ бүтэн бензин ыыттараары көрдөһөллөр. Ким эрэ бураанын двигателин ыһан олорор, сүбэ-ама көрдөһөр. Утары эппиэттии сатыылларын хайалара эрэ саба саҥарар-хаар быһа түстэ, ыттаан бүттүбүт.

– «Лөптүүкээй», «Лөптүүкээй»!

– «Подкова 4», «Подкова 4»!

Рация эфирэ туспа эйгэ, санаан көрдөххө, тыа иһэ тобус-толору дьон курдук. Киэҥ-куоҥ иэннээх Аллан улууһун араас муннугуттан араас куолас, кэпсээн-ипсээн иһиллэр. Саарба соноругар булчуттар, таба ыстаадаларын үлэһиттэрэ, сүүһүнэн киһи көстүбэт ситим рация долгунугар истиһэ-сэһэргэһэ олордохторо.

Сааска өр хонугулуурдуу хомунан айаннаата. Мин Лэглэкэ хайа аннын хаһа бардым. Бэҕэһээҥҥи кыылларбын хайсардыы. Ыраас кыла аннынан хаамтыбыт. Дьэ хаар элбээбит. Эбиэт кэннэ ыттыын иккиэн сэниэбит эһиннэ. Бураан суолугар быһа түһэн суол устун хапкааннары көрөрдүү эргийдибит.

Эмиэ саарба саҥа суолун көрбөтүбүт, ол эрэн сыалай түөрт саарбаны утуу-субуу хапкааннартан, күлээмэлэртэн хомуйдубут. Сөптөөх сүгэһэр буолла, сылайбыт киһиэхэ. Боругуруута уот оттон чэйдээтим, аһары ырааҕынан эргийэн эстэ сыстым. Куруутун сүүскэ кэтэр банаар укта сылдьарым абырыыр, дьиэбин уон саҕана биирдэ буллум.

10.11.2017.

Сарсыарда эрдэ туран бэҕэһээҥҥи саарбаларбын сүллүм. Олох охтон кэлбит эбиппин, оһох оттон, чэй эрэ иһэн баран утуйан хаалбыппын. Радиоҕа халлаан билгэһиттэрэ этэллэринэн тымныйыы дьэ кэлэн эрэр үһү, киин улуустарга номнуо отут кыраадыска тиийэ тымныйар эбит. Манна да син тымныы курдук даҕаны, Алдан өрүспүт бүгүн да уста турар үһү.

Бензинэ суох киһи хайыахпыный, салгыы сатыы саарбалаан көрдөҕүм дии. Киэҥ Үрэх, Өрөтөөҕү өттүн диэки сир хаама сырыттым. Эмиэ саарба саҥа суолун булбакка кэллим. Биир тайах үрэх иһигэр бэҕэһээҥҥи суолун буллум, халлаан чаҕыһа бэрт диэн ирдэспэтим. Тымныы халлааҥҥа кыыл да, тайах да истэллэрэ сүр, үөмтэрээччилэрэ суох.

11.11.2017.

Дьэ, тымныыбыт кэлэн эрэр быһыылаах. Чэ бэрт, өрүс турбутун биллим эрэ дэриэбинэҕэ айанныам. Ол гынан баран рацияҕа этэллэринэн уста сытар үһү. Бу күн Үс Салаа диэки хаамтым. Үс тумулун үһүөннэрин кэрийдим. Саарба суола да суох, хапкааннар иччитэхтэр. Бара сатаан Тыҥкырай үрэх сиһин эргийэн Киэҥ Үрэххэ түстүм. Биэс кыыл суолун ирдэстим да, хараҥаран, бырахтым. Күнүс Үс Салаа самаҕар айан суолугар Вадимкалаах Афоняны көрсүбүтүм. Уолаттар бултаан бүтэн Чомпуулаттан дэриэбинэлээн иһэллэр эбит. Аара нефтепровод суолугар убайдара массыынанан тоһуйа кэлиэх буолбут үһү. Өрүһү муостанан туоруохтаахтар. Хатыыстыыртан үс көс өрө баар муоста. Эмиэ борук саҕана Сааска бураанын суолун устун дьиэлээтим. Оо, бу үчүгэйин, чиҥ суолунан хаамар. Олох хараҥарыыта хата биир хара улары эбии бултаатым. Хайдах таппытым буолла, көтөн тахсан маска олорбута, күлүк курдук быһыыта эрэ көстөр этэ. Дьиэбэр кэлбитим, Сааска Өрөттөн кэлбит. Хапкаантан икки саарба аҕалбыт. Сүлэ олорор. Эмиэ чэйдээт, ыппын аһатан баран, утуйан хааллым.

12.11.2017.

