Текст книги "Байанайдыын көрсүһүү"

Кыыһырбыта да оруннаах буоллаҕа. Уол, куоракка көһүөн иннинэ, Оҕонньордуун күһүн аайы анаан кустаан, мас көтөрдөөн, күһүҥҥү ууну булкуйан дьарҕаа, сыалыһар балыгы атаралаан, хапкааннарыгар мэҥиэ бөҕө мунньуналлар этэ. Кэлин онтон-мантан тобоҕу хомуйсан, сирдэригэр кэлэн, сир хааман, мас көтөрүн булунан үтэр буолбуттара. Билигин Уол куораттан атыылаһан мэҥиэлэнэргэ күһэллибитэ. Аны үтэргэ да күн-дьыл, бураҥҥа бензин баранар буоллаҕа. Дьэ ону кутуруктаах түөкүттэр биирдэ сотон ааһаллара ыарахан дьыала.

Оҕонньор өйүгэр итинник быһылаан өссө суоҕа. Бөрө өйдөөх, сэрэх кыыл. Биир эмэ охтубут оҕо-бөрө саарба хапкааныгар чугаһыыр, эһэр буолара. Тоҥ ыйанан турар саарбаҕа чугаһаабакка син биир сэрэнэн-сэрэнэн тумнара. Арай саҥа иҥнэн мөхсө олорор саарбаны, ону да олус хоргуйбут буоллаҕына, тутан сиирэ.

Кыттыгастар ол күн дьэ мунньахтаан хоннулар. Буруйдаахтары дьаныһан туран бултаһыахха наада. Оҕонньор таҥнарытааҕы[12]12
  Таҥнарытааҕы – (түөлб.) өрүс алын өттө, хайалардаах дойдуга туттуллар тыл.


[Закрыть] сирдэрин эргийэ сылдьан онно да кутуруктаахтар суолларын элбэх сиргэ көрбүтэ. Кини ааҕыытынан сэттиэлэр эбит, онтон Амма баһын өттүттэн кэлэр-барар отой туспа, атын үөр. Кыыл тайах суола отой көстүбэт диэн сонуннаах кэлбитэ. Сүүллээх үрүйэ төрдүгэр кыра үүтээнигэр хонугулуу олорон иккитэ-үстэ уҥуор улуйалларын истибит, эмиэ сиэллээх буоллахтара диэн быһаарбыт. Бу иннинээҕи сылларга биир-икки үөр билиннэ эрэ онно-манна туһахтаан, хапкаан үтэн, син биири-иккини кыһын устата бултаан туттараллар этэ. Үксүн Оҕонньор дьарыгырар буолара, туһахха түбэһиннэрэр идэлээҕэ, Уолу үөрэтэрэ. Урукку бөрөҕө үтүллэр саппаастарын мунньан хомуйбуттара – ахсааннаах буолла. Сороҕо сүтэн, сороҕо эргэрэн туһаттан тахсыбыттар. Сарсыарда сырдыкка үүтээн тула, холболоругар көрдөөн, син сэриилэһэр тэриллэрин барытын мустулар. Уол, күн былдьаһыгар сылдьар киһи, эдэр үнүгэс ыттарын сиэппитинэн саарбалыы, сир хаама барда. Биир сүрүн былаанынан, ыттарын саарба булдугар үөрэтиэхтээх. Оҕонньор өрөөн сэптэрин бэрийэ хаалла. Уопсайа уонча туһах баарыттан үһэ эрэбилэ суохтар эбит. Урут бөрөнү муомахтаабыт утахтар онон-манан быһа кэрбэнэн быстыбыттардаах. Онтукатын сыалай соҕус сирдэринэн быһа охсон салҕаан көрдө да, сөбүлээбэккэ бырахта. Атыҥҥа туһаҕа таһаарыллыа диэн буолла. Онон сэттэ туһах, үс биэстээх хапкаан. Хапкааннар тылбыыларынан уоттуйбут саптарын уларытта. Онон күн да бүттэ.

Икки инчэҕэй тиит хардаҕас сыыгынаан-сыыгынаан, үүтээн иһэ суһуктуйа сырдыар диэри умайан бүттүлэр. Дьиэ иһэ эмиэ сойон эрэр. Дина киэҥник айаҕын атан дьааһыйа туран сиһин иҥиирин ууннаран кэдэриҥнээн баран төттөрү сытынан кэбистэ. Уол ороно иччитэх. Оҕонньор уотун холбоото, үүтээн иһин светодиод тоҥ сырдыгынан толордо. Хас холбоотоҕун аайы, абыраллаах сэптэри айаннар диэн, кытай омугар махтана саныыр. Төбөтө «дыҥ» курдук, эмиэ дабылыанньатын кээмэйдээн, тэтэрээтигэр сурунна. Чэ, бүгүн син чөлүгэр түспүт курдук эрээри, сэрэххэ биир туһааннаах эмин иһэн кэбистэ. Соҕотох аһыыр соччото суох курдук, ону-маны үссэнэ түһэн баран, таһырдьа балаакка оһоҕун оттон киирдэ. Бүгүн таҥнары көһөрдүү хомунан барда. Халлаан сымнаабыт курдук, чэҥ түһэ турар. Таһырдьа уу чуумпу, арай гараас-балаакка иһигэр мас умайан хайа ыстанар тыаһа иһиллэр. Дойдулаах Суор кэлбэтэх дуу диэн, үөһэ одууласта.

