Текст книги "Байанайдыын көрсүһүү"

25.11.2017.

Балааккаҕа уһуктар олох атын. Киэһээ бэлэмнээбит кыспабын, маспын оһоххо симэ охсоот, уот анньабын. Суорҕан быыһыттан аҥаарым эрэ быган оһоҕу отто охсоот, ичигэс арҕахпар төттөрү умсабын. Былаан Киэҥ Үрэх баһын хапкааннааһын, ыттыырга номнуо хаар саба түһэн хойутаабыппын. Бириэмэ ортоҕуна Эһэлээҕи эмиэ тоһуурунан толоруохтаахпын. Күн улахан аҥаарын Киэҥ Үрэх баһыгар бараатым да, сэттэ эрэ хапкааны үттүм. Саарба суола олох суох. Төрдүн эрэ диэки биир тойон олорор эбит. Эһэлээххэ бэлэм суолбунан сүүрдэ сылдьан уон сэттэ сэби ииттим. Киэһэ сөпкө соҕус балааккабар кэлэн хоннум.

26.11.2017.

Тымныы диэбэккэ өр баҕайы утуйбуппун. Бурааммын паяльнай лаампанан сэрэнэн үрдэрэн сылыттым. Хомунан Эһэлээхпин өксөйбүтүнэн хапкаан эбии үппүтүнэн барыахтаахпын. Барыам иннинэ аны кыһын хонугулуурга диэн биир сыарҕа мас эрбээн таттардым. Чууркалаан хайыппакка саһааннаатым. Тымныы кэмҥэ маһы хайытан хаалларар куһаҕан. Хайдыбыт сааһа ис өттө, мас кураанаҕын да иһин, бүтүннүү кырыаран хаалар. Инньэ гынан отторго умайа охсубат, суоһун аанньа биэрбэт, бэрдийбит мас курдук сыыгынаан умайар буолар. Иккиһинэн, айаннаан тоҥон-хатан кэлээт, мас хайытан түргэнник ирэҕин. Балаакканы өр хаалларарга сиһин маһыгар ортотунан чырба мас туруору анныттан анньан эбии өйөбүл оҥороҕун. Уонна тэлбэлэрин быаларыттан сүөртэлээн истиэнэлэрин босхо ыытаҕын. Оччоҕо суоххуна халыҥ хаар саба да түстэҕинэ балааккаҥ таҥаһын алдьаппат, хайа баттаабат. Көһөн кэлээт, хаарын эрэ ыраастаан, тэбиэлии түһэн баран тэлбэ быаларын чиккэччи баайталаатыҥ эрэ дьиэ бэлэм буолар. Иһирдьэ аһылык, килиэп тоҥоро аргы маска ыйаан хааллардым, испиискэ, чүмэчи, тэллэх, спальник эмиэ хаһаанным.

Эһэлээҕи улардыам диэн эрэнэр этим да, арбайдыыр сирдэригэр суохтар. Баһын диэки уонна сиһигэр өссө уон хапкаан үттүм, үксүн хаар халыҥаан уйалаан, тэптиргэлээн. Бастакы Кылалаах баһыгар түһэн дьиэм диэки айаннаатыбыт. Дьиэбэр кэлбитим иччитэх, Сааска обургу бэҕэһээ кэлэн бүгүн ааспыт эбит. Остуолга сурук хаалларбыт, Таҥнарытааҕы сиригэр барбыт.

27.11.2017.