Былытырбыт, кыраһа суох. Сааска Тыҥкырай сиһигэр мин бэҕэһээ сиппэтэх кыылларбын сонордуу барда. Мин Лэглээр баһыгар баар хапкааннарбар бара сырыттым. Бу дьолу, үөрүүнү – Лэглээрим барахсан син биир аһата-бултата турар. Биир саарба күлээмэбэр баттаппыт. Биир тэптиргэ-хапкааҥҥа ыйанан турар эбит. Өссө биир саҥа суолга ыппын ыыта сылдьыбытым да, сиппэтэ. Хаар олус дириҥ эбит. Ыт түөһүнэн күрдьэ сылдьар, саарба тоҥ хаар үрдүгэр уйдарар буолбут. Онон ыттыыр кэм бүттэ да быһыылаах. Алта аҥаарга кэллим. Сааска биир кыылы хараҕар көрбүт да ыстаннарбыт. Кыл-мүччү саатын харбаабыт да, кыҥыы охсубакка кыыла көстүбэт буолбут. Ол сылдьан саарба суолун олох көрбөтүм диир. Быйыл уопсайынан саарба баар эрэ сиригэр баар эбит. Сугун онон-манан үүммүт. Аһылыга кэмчи соҕус буолсу.

Киэһэтин лаппа тымныйда. Рацияҕа кэпсииллэринэн, дэриэбинэҕэ отут иккигэ тиийэ тымныйбыт. Өрүс буоллар тутуһа илик, дьэ, дьиибэ дьыл буолла.

13.11.2017.

Былытырбыт, ичигэс сарсыарда, кыра кыраһалаах. Онон сарсыардаттан үрүө-тараа бардыбыт. Сааска Киэҥ Үрэҕи уҥуор таҕыста, мин Кылалаах өттүгэр былааннаах бардым.

Күнүһүн халлан ылла, тыалырар. Эмиэ сыыһа таҥнан бардахха, киһи алҕаһатар халлаана. Эмиэ да ичигэс курдук, -10, -15 эрэ кыраадыс, онтон халлан ылла эрэ -25, -30 буолан хаалыан сөп. Ол иһин сүгэһэрбитигэр халыҥ сибиитэрэ укта сылдьабыт. Котелок, кыра ыһык туһунан этэ да барыллыбат. Ону таһынан, сүүскэ кэтэр банаар, саппаас испиискэ, үтүлүк эбэһээт баар буолуохтаах.

Трактор Суоллаахтан Кылалаахха сиһи нөҥүөлээн түстүм да, суол булбатым. Хапкаанныыр суолбар киирэн, тоҥ бураан суолун устун бардым. Оо, тоҥууну оймоон баран чигди суолга үктэнэр үчүгэйиэн. Начаас Бастакы Салаа баһыгар тиийэ оҕустум, Иккис Салаа өттүгэр бастаан иһэн кыыллар саҥа суолларын быһан аастым. Ытым туох да ыстанаары баҕа бөҕө. Дьүккүҥнээн сүрдээх. Омунугар олох хардьыгыныы-хардьыгыныы тардыалыыр, оройугар торуосканан бэриллиэр диэри, уоскуйар диэн аат суох. Кэннибэр тэбиэлээн баран аа-дьуо үөмэн бардым. Пахай, ытым олох да үрэн сарылаан барда. Оттон хайыай, кыыллар сыттара бу муннугар анньа сырыттаҕа. Иннибитигэр хаамса сылдьар тыастарын да истэр быһыылаах. Ол, көстөр-көстүбэт, көмнөх быыһынан ойуоккаластылар. Сүүсчэкэ миэтэрэлээх сиртэн билэннэр ыстаннахтара ити. Тайсон туох да тутан сиэри ый-хай бөҕө, тохтообото. Соннук баттаһан ыппатым, кыҥаан көрдүм да, ытым омунугар соһо сылдьар. Хаар бөҕө талахха, лабааҕа, титириктэргэ көмнөх буолан саба олорбут, ыраахха диэри киһи ону-маны көрүөн кистээн-бүөлээн турар кэмэ. Иккис Салааны таҥнарылаан иһэн чэйдээтибит. Тайсон мөҕүллэн киһи сирэйин көрбөт, хараҕын кистиир. Ийэтэ Кэрэчээнэ Иннокентьевна сүрдээх удьуор тыһы этэ. Кыыл табаларга олох сиэтэн аҕалан бултатар буолара. Өссө кыһыытын кыһыылаах – бэйэтэ хараҕар көрдө эрэ подружейнай ыт курдук стойка биэрэр этэ.

Тыа чэйэ барахсан минньигэһэ, күүс-уох биэрэрэ сүрдээх. Мэктиэтигэр хараҕыҥ сырдыы түһэр. Дьүүктэлэр уулара өссө да тоҥо иликтэр, таас быыһыгар чырылыы сүүрэ сыталлар.