Ол кэмҥэ хара кынаттаах Лэглээр баһын эргийэ көтөн иһэн сытыы хараҕынан суолга бөрө мөхсө олорорун ыраахтан тобулу көрдө. Өр буолбата, туһаҕа төттөрү сүүрэн бөчөөҕө хам туппакка, бөрө босхолонно, чугдуруйан, үөрүйэх баҕайытык тахсан баран хаалла. Сааппакка, салгыы бураан суолун устун сыбдыйа турда. «Уол уопутура илик эбит», – Суор үөһэттэн үөгүлээтэ уонна хотоол диэки көнөтүк көтө турда. Ыраахтан Оҕонньор букунайа сылдьара көстөр. Сыарҕаларын тэбэтэлиир, балааккатыттан бураанын собуоттаан таһаарбыт. Арааһа, көһөөрү оҥостубут. Кылыһахтаах кыланыытынан Уол туһаҕа бөрөнү куоттарбытын сэһэргээтэ да, бураан тирилии-тарылыы турар буолан, Оҕонньор ону истибэтэ.

Кыраһаны нап-нарыннык бүрүммүт куруһуба курдук көстөр ыарҕа талаҕы быыһынан балачча хаарынан бүрүллүбүт бураан суола Киэҥ Үрэх кытыытынан таҥнары субуруйда. Хойуу тымныы салгыны ыыра тардан, ырдьыгынаабытынан бураан будулутан иһэр. Ньөөлбүктээх тө– күнүк кырса бэргэһэлээх, бөрө үтүлүктээх, хаастыын, бытыктыын кырыа буолбут Оҕонньор бурааныгар туран эрэ бүүкээх[13]13
  Бүүкээх – (түөлб.) тумуллар тэллэхтэригэр былларыттаҕас сир.


[Закрыть] суолунан кулахачыҥнатар. Сотору-сотору кэннин хайыһа охсон көрөр. Өйдөөх доҕоро хата бэркэ сыарҕатыгар хатанан түспэккэ олорор, айанныы үөрүйэх ыт.

Оҕонньор табаттан аҕыйах сыллааҕыта бураҥҥа көспүт буолан, тимир көлөтүттэн саллар. Кыра алдьаныыны абырахтыыр эбит буоллаҕына, уот айахтаах элэҥнэс поршеннардаах цилиндр иһигэр туох буола турарын соччо быһаарбат. Мотуор моһуогурар күнүгэр тэрилин быраҕан сатыылыыр эрэ кыахтаах. Ол иһин чугас да сиргэ баран кэлэр буоллаҕына, хайаатар да саппаас бензинэ, кыра балаакката, оһоҕо, эрбиитэ, чэпчэки хонор таҥаһа бүтүннүү тиэллэ-тардылла сылдьаллар. Сыарҕатыгар ону таһынан аһа-үөлэ, тиэрмэһэ, бултуур тэрилэ, мэҥиэлэрэ. Уол баарына көстө хорсун соҕустук ыытара, билигин өрөмүөннүүр, көлөтүн көрөн көннөрөн биэрэр киһитэ суох кэмигэр арыый сэрэнэн айанныыр. Ордук кырыа эмпэрэлэринэн ааһарыгар бытаан соҕустук сыылларан, ойоҕоһугар сытыарбат гына сылдьар. Тыҥкырай төрдүгэр тиийбит бөрөлөр суоллара бураан суолун батыһа үрүйэни өксөйдүлэр. Хапкааннара бары кэриҥэ мэҥиэтэ суох, иччитэх айах буолан атан тураахтыылларын көрөн, хомойдо. Сорох сиргэ оҥоло, кукаакы иҥнибитин, кинилэри да мыыммакка бөрөлөр аһаан ааспыттар. Уол абарбыта Оҕонньорго тиийдэ. Былыргы сайылык өтөҕөр эргэ бүтэй күрүө быыһынан бөрөлөр орохтообут сирдэрин булан, маҥнайгы туһаҕын бураантан түспэккэ, суол биэрбэккэ сэрэнэн үттэ. Аттыгар сото саҕа суоннаах үөл тииккэ туһаҕын төрдүн хам баайда. Туһах айаҕын биэдэрэ саҕа кэҥэтэн, бөчөөҕө өрө өттүгэр буоларын курдук талахтарга иилэн ыйаата. Үрдүгүн орохтон икки тутум саҕа гынна. Туһах аллараа өттүн орохтон икки тутум тиийбэт гына суоттаан ыйаата. Харахха олус быраҕаллыбатын курдук, аҕыйах талаҕынан кистээбитэ буолла. Балачча тэйэ түһэн баран, олорон сынньанна, тиэрмэһиттэн итии чэй истэ, табахтаан уоскуйа түстэ. Дьэ, адьырҕалары кытта туруулаһыы, сэп-сэбиргэл туруорааһын киһи уйулҕатын атыннык хамсатар.