Дьиэ диэн дьиэ, ичигэһэ, киэҥэ-куоҥа, хайдах урут кыһыны быһа балаакканан көһө сылдьан бултуурбут буолла, билигин тымныйда да дьиэҕэ куотар айдаана. Рацияҕа чугастааҕы дьоммут сүтэрбиттэр: «Иккиэн ханна дьөлө түстүгүт? Эмиэ алдьанна дуо? Эфиргэ тоҕо өр биллибэтигит?» – диэн хара сарсыардаттан ыйытыылаах сэһэргэһии буолла. Чомпуула уолаттара сарсын бүтэн дэриэбинэлиир буолбуттар, олонгоролор бүгүн туруналлар эбит. Биһиги да хапкааннарбыт барыта үтүллэн бэлэм буоллулар, бу күннэргэ Сааска кэллэҕинэ хамнанан көрүө этибит. Эмиэ халлаан тымныы, бураан буруота-тараата сүрдээх, хотоолбун таҥнарылаан киирбит суолбунан хойуу туман буолан туран хаалла. Күн нэһиилэ чэҥ кырыа быыһыттан тахсан эрэр, уота-күөһэ лаппа мөлтөөбүт. Үс Салааны эргийдим, Орто Салаатыгар хаар анныттан уонча эрдэҕэс көтөн тахсан тула мастарга олорон биэрээхтээтилэр. Сөп буолуо диэн тохтоотум, үс эрдэҕэһи охторон баран. Түүлэрин үргээн бурҕаҥната охсон баран салгыы Тыҥкырай тумулугар тиийэ толоону суоллаатым. Бу диэки хаар арыый ама соҕус, дириҥэ киһи тобугунан эрэ. Киэҥ Үрэҕи туораан Лэглээр төрдүнэн, Лэглэкэ хайа аннынааҕы суолбар сүүрдэн таҕыстым. Аара икки хара улар олорон биэрэн күндүлээтилэр. Дьэ уларга бу күн Байанай тосхойдо. Дьиэҕэ, оҕолорго бэртээхэй кэһии бөҕө буолла. Эрдэ кэлэн, аны Трактор Суоллаах төрдүгэр сүүрдэ сырыттым, эмиэ арбайга аһыы киирбит улардары көрүөм диэн, суохтар. Киэһэтин халыҥ былыт арҕааттан үөмэн кэлэн халлааны бүрүйдэ. Биллэ сылыйа түстэ, хараҥарыыта хаардаан барда. Биэс улар кынаттара, истэрэ, төбөлөрө уон биэс ымсыылаах, тардыылаах мэҥиэ буоллулар. Кыһын хапкааннары көрө кэллэххэ, наада буолуо диэн биир дьааһыкка мунньан иһэбин.

Киэһээҥҥи рация эфиригэр чуумпу, саамай сэһэргэһэр дьоммут олонгоролор номнуо дэриэбинэҕэ тиийдэхтэрэ. Хоточчу эт буһаран Сааскабын кэтэһэн хоннум, кэлбэтэ.

28.11. 2017.

Түүн хаар тохтообут, сырдыыта эмиэ халлаан тымныы, өссө сыытыырҕаабыт курдук. Тайсон аһаабата, аһылыгын иннигэр ууран бардым. Лэглээрим эргиирин эргийэ бардым. Бүгүн баһын үтүөхтээхпин. Онон ити киэҥ эргиир толору үтүллэн бүтүөхтээх. Трактор Суоллааҕы өксөйөн иһэн чомпуулалары утары көрүстүм, үөрүүлээх көрсүһүү буолла. Уот оттон чэйдээн, булт-алт, сырыылар туһунан ыксаабакка кэпсэттибит. Андрей быйыл эрдэ саҕалаан түүлээҕи кыайа бултуйбут. Мишук уруккубар тиийбэтэх, мөлтөх соҕус диир. Бүгүн дэриэбинэҕэ тиийэ түһүнэр былааннаах иһэллэр. Кыыл, тайах бултаабаккалар сыарҕалара сыбыдах, иччитэх буочукалар эрэ баайыллан иһэллэр. Үтүө айаны алгыстааммын атаарталаатым. Бэйэм Лэглээр баһыгар суоллуу сатаан баран аккаас биэрэн бырахтым. Эбии түөрт эрэ хапкаан үтэн баран үрэхпин таҥнарылыы турдум. Баһыгар эмиэ хаара олус халыҥаабыт, биир сиргэ бурааммын тимирдэн баран нэһиилэ хостоотум. Ол буола сылдьан сиһим иҥиирин быстым дуу, хайаатым дуу. Чиккэччи балай эмэ өр сыппахтаан баран турдум. Стартербын нэһиилэ тардан собуоттаатым. Сидиэнньэбэр сыыллан кэриэтэ тахсан төттөрү айаннаатым. Эрэй соҕус ыарыы буолан биэрдэ, ааһыа диэбитим ааспата. Айаннаан иһэн хардаат толоон кытыытыгар баар хапкааным суоҕун соһуччу көрөн тохтоотум. Өкүр мастан хапкаанныын барбыт эбит саарба. Тайах мас быстан суоллаан көрдүм, баҕар ырааппатаҕа буолуо диэн. Онон-манан хаар анныгар умса-умса бара сатаабыт, хата хаар анныгар талахха хапкаана иҥнэн тоҥо сытарын тэбиэлээн булан ыллым, үөрдүм аҕай. Сырдык да сырдык, нуучча баттаҕын курдук саарба эбит. Эргиирбин түмүктээн иһэн утуу-субуу өссө икки саарба бултуйдум. Биирэ аныгы гуманнай хапкаантан, иккиһэ күлээмэттэн. Дьэ бэртээхэй түмүктээһин буолла. Саарба соноро саамай кыайыылаа– ҕа, интэриэһинэйэ бүтэн эрдэҕэ. Мантан антах кыһынын хапкаан эрэ үлэтэ хаалар. Дөрүн-дөрүн дэриэбинэттэн кэлэн сөргүтэн биэрэ-биэрэ сылдьыахпыт. Лэглэкэ хайа тумулугар кыыллары үргүтэлээбиппин. Суолум устун иннибэр ыстаҥаласпыттар, онтон туора ойбуттар. Бачча тымныыга тыаспын ыраахтан иһиттэхтэрэ. Дьиэбэр тиийбитим сирэйим үлүйээхтээбит эбит. Чэ, ол ааһар дьыала, сиспэр ититэр маас булан соттубуппар ыарыыта син ааста. Саарбаларбын таҥастаатым, капоту, лобовой тааһа хайдыбытын ремоннаатым. Тымныыга айанныырга бэлэмнээтим, карбюратор хаппаҕар мотортан итии салгын үрэр гына пластик үүйэн биэрдим. Киһим эмиэ кэлбэтэ.