Тымныы өр олордубата, салгыы сып-сап хомуннаран хаамтарда. Түүлээх мааныта турарын көрөөрү хас хапкааҥҥа чугаһаатыҥ эрэ эрэнэ иһэҕин. Ол гынан баран куруутун эмискэ көстө түһэр, бу баҕалаах булдуҥ ыйанан турар эбит. Иккис Салаа төрдүн диэки утуу-субуу икки саарбаны ыллым. Кыайыы-хотуу кынаттанан, санаа көтөҕүллэн, дьиэм диэки сиэлэн иһэбит. Эмискэ иннибэр арбай мастан улар көтөн тахсыбытыгар, соһуйан олоро түһэ сыстым. Олох субу чугаһаппытын өйдөөн көрбөтөхпүн. Тэйиччи соҕус олорон биэрэн хата бултатта. Үөрүүм өссө үксээтэ.

Ичигэс дьиэҕэ кэлэр туспа дьол. Сааска номнуо кэлэн олорор, түөрт кыылы ирдэспит. Сиппэтэх. Рациялаһа олорор, өрүс туруохча буолбут үһү. Ыалбыт Элиэнчэлээх кыыл бултаабакка олороллор эбит, улар, мас көтөрө баар буолан абырыыр үһү. Саарбаны кыайа бултуйбуттар.

14.11.2017.

Тымныы сарсыарда, быстах былыттаах. Тыа куугунуур гына тыаллаах. Бензиммит кэмчи буолан Сааска таҥнарытааҕы хапкааннарын сатыы көспүтүнэн бэрэбиэркэлии барара буолла. Үс хонук астаах, хапкааннарыгар мэҥиэлээх, ыт сиэтиилээх Сүүллээх төрдүгэр баар үүтээнигэр барда. Икки көстөөх сири бураан суолун устун хаамыахтаах.

Мин Лэглэкэ хайа өттүгэр сырыттым да мэлийдим. Хата, кыһыл саһыл буулаабыт хапкааннарыгар бэйэтигэр олукка тоһуур үттүм. Күнүһүн кыраһалыы сырытта, киэһэнэн күүскэ тымныйда. Эрдэ кэлэн мас мастаатым. Дэриэбинэттэн аҕалбыт тоҥ килиэппит аҕыйах хаалбытын көрөн, солотуйбучча лэппиэскэлээтим. Куул аҥаара бурдук баар буолан саппаастаах курдук сананабын. Биэс лэппиэскэ тахсар тиэстэтин мэһийэ охсоот, буһаран бардым. Анаан хоруорбат хобордоохтоохпун, уруккута торт буһарар «чудо-печка» иһит анна. Лэппиэскэ буста да биир куһаҕаннаах, минньигэһэ бэрт буолан арыыны кытта бүтэрэ түргэн. Сойдо да син өр барар. Эмиэ рацияҕа сонун истээри манаабытынан хоннум.

15.11.2017.

Күн аайы балтараа-икки көһү хаамар буолан ыйааһыным лаппа түспүт быһыылаах. Сэниэ ылынан өрүөххэ да баар эбит. Эти үрдүттэн сии олорор буолан, түүн иһигэр илистибит этим-хааным син ситэ сэниэтин ылар. Онон сылаа соччо биллибэт.