Оҕонньор олорон, уоскуйан санаатын сааһылаата. «Бэйэккэлэргэ, бураан да суолугар тоһуурдууһубун, суолу баталлара сүрдээх дии». Бэс тумултан үрэххэ киириигэ бэртээхэй талах баар. Ол быыһынан баран иһэн кытыы, эмиэ бураантан түспэккэ сыарҕа үрдүгэр ыстанан тахсан, иккис туһаҕы суол хайа ортотугар үтэрдии быһаарынна. Аны чугаһынан баайар мас суоҕа чэҥкээйи кэрдэригэр кыһайда. Оҕонньор бэрт сылбырҕатык төттөрү бурааныгар ыстанна, тумсугар көһөн, суолга түһэн, чохороон тутуурдаах иннин диэки сөптөөх мас көрдөөтө. Тэйэ түһэн баран биир былас усталаах чэҥкээйигэ мас кэрдэн туһаҕын баайда. Төннөн кэлэн эмиэ сыарҕа үрдүттэн туһаҕы үттэ, чэҥкээйитин бураан суолун хоту кытыы хаарга батары анньан тимиртэ. Хара ыарҕа талахтарынан туһаҕын төкүнүк айаҕын ииллэ, ойоҕосторун кыратык талахтарынан кыһыалаата. Хаста да кыҥаан, көннөрөн биэрдэ. Санаата туолан, бураанын собуоттаан, чэҥкээйи кэрдэ барбыт суолун үрдүттэн тэбистэрбитинэн салгыы айаннаата. Тэйиччиттэн көрдөҕүнэ киһи үлэлэспит, сэп-сэбиргэл баар суола көстүбэт буолбут.

Кыһыҥҥы кылгас күн номнуо уостан, борук-сорук уоран, хара тыа быыһыттан сыыллан таҕыста. Саарба хапкааннарыгар тохтуу да сатаабакка, айаннаан истэ. Ол да буоллар саарба суола син баар, аны туран, саҥа мэҥиэ ииллэххэ, саарбалыын-мэҥиэлиин бөрө аһылыга буолуо диэн, Оҕонньор тохтообот. Уолунаан былааннаммыттарынан, маҥнай кутуруктаахтары эстэххэ, кыйдаатахха салгыы бултуохпут диэн буолбута. Бураан пааратын уотунан сырдатан, киэһэ хараҥаҕа Сүүллээх төрдүгэр баар кыра үүтээнигэр кэллэ. Үс да икки аҥаардаах сэлэпиискэ охсуута суох, ханапаакы эрэ күүһүнэн бүтэйдэммит кыра үүтээн. Үнүргү ичигэс күннэргэ, хата, мас бөҕө бэлэмнээн барбыта абырал буолла. Кыра саһаантан аҕыйах чуурка маһы хайытта да, хонук мас баар. Оһоҕу оттон, биэдэрэлэргэ хаар ууллара ууран баран, бурааныгар диэн балаакка тиирэ таҕыста. Онно да сиһэ бэлэм, тоһоҕолоро туруору анньыллан тураллар. Тимир оһохчоон оллооно миэстэтигэр буолан, начаас тиирэ охсон бураанын иһирдьэ сүүрдэн киллэрэн, дьэ умулларда. Гараас бэлэм. Мөлтөх баҕайы уоттаах сүүскэ кэтэр панаарынан сырдатан, таһаҕаһын дьэ дьиэҕэ киллэртээтэ.