29.11.2017.

Чысхааннаах кыһыммыт дьэ кэллэҕэ, халлаан туругун Эдуард Рудых сарсыарда аайы сырдатар. Алдаҥҥа куруутун сүүрбэ икки диир даҕаны, манна тыаҕа -45 түспэт быһыылаах. Ыппын босхо ыытан сүүрдэ түстүм. Астынна аҕай, хата аһылыгын барытын сиэтэ. Эмиэ баайан хааллардым. Тураат, бураан тоҥ соҕус диэн оттубут гараас-балааккам оһоҕун өссө эбэн биэрдим. Кылалааҕы, Эһэлээҕи эргийдим да туга да суох кэллим. Эһэлээх төрдүгэр биир тайах кэлэн аһаабыт. Үнүр мин сылдьарбар суола суоҕа.

Дьиэҕэ кэлбитим Сааска бу иннибэр эрэ кэлбит эбит. Хапкааннарыттан уонча саарба хомуйбут. Астына аҕай сылдьар. Улар буһарынан, биир хаһаас хостоон, саарба соноро бүппүтүнэн диэн дьоро киэһэ буолла. Аны ый аҥаарынан, саҥа дьыл эрэ иннигэр хапкааннары көрө кэлиэх буоллубут. Бу дьылы ырыттыбыт, эһиилги баччатааҥҥыны былаанныыбыт. Киһим хойутаан кэлбитин хомойо саныыр, үлэтигэр кыаллыбакка уһаппыттар этэ. Онтон атын түүлээҕи кыайыа этэ. Түмүктээн булпутун ааҕан көрөбүт, бэртээхэйдик бэрсибит сирбит, тыабыт, Байанай эһэкээммит. Түөрт уонтан тахса саарба, икки кыыл таба, уонча улар бултаабыт эбиппин. Сааска төһө да хойутаатар сүүрбэччэҕэ арыый тиийбэт күндү түүлээҕи сонордообут. Үлэ бөҕө буолбут, хапкаан бөҕө үтүллэн, мантан салгыы бултуу хаалаллар. Олунньу ортотугар диэри булт дьыла бүппэт, онон «тимир ыттарбыт» аны көс саарбаны кэтэһэн, манаан сыталлар.

30.11.2017.

Биһиги даҕаны биир күнүнэн тиийэрдии оҥостон, хара сарсыардаттан айаҥҥа туруннубут. Аара Олонгороҕо киирэн үнүр хаалларбыт эттээх сыарҕабын холбоннубут, ыйааһын үллэһиннибит. Сир ортотугар Кэбээли үрэххэ Ивановтар үүтээннэригэр киирэн итиннибит, термостан чэйдээтибит. Ол эрэн дьиэ ичигэс соҕус, суолларын көрдөххө бүгүн сарсыарда дэриэбинэлээбиттэр эбит. Дьон бөҕө бултаан бүтэн кииртэлээбиттэр, айан суола оһуобай буолбут. Хараҥарыан эрэ иннинэ уопсайа сэттэ чаас айаннаан дэриэбинэбитигэр кэллибит. Соторутааҕыта эрэ айманан-сайманан саҥа бултуу баран эрэр курдук этибит. Булт бириэмэтэ түргэнник да ааһар ээ. Дьиэҕэ киирэ да иликпинэ номнуо эһиилги күһүнү, маҥнайгы хаары ахтан, кэтэһэн барабын. Сэрэйдэххэ миэхэ эрэ оннук буолбатаҕа буолуо. Сааска түөрт уон бэһис сылын бултуур да хал буолбат, ахтар-саныыр, булдугар оҕолуу үөрэр.

Манан суруйуум бүтэр, салгыы хапкаан эрэ көрөөһүнэ, киһи интэриэһин соччо тардыбат кэпсээн. Барыта биир күдьүс: көрдүм, ыллым, мэҥиэ уларыттым, хаар тэбээтим. Ол курдук.

Примечания