Тымныы даҕаны, түүнүн бэркэ кыраһалаабыт. Трактор Суоллаах баһыгар уонча хапкааммын көрөрдүү ыт сиэтиилээх хаама турдум. Аара тумулга биир саарба бөһүөнэх суолун эккирэтэн көрдүбүт да Тайсон сиппэккэ сиэлэ сырытта. Начаас икки ардыгар сылайар буолбут, хаар да бу өттүгэр халыҥа биллэрэр. Суол кытыытыгар саһылга олугар өссө хапкаан үттүм. Үрэҕим баһыгар тиийэн мунчааран турбахтаатым. Хапкааннар иччитэхтэр. Саарба соччо сылдьыбатах. Хайа диэки барарбын булкулла түһэн баран киэҥник хаамаары Кылалаах өттүгэр түстүм. Борук буолуон эрэ иннигэр саарба саҥатыгар ыппын ыыттым. Эмиэ өр баҕайы эккирэтистэ. Арай өйдөөн суолун булкуйан көрбүтүм, олох да бөһүөнэх, мааҕыҥҥы суолга ыыппыт эбиппин. Бу акаары, ыты муҥнааммын диэн бэйэбин мөҕүттэ истим. Маннык халлааҥҥа киһи сүрдээҕин балыйтарааччы, бурхайа сытар суолуҥ арыый тэйиччинэн олох да сой буолуон сөп. Хайыахпыный, ыппын ыҥыра сатаатым, халлааҥҥа ытан көрдүм. Ытым биллибэт. Суолун хайсыбытынан батыһан истим. Халлааным номнуо хараҥаран эрэр. Арай ыраах-ыраах Иккис Кылалаах баһын диэки үрэрэ иһилиннэ. Иһиллии-иһиллии үрэрин хоту баран истим. Эмиэ да иһиллибэт курдук, хойуорбут куолай куугунуур, эппэҥнээбит сүрэх тыаһа да мэһэйдиир. Бэйи, уоскуйан үчүгэйдик чуордуохха табыллыыһы. Балачча өр буолан баран чахчы үрэ олороро иһилиннэ, хайысхатын да чопчу быһаардым. Дьэ уонна туох баарбынан сүүрдүм. Эккирэппитэ чаастан ортоҕо дии, хаһаайыным кэлиэ суох диэн быраҕан кэлиэн да сөп. Аны саҥа үөрэх ыт инньэ гынна да куһаҕан идэ оҥостуо. Чуолкайдык саҥата иһиллэр буолбутун кэннэ баарбын биллэрбитинэн, үөгүлээбитинэн хааман бардым. Кэлэн иһэрбин билээт, барахсаным олох тохтоло суох үрэн барда. Бу дьолу, хата сыгынньах бэскэ таһаарбыт. Хараҥаҕа халлаан сырдыгар мөссүөнэ көстөрүн хоту туһаайан баран ытан кэбистим. Үөрүү бөҕө, маладьыас, халыҥ хаарга эриһэн туран саарбатын ситэн бултатта, Тайсон обургу. Эмискэ сылаа барыта мунньуллубуттуу кууллаах кумаҕынан саба баттаата. Ээ, тугун ыксалай, хонууһубун, мантан дьиэбэр диэри икки көс, тоҕо да өлө-сүтэ түүннэри хаамтахпыный. Кураанах муҥурах булан кэрдэн үс сөп соҕус бэрэбинэ бэлэмнээтим. Сүүскэ кэтэр банаарынан сырдатан харыйалары кэрдэн улахан сыгынах анныгар халыҥ сэктэ сэтирдэнним. Иннибэр уот оттон, чэй өрүнэн аһаатым, сынньана түстүм. Тайсон сылайбыта биллэр, хонук оҥостубут ороммор сытынан мунна тыаһыы сытар. Сынньанан, уоскуйа түһэн баран өссө үс кураанах мас кэрдэн соһон аҕаллым. Халлаан анныгар хонорго үчүгэйдик бэлэмнэннэххэ сатанар. Үстүү маһы үрүт-үрдүгэр сааһылыы уурдум. Анныгар эрдэ оттубут отуум күүскэ умайа сытар буолан, суон бэрэбинэлэри начаас хабан ылла. Дьэ уонна билигин олус күүскэ умайбакка, аа-дьуо сылааһын эрэ өр биэрэр гына мастары аппатан салгынын хонтуруоллаан биэрэҕин. Онтон сэктэ ороммун оҥостон, сыгынаҕым ойоҕос өттүн өссө эбии бүөлээн уйа курдук буолла. Кэннибиттэн, туораттан салгын оонньообот, үргүөр үрбэт, иннибиттэн отуум суоһа сылытар гына оҥоһуннум. Уонна саамай дьоллоох ыты кытта ыбылы куустуһан баран утуйан хааллым. Икки чаас атах тэппиттии утуйбуппун, тоҥон уһугуннум. Туран аҥаарданар гына сиэммит мастарбын хостоон үрүт үрдүгэр сааһылаатым, уоппун күөдьүтэ түстүм. Атын мастарбын чугас тардан биэрдим, төттөрү-таары хаамыталаатым, син этим-сииним ирдэ. Чэй сылытан сылаас киллэринним. Арай ытым эрэ кыһаллыбат, астына аҕай уокка кэрэнэ сытар. Хос оҥостон Тайсоны улаҕа сиспэр үтэ анньан баран утуйан хааллым. Түүл бөҕө түһээтим, оҕолорум кыра сылдьалларын көрөбүн.

Эмиэ икки чааһынан ытым ойон турбутуттан уһугуннум. Бу сырыыга турбакка, бэлэмнээбит мастарбын уокка үтэн баран салгыы сыттым. Ытым хабаҕыран турбут эбит, дьоһун баҕайытык туора көҕүрэттэн баран кэлэн кэннибэр сытынан кэбистэ. Массыынанан ханна эрэ айанныыбын, куһаҕан суолга бадарааҥҥа батыллабын. Анньа сатыыбын, бааҕылаан көрөбүн, таһаардым эрэ, суох эрэ – атын түүлгэ көһөбүн.

Суһуктуйа сырдаабыт, тымныыта сүрдэммит, кыламаннарым сыстан хаалбыттар, тыыным сыһыргыыр буолбут. Ол гынан баран турар санаа суох курдук, салгыы утуйуохпун баҕарабын. Хайыамый, умуллан эрэр уоппун күөдьүттүм. Хамнаммыппар тоҥмуппун дьэ биллим. Күүстээх соҕус кутаа уот оттон утуйбакка сырдыырын кэтэһэ-кэтэһэ чэйдээн ирдим. Туран сэрээккэлээн, сүһүөхтэрбин ириэрэн баран, сып-сап хомунан саҥа күнү көрсөрдүү аар тыам быыһынан хаама турдум.