Кыра үүтээн начаас сылыйда. Халыҥ хаппахтаах хобордооххо тиһэх сырыытыгар сылдьан ситэри сиэбэтэх торуойун тобоҕун кыратык уулуу түһэн баран, оһоххо сылыта уурда. Соҕотох сылдьар киһиэхэ туох элбэх эгэлгэ аһа кэлиэй, хаар уута биэдэрэ иһигэр ууллаатын кытары, дьоҕус чаанньыкка сүөкээн, оргута оҕуста. Торуойа да көрүөх бэтэрээ өттүгэр кытаран турар оһоххо сырылаччы сыыгынаан сылыйда. Бүттэҕэ дии, итинэн киэһээҥҥи аһылык бэлэм. Таһырдьаттан киирбит тоҥ килиэп оһох үрдүнээҕи аргы маска салапааҥҥа сууламмытынан ыйанна, хойут, утуйуу саҕана ирдэҕинэ, чэйи кытта барыанньалаан сииргэ бэрт аһылык. Саахардаах минньигэстэри Оҕонньор сөбүлээн сиир. Дина орон анныгар миэстэтин була охсон, аһылыга буһарын кэтэһэ сытар. Хаһаайына куруппа хааһылаах күөһэ сойбутун кэннэ биирдэ эрэ аһатар. «Итии аһылыгы эрдэ биэрдэххэ, ыт мунна суох буолар, сыты ылара сыппыыр», – диэн Оҕонньор бигэ быраабыла этиилээх. Үүтээн иһин бураан өкүмүлээтэригэр иитиллибит кытай лаампата чаҕылыччы сырдатар. Былыр үйэтээҕи спорт сонуннарын, саха боотурдара соҕурууҥҥу сырыыларын эргэрбит хаһыаттан булан ааҕа сытан, Оҕонньор аа-дьуо нухарыйан барда. Түүлүгэр табалаах сүүрдүүнэн сиэллэрэн истэҕинэ, бөрөлөр сырсан кэлэллэр, ситиэхчэ сиппэккэ ыйылаһаллар, өндөс гынан олоҕун анныттан харабыынын харбыалаһа сатыыр да, кыаллыбат. Ыйылаһаллара өссө улаатан барда. Хата, уһуктан кэлбитэ, Дина аһылыга сойбутун биллэрэн таһырдьа тахсаары аан аттыгар туран ыйылыыр эбит. Ытын аһатан, чэйдии түһэн баран, сарсыардааҥҥы кыспатын кыһан бэлэмнээтэ, оҥостон утуйда. Дабылыанньата 140 диэри түспүт, хамсана-имсэнэ сырыттаҕына көнөр.

Дьулаан быһыыны көрөн, хара Суор тыаны биир гына кылана үөгүлээтэ. Лэглээр баһын саппараҕар аҕыс сур бөрө маҥнайгытын соҕотох кыстаары оҥостубут эдэр эһэкэни арҕаҕыттан сулбу тардан таһааран бөкүнүтэ сылдьаллар. Тыһы эдэр эһэкэ часкыыра элбэҕи көрбүт-истибит Суору соһутта. Ол да буоллар, түөрт өттүттэн түспүт бөрөлөрү төкүнүйэ сылдьан туората садьыйталаан, босхо бара охсон, бэрт сылбырҕатык суон сыа маска[14]14
  Сыа мас, сыалаах – кедр.


[Закрыть] өрө сүүрэн тахсан тыын ылаахтаата.

Бултарын куоттарбыттар кыһыыларыттан өрө ыстанан тахса-тахса салгыны халтай ытырталаатылар. Оҕочоос-эһэ өссө үөһэ ыттан хойуу лабаалар быыстарыгар саспыта буолаахтаата. Ытыы-ытыы, көҥүл босхо, өстөөҕө суох эргийэ көтө сылдьар Суорга үҥсүбүтэ буолла. Аарыма улахан сыа мас хойуу лабааларыттан хаар сурулаан түһэн, кутуруктаахтары тэйиччи үргүттэ. Эдэрдэрэ туора ойуоккаластылар, булчуттара өссө да өр маһы тула эргийэ сырыттылар. Сиэхситтэр тулуурдара, өйдөрө сүр, тула сытан манаһа хааллылар. Суор тыатааҕы өлүгэр түһэн тоҥсуйбат, амсайбат сиэрдээх буолан, улахан буруй буолбутун көрөн, аһатар-күндүлүүр аһыылаах булчуттарыттан кэлэйэн, киэр көтө турда. Халыҥ тыа, Лэглээр хаара, киэҥ халлаана эрэ билэн эрдэхтэрэ – кытаанах, дьиикэй олох араас быһылааннарын.

Сарсыарда, дьыбар көппүтүн кэннэ, сөпкө соҕус туран, Оҕонньор хайыһарын кэтэн Сүүллээх икки Тигдилээннээх арҕас сиһигэр таҕыста. Туруору хайаны хаста да тохтоон сынньана-сынньана, арҕас оройугар тиийдэ. Манна да оһо сыспыт хайыһарын суолунан кутуруктаахтар балачча төттөрү-таары сыбыытаабыттар. Оҕонньор санаатыгар бу куруҥҥа тайахтары сонордоору гыммыта. Аара уонча саарба хапкааннарын көрөн ааспыта, бары иччитэхтэр. Сороҕо эстэн тураллар. Кыһыйыахха, хомойуохха, ытыахха дуу? Сиэрэй ороспуонньуктар бүтүн Киэҥ Үрэҕи – былыр-былыргыттан бултаабыт сирдэрин көҥүл-босхо баһылаабыттар. Хаалбыт тыынар тыыннааҕы барытын бултаан кэбиһиэҕи киһи санаата да буолбат буолла. «Бэйи эрэ, ити аата тугуй? Туох айылаах аньыыны-хараны оҥордохпутуй? Хайа айыылары кыыһыртахпытый?» – Оҕонньор өр мунньуллубут сылаата эмискэ атахха биэ– рэн хайыһарыгар тобуктата түһэрдэ. Иннигэр арҕас сис нөҥүө өттүнээҕи икки салаалаах Тигдилээннээх үрэх эҥээрэ ыраахха диэри көҕөрөн көстөр. Бу үлүгэргэ, уруккута бултаппыт-алтаппыт сирэ, эмиэ иччитэх турдаҕа.

– Тыый, Оҕонньор, бу туох буоллуҥ? – Хара Суор хардырҕаан кэлэн, утары хаппыт маска олордо.

– Хара ыар тыын кэллэ, кыаммат да буолуу чугаһаата, – Оҕонньор сирдьит, сүбэһит Суоругар хоруйдаата.

– Сиэрдэрин сүтэрбиттэр, өтөрүнэн өрүттүбэт хорумньу оҥордулар. Табабытын эспиттэрэ, аны бултуур сирбититтэн матараары гыннылар.

– Киһиттэн кыбыстыбат буолбуттара ыраатта, көҥүл көрүлээбиттэрэ хаһан тохтуур?

Хара Суор киһилии кэпсэппитэ буолан төбөтүн умса тутта-тутта хамаандалыырдыы хааҕынаата:

– Тур, тур, өрө көр, кырыктаах кыыллары кыйдыахха, хааннаах хапсыһыыга кыайыахха!

Оҕонньор соһуйан өрө ыстанан турда. Хорсун санааҕа ылларан, эрчимнээхтик эргиирин ситэрэ сиэлэ турда. Сүүмээх үрэҕи баһынан эргийэн, урукку бүтэй күрүөлээн таба тутан турбут таабырдарыгар тиийэн эмиэ сынньана түстэ. Оо, өрдөөҕү сылларга биригэдьиирдии сылдьан, сүүс биэс уонча табаны тутан турбут сараана. Баара-суоҕа уонча эрэ сыл ааспыт. Мантан табаларын кутуруктаахтартан күрэппиттэрэ. Икки кыстык иһигэр аҕыс уонча таба сүтүктэммиттэрэ. Үс табаһыт барахсаттар түүннэри да манаан мэлийбиттэрэ. Бөрөлөр бүтэй да иһигэр табалары тардан барбыттара. Урукку былаас эстэн, сопхуостар ыһыллан, аныгы олоххо сатаммакка, табаһыттар тыаларыгар тулаайах оҕо курдук хаалбыттара. Ыарахан кэмнэр кэлбиттэрэ. Хамнас да кырыымчык, кэлии-барыы да уустугуран, бөрө ахсаана аһары баран эрэрэ табаһыттартан ураты кими да долгуппат буолбута. Оччолорго өссө стрихнин дьаат саппааһа баар буолан, бөрө сиэҥэр[15]15
  Сиэҥ – тардыллыбыт кыыл өлүгүн тобоҕо.


[Закрыть] симиллэрэ. Онон син өстөөхтөрүн балачча өлөртүүллэрэ. Оҕонньор тоҥуор диэри толкуйга түһэн, санааҕа ылларан турбахтыы түһэн баран, Сүүллээҕи таҥнары сыыйа турда. Хаһаайына кэлэн иһэрин көрөн, ыта үрэ-үрэ көрүстэ.

Түүн ортото Дина ырдьыгыныырыттан уһукта сырытта. Үүтээн иһэ хабыс-хараҥа, оһох умуллубута ырааппыт. Маҥнай утаа кутуйах хачыгырыыр тыаһын истэн ырдьыгыныыр ини дии санаата. Арай ыта олох да кыдьыктаахтык үрэн барда. Оҕонньор олоро биэрээт, остуолга сытар банаарын харбыаласта. Сырдатан көрбүтэ, ааны уун-утары көрөн туран ырдьыгыныыр эбит. Суппуун сону кэтэ охсон баран, аргыый ааны сэгэтэн таһырдьаны тыктарда, туох да көстүбэт. Дьиэ тас истиэнэтигэр тоһоҕоҕо ыйанан турбут харабыынын харбаан ылан халлааҥҥа ытан хабылыннарда. Ити икки ардыгар кыл мүччү ытын куоттара сыста. Саа тыаһын истэн аҥаарынан арыллан турар аан быыһынан ыстанан эрдэҕинэ, Оҕонньор кутуругуттан харбаан ылан төттөрү элиттэ. «Тыый, доҕор, ити күтүрдэр эйиэхэ сээмэрэн аһылык оҥостоору кэлбиттэр дии, тахсан киирэн биэрээйэҕин», – оҕонньор ытын буойда. Ньиргиччи соҕус оһоҕун оттон, номнуо уута көппүт Оҕонньор алаадьы астанаары бурдук бурхатан барда. Бэрт судургу ырысыаптаах, бороһуок үүккэ суураллыбыт тиэстэ арыылаах алаадьылар бэлэм буоллулар. Үүтээн иһэ минньигэс буруо сытынан дыргыйа түстэ. Оһох аанын арыйан, тобуктаан олорон, ис санаатын арыйан, дойдутун иччилэрин күндүлээтэ, көрдөһүүтэ күүс-көмө буолла. Бултааһына сэриигэ кубулуйан эрэрин биллэрдэ. «Сэрии да буолан, один в поле не воин», – диэн саҥарбытыттан бэйэтэ да соһуйда. Дьэ былыр, сойуус эстэ илигинэ, бэрээдэк баара. Кинилэри да имири эспэккэ, ахсаанын кытаанахтык хонтуруоллуур этилэр. Саас аайы анаан бөрөһүттэр бөртөлүөттэрэ көтөрө. Хас ыстаада аайыттан илдьит, сонун кэлэрэ, хастаах үөр ханна хайыспытын рациянан биллэрэ олороллоро. Олунньу күүстээх тыала, буурҕата мас көмнөҕүн түһэрдэҕинэ, тыа иһэ үөһэттэн дьэҥкэрэн, курдаттыы көстөр кэмин туһаналлара. Көтөр аал аанын арыйан, кутуруктаах үөрүн үөһэттэн саба ыйанан туран хас да саанан тибиирдэр буолаллара. Булчуттартан, табаһыттартан ыырдарын ыйдарбыт буолан, бөртөлүөт обургу чопчу көтөн тиийэн начаас булара, бөрөлөргө ахсааннарын аччатар муҥур тойон-көтөр буолара.