16.11.2017.

Кылалааҕы таҥнаран бурааным суолугар киирдим, аара хапкааннары сөргүтэн биэрдим. Уон биир чаас саҕана былытыран кыраһалаата. Трактор Суоллаах өттүгэр тумулга үөр кыыл таба бөһүөнэх суолларын булан эккирэттим. Киэҥ Үрэҕи туораан, утары сис кэлискэтинэн бардылар. Эбиэт саҕана биллэрдик тыалырда. Кыыллыырга бэрт халлаан диэммин бырахпакка сонордоһон истим. Туохтан ойуоккалаһаллара буолла, сүүсчэкэ миэтэрэ ыстаҥалаһаллар, уоскуйаллар, онтон эмиэ көһөрдүү баран иһэллэр. Үс саҕана сиппэккэ, сэниэ да эстэн бырахтым. Үс салаа өттүгэр бардылар. Киэһэлик дьиэбин буллум. Тоҥ дьиэ ирэ охсоро өрүн, эт өрөһөлүү хоторо буһаран аһаан баран рация үрдүгэр түстүм. Этэҥҥэ буоллар сарсын дэриэбинэлиэххэ наада. Пахай, өрүс тура илик диэтилэр.

17.11.2017.

Тымныы сарсыарда буолбута биллэр, дьиэм иһэ олох сойбут. Оһох отторго оннооҕор тымныы курдук. Суһуктуйа илик, борук, уот холбоон тута алталаах рация эфирин иһиллиибин. Дьон кэпсэтэллэрин иһиттэххэ, -38 кыраадыс тымныйбыт. Чэ бэрт, бүгүн бука диэн муус тутуһуо, сарсын бурааннаах киһини уйар буолуон сөп диэн былааннаан айаҥҥа турунарга диэн буолла. Эрдэ туран хомуннум, арай мас аҕыйах дуу диэн көрдүм. Сааскам кэллэҕинэ биир-икки эрэ хонукка тиийииһи диэммин, бураанынан икки сыарҕа мас тартардым. Эбиэт саҕана иччитэх буочуканы, канистралары, бултаабыт эппин икки сыарҕаҕа тиэйэн айаҥҥа туруннум. Сир ылан Олонгороҕо диэри чугаһаан биэрэрдии бардым. Аара Үс Салаа хапкааннарын сөргүтэн биэрэ-биэрэ айаннаатым. Олонгоро иһигэр хаар арыый чараас эбит, киһи тобугун саппат курдук көрдүм. Күнүс икки саҕана Элиэнчэлээх дьиэлэригэр тиийдим. Үүтээннэрэ сылаас, эттэрэ суох олороллор эбит, хата эт кэһии аҕаламмын хоточчу буһаран дьоммун көһүтэн олоробун. Тайсон саҥа сиргэ кэлэн күрүө аттыгар бааллан олорор, сытар санаата суох. Сотору соҕус үрэн барда. Элиэнчэ кэлэн иһэрин биллэрдэ. Онтон үрэх биир өттүттэн Пиэккэ оҕонньор кэллэ. Иккиэн биирдии саарбаны ыттаабыттар. Эмиэ бензиннэрэ бүтэн сатыылаабыттара ырааппыт эбит. Сис нөҥүө Таала, Үмүлүүн бастарыгар баар хапкааннарбытын көрбөтөхпүт ыраатта дииллэр. Өрүс тура охсубакка моһуоктаата дэһэллэр. Эмиэ түүн хойукка диэри сэһэргэһэн хоннубут. Хаардара чараас соҕус, күһүҥҥү тоҥот тыаһа иһиллэ сытар, сүгүн үөмтэрбэт буолан кыыл, тайах чугаһаппат эбит. Киэһээҥҥи рацияҕа иһиттэххэ, өрүс өссө да уста сытар үһү. Саатар киэһэтин халыҥ былыт халлааны бүрүйэ тарта, эмиэ сылыйан хаалла. Мунньахтыы сатаан баран, сарсыарда туох эмэ биллиэ диэн утуйдубут.

Тугу эрэ соччото суоҕу түһээн уһукта сырыттым, ханна эрэ улахан куоракка массыынабын стоянкаҕа туруоран баран умнан сүтэрбиппин диэн түһүүбүн. Ол гынан көрдөөн-көрдөөн эргэрэн баран турарын буллум, санаам дэлби түспүт.

18.11.2017.