Күһүҥҥү таба ахсааныгар зоотехнигы кытары охотовед кэлэн, бөрө дьаатын стрихнины кытаанах учуотунан биригэдьииргэ туттарара. Итиэннэ биэстээх хапкааннары, туһахтары төһө наадыйаргынан биэрэллэрэ. Дьэ, кырдьык күүстээх тэринии этэ, бириэмийэтэ да сүдү буолара.

Халлаан арыый сымнаабыт, бураан мотуора кыанара биллэр буолбут. Сүүллээҕи баһынан Тыҥкырай баһыгар түстэ. Хата, бу өттүгэр бөрө суола суох буолан биэрдэ. Икки хапкаантан утуу-субуу тэптиргэҕэ тэптэрбит хап-хара тоҥ саарбалары ылла. Оҕонньор үөрэ түстэ: «Чэ, син кэлэр-барар бензиҥҥэ атастаһыам». Тыҥкырайы таҥнары улахан самахха халыҥ бөрө үөрүн ороҕо кэллэ. Туһах үттэ, салгыы баран иһэн, суолтан арыый туора сир бэлиэтээн, мас төрдүн тэпсибит сирдэрин булла. Бэйэ-бэйэлэрин билсэр бэлиэ сирдэр, Оҕонньор хапкаан үтээри маннык сири көрдөөбүтэ. Кичэйэн, эмиэ бураан суолуттан туора хаампакка, бэлиэ сиргэ киирии ороххо чэҥкээйилээн хапкаанын кистээтэ, сыа хаарынан чараастык көмөн кэбистэ. Чэҥкээйитин эмиэ бураан суолугар уһаты хоруу хаһан кистээн баран үрдүнэн тэбистэрэн кэбистэ. Дина истигэн буолан, сыарҕа үрдүттэн олох түспэккэ салгыны сымардыы олордо. Тыҥкырайы таҥнарыллан, эргиирин суолугар киирэн, Хотоолго баар улахан үүтээҥҥэ иллэрээ күннээҕи айаннаабыт суолунан көтүтэ турда. Үс Салаа үрүйэ төрдүн туораан иһэн, «лас» гына тимир хайыһар күүскэ охсуллан, рессората тосту барда. «Дьиэҕэ балачча тиийбэккэ алдьанна, хата халлаан наһаа тымныыта суох», – диэн санаа бөҕөргөтүнэн баран, Уол үөрэппитин өйдөөн, синньигэс титириктэри кэрдэн, суоран барда. Оҕонньор саппаас быалары, тилбэҕэлэри өрүү илдьэ сылдьара абыраата. Ырычаахтаһан-ырычаахтаһан, бураанын ойоҕоһугар охтордо. Хайыһарын буолтатын сүөрэн босхолоото. Тостубут рессораны буолуохтааҕын курдук тутан, икки титирик мастарынан анныттан астаран баран, рессораны кытта быанан хам тардан кэлгийэ баайда. Тостубут уҥуоҕу быраастар көннөрөн гиипсэлииллэрин курдук ньыма диэн, Уол тоһоҕолоон эппитэ туһалаата. Быаларынан хос-хос, үрүт-үрдүгэр хам бэрэбээскилиирдии баайда, төттөрү хайыһарын миэстэтигэр олорто. Тоҥ тимир чэрдийэ барбыт илиини, тарбаҕы тымныынан хаарыйара улам ыарытыннаран барда. Оннооҕор Дина тэһийбэккэ сүүрэ түһэ ыйылаата. «Суох, доҕор, дьэ мантан антах босхо барарын бүттэҕэ буолуо, тула сэп бөҕө үтүллэн турар. Тулуйа түс, сотору дэриэбинэҕэ тиийдэххинэ, көҥүл барыаҥ», – ытын сааратан кэпсэттэ. Ойоҕоһунан сыппыт тимир көлө үрүҥ көмүс куолайа куура охсон, аны собуоттаммакка сордоото. Сүрэх бааһа буолбут төттөрү тардар идэлээх стартерын тардыалаан аҕылаата. Бииртэн биир! Уол «ойоҕоһугар өр сытыарыма» диир буоларын отой умнан кэбиһэр. Тымныыга тоҥ карбюраторы умайар аһылыгынан толорор дьэ эрэй. Ол да буоллар хачайдаан, өссө айаҕар ыстаран «арыгылатан», собуоттаан салгыы дьэ айаннаата. Сырдыкка дьиэҕэ тиийэр былаана сатаммата. Эмиэ паара уотунан хотоолго баар улахан үүтээнин булла. Иччитэх тоҥ дьиэ эмиэ соҕотохсуйбутун санатта.

Үс күн кыраһалаабыта, кыратык буурҕалаан ылбыта, айан суола тибиллэн толооннорго оһо сыспыта, үөһэттэн одуулуур Суорга да көстүбэт буолбут. Киэҥ Үрэх баһыгар, Бүүрүүлээх үрүйэ төрдүгэр балаакка оһоҕун турбата кыһыл уотунан уһуура турар. «Оо, Оҕонньор өрө көспүтэ ырааппыт эбит!» – Суор булчуту көрсөн курулаата, кыланна. Тута балааккаттан төбө былтас гынан мичээрдээн хантаҥнаата. Сэтинньигэ кэлээт, үппүт туһахтара бултуйбатахтар. Иккини сэрэх бөрөлөр көрөн тумнубуттар. Өссө икки туһаҕа, тыал талаҕы хамнатан, хаарга түһэн сыталлара. Бииргэ иҥнэрин иҥнэн баран кэрбээн, тоһутан барбыт. Дьэ, ол моойугар кэтэ сылдьар туһахтааҕы Оҕонньор хайыһарданан ирдэһэ сатаабыта да, булбатаҕа.

Балаакка иһэ минньигэс сытынан дыргыйар. Бэҕэһээ туһахтаах бөрөтүн сүтэрэн баран, төттөрү Киэҥ Үрэх сирэйигэр кэлэн, арбай мастаах үрүйэ толоонугар улардарга түбэспитэ. Хата, иккини бултаан, тута түүлэрин үргээн бурҕаҥната охсон, толору сүгэһэрдээх үөрэн аҕай кэлбитэ. Оҕонньор уопсайынан кыраттан да үөрүнньэҥ майгылаах буолан, өр туга эрэ табыллыбатаҕына эҥин начаас аһардан иһэр идэлээх. Устунан куһаҕаны умнан, эбэтэр арыый сымнатан, атын өттүттэн көрөр буолара. Уолга сүбэлиир сүбэтэ да оннук моһуоннаах буолара. «Ээ, ирээппитин ыллахпыт, дойдубут баҕар быйыл сынньана түһээри гынара буолуо», – диэн эрэннэриилээх тыл этэрэ.

Оҕонньор хоточчу биир улары мииннээн, үөрэ-көтө аһаары, бэйэтэ-бэйэтин ымсыырда олордо. «Дьэ, бу эмиһин, сыатын көрбөккүн ээ! Улар барахсан хаһан баҕарар мииннээх, ырдаҕына да силиитэ биллэр амтаннаах».