Эрдэттэн мунньах салҕанна, түмүгэр биһиги Пиэккэлиин нефтепровод суолунан өрүһү муостанан туоруурдуу айанныыр буоллубут. Тыа суолунан чугаһын чугас да, өрүс туоратыа суох диэн эргиир массыына суолунан баран көрүллүө, эбиитин өрүһү туораан баран, өссө үс көс курдук кытыл устун суоллаабытынан айанныахтаахпыт. Эти, булду, ыттары хаалларан, иччитэх уматык эрэ иһиттэрин тиэммитинэн сыбыдах айанныыбыт. Аара улахан грузовиктар ситэн ааһаллар, трасса суола көнө буолан, бурааннарбыт начаас өрүскэ диэри тиэртилэр. Муостаны туораан иһэн көрдөххө, Алдан эбэбит ортото өссө да тоҥмокко паара хойуутук будулуйан салгыҥҥа ыйанан турар. Нефтепровод үлэһиттэрэ өрүс нөҥүө өттүн баһылаабыттар, киэҥ-куоҥ стоянка, массыына, араас улахан техника бөҕө турар. Олор быыстарыгар биһи бып-бытархай буолан көстөрбүт буолуо, улахан экскаватортан суоппар соһуйа көрөн олорон: «Откуда взялись?» – диэннээх. Ол курдук эрийэ-буруйа айаннаан өрүс дьиҥ кытылын булан салгыы тоҥ хаары оймоон бардыбыт. Онон-манан кытылга балыксыттар суолларыгар киирэн син түргэтиибит. Иҥнээли үрэх төрдө хата элгээнинэн бэркэ тоҥмут буолан эрэйдээбэккэ туоратта. Салгыы таҥнарыттан кэлбит бураан суолун булан олох да чэпчээтибит. Хайалара суоллаабыта буолла, абыраата. Үс көһү билбэккэ бэрт түргэнник дэриэбинэбитигэр субу кэллибит эрээри, иннибитигэр Хатыыстыырка үрэхпит бүөлүү сытар. Суолбут тухары уста сыппыт өрүспүт кыдьымаҕа бөһүөлэкпит аннынан дьэ бүөлэнэ тохтообут. Өрүс тутуһан эрэрэ көстөр. Бу үрэхпит эрдэ тоҥмут, ол гынан баран төрдүнэн баар элгээнэ үрдүнэн чараас тарыҥ ууламмыт. Эрдэ бураанынан да, «Нива» массыынанан да туораабыт суоллара көстө сытар. Уу саппыкылаах киһи кэһэн хааман киирэн бэрэбиэркэлиэх эҥин баар эбит, ол эрэн түнэ этэрбэстээх буоламмын эрдэтээҥҥи суолларга эрэнэн туоруурга былааннанным. Пиэккэм да уйуо диэн бигэргэтэн биэрдэ да ыстаннардым. Пахай, ортотугар диэри киирээтим кытта, мууһум уйбакка бурааным тимирэн хаалла, мин сыарҕаларым үрдүнэн ойуоккалаан улаханнык илийбэккэ кытылга ойон таҕыстым. Пиэккэ бурааныгар өтүү иилэ охсоот, иккис сыарҕам атахтарыгар кэлгийэн кэбистим. Онтон тоҥо илигинэ диэбиччэ, иккис бураанынан бурааммын хата сулбу тардан таһаардыбыт. Кытыла сытыары соҕус буолан тимирбит бурааны көрүөх бэтэрээ өттүгэр хостоотубут. Тута бурааным картерын икки буолтатын сүөрэ охсон двигатель иһигэр киирбит уутун сүөкээтим. Карбюраторым буоллар тута мууһура охсон хаалла. Чүмэчилэрин кураанахтыы сотоот, собуоттаатым. Ол гынан өр үлэлээбэт, карбюратор аһылыгын биэрэр хайаҕастара мууһуран умуллан хаалла. Дьэ кыһыы диэтэҕиҥ, субу кэлэн баран тимирэ оонньуур! Хата, тута хостообуппут да бэрт дьыала буолла. Санаарҕыы сатыы туруом да, Пиэккэ бураанынан үрэхпитин өксөйөн, атын туоруур сир булан дэриэбинэбитигэр кэтэҕинэн киирдибит. Хараҥарыыта хата дьиэбэр илдьэн биэрдэ. Бурааммын үрэх нөҥүө сарсын да ылыам диэн хаалларбытым. Карбюраторын эрэ ириэрэн куурдаары устан аҕаллым. Түргэнник дьиэҕэ кэлэн тоҥмокко да хааллым, курданарбар диэри илийэн баран. Оруобуна эдьиийим баанньык оттубут эбит. Дэриэбинэ дьиэтэ ырааһын, сырдыгын, суунан-тараанан, аһаан баран эдьиийбэр тыа сонуннарын кэпсээн хоннубут.

19.11.2017.

Сарсыардаттан табаарыспынаан Денистиин бурааммын тиэйэ бардыбыт. Тиийэн начаас сыарҕа үрдүгэр бырахтыбыт, ыбылы кэлгийэн баран Денис бураанынан тартардыбыт. Гарааһыгар аҕалан уктубут. Оһох ыбылы оттон киэһээҥҥэ диэри бурааным мууһа барыта ууллан, уотун-күөһүн проводкалара куурдулар. Ыкса киэһэ баахпар баар бензини уларытан баран собуоттаан көрдүм, үлэлиир. Чэ бэрт, хос тыас-уус суохха дылы. Редуктор арыытын эмиэ сүүрдэн уларыттым, син биир уу онно да булан киирбитэ буолуо диэн. Уонна туга кэлиэй, бураан барахсан. Билиҥҥи аныгы бурааннар зажиганиелара электроннай буолан илийэртэн эҥин улаханнык куттаммат.

20.11.2017.

Хара сарсыардаттан сопхуоспутугар сүүрдүм. Охотовед хата баар буолан биэрдэ, саарбаларбын нуормабын туттардым, хачыгырас харчыланным. Уону ааһыыта Виталийдыын Алдан куоракка айаннаатыбыт. Саарба тутааччылары телефон нөҥүө буллубут. Эбиэккэ сирэй көрсөн саарбаларбын сыаналаатылар. Сөп сыанаҕа сөбүлэстибит. Син үчүгэй сыанаҕа батардым диэн үөрэ сананным. Дьэ уонна түргэн-түргэнник маҕаһыын бөҕөнү кэрийдибит. Бородуукта, мэҥиэ буолуон сөптөөх срогун ааспыт балык икки брикет ылынным. Селедка тууһаатахха өр тымныыга тулуһар, сыта тоҥо охсубат. Гөрүүчэй смеһигэр барар арыы, ол-бу саппаас чаас ылынным. Киэһэлик сөпкө соҕус куораттан дэриэбинэҕэ тиийдибит. Сапыраапка хата сабылла илик, тута бурааммын таһааран икки сүүс алта уон лиитэрэ бензин атыылаһан, иһиттээн сыарҕаларбар тиэнним. Хараҥаҕа биирдэ мөхсөн бүттүм. Эдьиийтэн радиоприемник көрдөөн ыллым. Алдантан атыылаһыах буола сылдьаммын олох да умнубуппун.

21.11.2017.

Күннээх тымныы сарсыарда. Уон чаастан айаҥҥа туруннум. Аргыстаһан кэлбит оҕонньорум Пиэккэ хойутуу, икки-үс күнүнэн айанныах буолла. Өрүс үчүгэйдик тутуспут, дэриэбинэ анныгар быйыл аҕыйах кыдьымах анньыбыт. Үөрэ-көтө тыабар төттөрү айаннаатым. Уопсайынан дьиибэ идэлээхпин, дэриэбинэҕэ кэллим да төттөрү тыабар бара охсоору ыксаа да ыксаа буолан барабын, улахан туох да кэтэспэт да буоллаҕына. Хата ытым Тайсон ахтан эрдэҕэ, Элиэнчэҕэ баайан хаалларбытым. Уон икки көс тыа быыһынан дьэ айан да айан. Сорох сирдэринэн күһүҥҥү булчуттар көспүт суоллара оспут буолан оймотобун. Элиэнчэ дьиэтигэр диэри түөрт чааһынан кэллим. Кэһии хаалларан, ыппын ылан баран салгыы айанныы турдум. Өссө икки чааһынан биэс саҕана дьиэбэр Киэҥ Үрэххэ дьэ кэллим. Сааска кэлбит, таҥнарытааҕы дьиэтиттэн биир саарба аҕалбыт. Кэпсээн-ипсээн дьоро киэһэ буолан хоннубут.

22.11.2017.

Сылаас, хаардыы турар. Бэҕэһээҥҥи былааммытынан Сааска өрө көстө, мин бүгүн Лэглээрим, Кылалааҕым хапкааннарын эргийэ охсон баран сарсыҥҥыттан эмиэ өрө бултуу көһүөхтээхпин. Өрө Киэҥ Үрэх бэйэтин баһын уонна Эһэлээх диэн салаатын хапкаанныахтаахпын. Өссө да үлэ бөҕө күүтэр. Бензин бүппэтэҕэ буоллар, өрүс тура охсубута буоллар, төһө эмэ эрдэ бултаныахтаах сирдэр таах хаала сыстылар. Ыттыырга хаар халыҥаан Тайсоны баайан хааллардым. Күнүһүн тыалырда, былытын үүрээт, тымныйда. Лэглээрим хата саарба өлүүлүү турар. Түөрдү аҕаллым, онтон биирэ эмиэ күлээмэҕэ кыбыттарбыт. Биир хаар уйаҕа үтүллүбүт хапкааҥҥа иҥнибит саарба буорту буолбут. Сүрэҕэлдьээн тэптиргэлээбэтэҕим ити баар, кутуйахтар аҥаар өттүн кырыйа кэрбээбиттэр. Мас көтөрө көстүбэтэ. Саһылым кэлэ сылдьыбыт эрээри бу сырыыга уйалартан сэрэнэ сылдьыбыт. Арааһа бултаһан эрэрбин сэрэйбит. Утары тумулбар өссө биир саарба кэлбит, хара улар төбөтө мэҥиэлээх тоһуурга киирбэтэх, сирбит. Чэ, хоргуйдаҕына ханна барыай. Дьиэбэр хойут кэллим. Радио аҕалбыппын өйдөөн холбоотум. Астыктык хабар приемник эбит, олох мэһэйдэппэт, хачыгыраабат, ыраас тыастаах. «Тэтим» араадьыйаны иһиллээн дуоһуйдум. Саарбаларбын дьаһайталаан баран хойут утуйдум.

23.11.2017.

Рацияҕа -42 кыраадыс диэтилэр. Таһырдьа тахсан мас хайыта турдахха ичигэс курдук. Бурааммытыгар анаан гараас-балаакка тиирбиппит. Олус тымныйдаҕына диэн. Тураат, маҥнай ол оһоҕун отто оҕустум. Биир оттук мас бураан холкутук собуоттанар гына сөп оҥорор. Ол да буоллар тымныйбыта биллэр, Тайсон уйатыттан быкпата даҕаны, тыын да сыыгыныыр буолбут.

Бу күн Кылалаах эргиирин баран сөргүтэ сырыттым. Кытаанах мэлийии буолла. Санааны көтөҕө таарыйа, күн таах хаалбатын курдук, эбии биэс хапкаан үттүм. Кыыллар да саҥа суолларын көрбөтүм, улар, бочугурас да олорон биэрбэтэ. Эрдэ түөрт чаас саҕана эргиллэн кэллим. Хата сарсын өрө көһөрбөр бэлэмнэнним. Уматыкпын канистраларга үллэртээн куттум, сыарҕабын бэлэмнээтим.

24.11.2017.

Тыаллаах, сылаас сарсыарда. Хомунан кыра көтөлбүнэн көстүм. Бураан соһоругар чэпчэки буоллун диэн саҥа суол үктэтиэхтээхпин, өр буолуом диэн эрдэттэн Тайсоннуун көстүбүт. Саҥа айаннаан иһэн, маҥнайгы тумулу туораат, биир хап-хара саарбачаан иҥнэн олороругар тиийдибит. Тайсон айдаан бөҕө. Үнүр сиппэтэх саарбатын биллэ быһыылаах. Үөрүү бөҕө буоллубут, айан бэркэ саҕаланна. Эбиэт саҕана Бастакы Кылалаах салаатын баһыгар бэлэм эргиирим суолунан тирилэтэн тиийдибит.

Дьэ мантан урукку эркээйилэрбинэн Эһэлээх баһыгар быһа түһэн суоллуохпун наада. Бастар хаар да хаар, киһини курданарынан буолбут. Сис оройугар диэри урукку суолбун булан маҥнай сатыы хайыһарынан суоллаатым. Ол да буоллар булкуллан биэрдим. Тиритии-хорутуу, онтон сыарҕалаах бураанынан суоллуу сатаатым да бурааным тимирэ турар, батыллар. Инньэ гынан сыбыдах, көтөлбүн арааран сис нөҥүө өттүгэр диэри сүүрдэн суоллаатым. Эһэлээх үрэх баһыгар тиийэн эргитэ тутан төттөрү таһаҕаспын, ыппын ылан айаннаатым. Үрэхпин таҥнары барарбар бэлиэ соҕус буолан сатыылаабатым, эбиитин таҥнары хоту бураан сыарҕалыын байдыын син барыахча. Ол да буоллар кыратык моһуогуран ыллым, хаар анныгар туруору таас баарын билбэккэ бурааным рулевой наконечнигын токуруччу астаран кэбистим. Хата рессорам тоһунна дуу диэбитим, сыалай эбит. Хайыахпыный, борук буолла. Наконечникпын устан ылан, буруйдаах тааспар ууран туран, көнүөр диэри өтүйэнэн таптайдым. Көнөрүн көннө да, куһаҕан баҕайы уһуйбут курдук суолланна. Өссө биирдэ инник охсууну тулуйара саарбахтанна, төннөргө кутталланна. Уопсайынан тимир барыта да тымныыттан куттанар, ходовой саамай алдьанар төрүөтэ кини. Ичигэс кэмҥэ таах тулуйар детааллар. Тымныыга дөбөҥнүк хайа ыстаналлар, алдьаналлар. Лаппа хараҥарыыта былааннаабыт сирбэр тиийэн, Эһэлээх төрдүн уҥуор балааккабын тииринним. Номнуо хараҥаран банаар уотунан хонук мас мастанным. Ремоннанан оонньуу сылдьыбатаҕым буоллар син сырдыкка кэлиэ эбиппин. Аҕыс чааһы ааһыыта балаакка хонордуу бэлэм буолла, хаар уулларан, хойуу чэй утахпын ханнарда. Сотору киэһээҥҥи аһылык, ытым да хааһыта бэлэм буоллулар. Халыҥ харыйа лабаата сэтиргэ, икки таба тириитэ тэллэххэ оҥостон, үллүктэнэн утуйдум.