Дината таһырдьаттан киирээри ыйылаан ылла. Лэппиэскэлиир хобордооххо толору буруолаппытынан улар этин таһааран хотордо, миинигэр лапса, аҕыйах хахтаммыт тоҥ хортуоска киллэрэн, эбэн биэрдэ. Миинэ буһуор диэри улар быарын үрдүгэр туус саккыратаат, айаҕар анньан, минньийэн тиэрэ түһэн сытта. Балаакка иһэ үүтээннээҕэр туспа эмтээх, ураты, күөх харыйа лабаата сэктэ, ирээһи тирии уонна сибиэһэй салгын холбоһуктаах сытынан-сымарынан күндүлээх. Оһох умайар тыаһа, биэрэр итиитэ чап-чараас бириһиэн нөҥүө томороон тымныыга баара, балаакканы туспа, киһи кута-сүрэ тохтуур уйата оҥорор. Оҕонньор сааһыран түүнүн тоҥуй соҕус буолбута ыраатта. Утуйарыгар икки хос тирии тэллэҕин отой оһох аанын өҥөйө сытар гына чугаһатар. Чаас аҥаара суорҕанын, үллүгүн, кыһатын кыһаллан бэлэмниир уонна түүнүн оһоҕун умуруорбакка мас биэрэ-биэрэ утуйар. Күүскэ тымныйдаҕына балаакка муннуктара, улаҕа эркин бүтүннүү кырыа буолан күлүмүрдүү оонньооччу. Бу күһүн бу балаакканы Уол кэлэн манна тииринэн, мантан олорон кыыл сонордоһо сатаабыт этэ. Онтон ыла дөрүн-дөрүн кэлэн аҕыйахта хонон эрэ ааспыттара. Урукку дьылларга баччаларга бу Бүүрүүлээх баһыттан тайахтар талаҕы батыһан төрдүгэр тиийэ толооннорго тахсар буолаллара. Утары Эһэлээх үрэх төрдүгэр тиийэ бэркэ кыстыыллара. Кыыл таба да куруутун тулалыыр тумулларга сөбүлээн ньэкээрэрэ. Оттон билигин урукку омооннор эрэ. Оҕонньор өссө икки күн өрөөн тайах көрдөөн көрдө да, нөҥүө Үмүлүүр да өттүгэр кутуруктаахтар аймаабыт буолуохтаахтар диэн сэрэйэн, сиргэ силлээтэ. Киһи кэтэһэр тайахтара хантан кэлиэхтэрэй. Халлааҥҥа Суор аргыстаах, сыарҕатыгар ыт доҕордоох, Оҕонньор таҥнары Хотоолго көһөн күккүрээтэ. «Дьиэ аата ичигэһэ, киэҥэ-куоҥа, киһи көҥүл көнөтүк туттан хаамыталыыр, үҥкүүлүөххэ да сөп», – диэн Оҕонньор лаампа сырдыгыттан хараҕа саатан мичээрдии олорор. «Партизан» рация сонуннарын истэн дуоһуйар. Сотору-сотору «Подкова 4» Оҕонньору ыҥырар:

– Киэҥ Үрэх, Оҕонньоор, истэҕин дуо? Киэҥ Үрэх, бааргын дуо?

– Баара буолуо, истэр дуо?

– Эппиэттиир кыаҕа суох, рациялара моһуогурбут этэ, «Подкова 4»! – эппиэттиир «Олонгоро».

– Аа, иһиттибит, иһиттибит «Олонгоро», «Киэҥ Үрэх», истэр буоллаххына, биһиги сарсын турунабыт, дэриэбинэлиибит! – «Подкова» сэргэх куолаһа иһиллэр.

«Һок, дьон тахсыталаан эрэллэр!» – диэт, Оҕонньор хорос гына олоро түһэн, салгыы иһиллээн олордо. Рацияҕа өссө дьоҕойон, чугаһаан биэрдэ.

– «Подкова-4», «Олонгоробун», хаска турунаҕыт?

– Аа, оттон тоҕуска, тоҕуска айаннаарыбыт, иһиттигит дуо, «Олонгоро»? Оҕонньорго киирэн иттэн, чэйдээн ааһаары. «Киэҥ Үрэх» баар ини?

– Да, да иһиттим, Оҕонньор баар буолуохтаах, үнүр Уол соҕотох айаннаан иһэн киирэн ааспыта, – хоруйдуур «Олонгоро».

«Дьэ, сарсын ыалдьыт бөҕө кэлииһи, хата бүгүн оруобуна өрөттөн көһөн кэлбиппит дии», – Диналыын кэпсэтэн барда Оҕонньор. – Чэ, сытыаҥ дуо, орон анныгар, туран үүтээни хомуйа түс, сөргүтэн биэр, дьон кэлиэ!» – мичээрдии-мичээрдии ытын өҥөйөн көрүтэлээтэ. Ытын кытта кэпсэтэ сырыттаҕына, санаата-оноото көтөҕүллэрин билэр буолан сотору-сотору дьээбэлээхтик сорудахтыыр идэлээх.

Утуйар-утуйбат, тымныыттан куруубай куйах түүтүн иһигэр быыһык түүтүн сахсатан, Суор кураанах мас үрдүттэн одуулуу олордо. Киэҥ Үрэх хотугулуу-арҕаа өттүттэн Лэглээри таҥнары үс бураан иккилии сыарҕалаах субурҕата чуумпуну хайа тарта. Сэргэх көстүү, хойдон турар салгыҥҥа хоп-хойуу буруо суоллаах субуруһуу буолла, Лэглээр туорааһынын килэччи тоҥмут тарыҥар толору тиэниллибит сыарҕалар тарылатыы, туора-маары халтарыҥнатыы. Аллараа соҕуһунан элиэтии көрсүбүт Суордуун маҥнайгы бураан киһитэ, бытаара түһэн, далбаатаан дорооболосто, кэнниттэн кэлээччилэр хойуу буруоҕа балыйтаран кэнники сыарҕаларга ойутан тахса сыстылар. Дьоннор халыҥ таҥастаахтар, кимин-тугун быһаарбат гына хаастыын-бытыктыын кырыарбыт сирэйдээхтэр. Бастакылара эрэ ураты соҕус хара дьүһүннээх. Лэглээртэн Суоллаах өттүгэр, дабааныгар тохтоон, сыарҕалар быаларын тардыталаатылар, бурааннарын кэннигэр умса түһэн тугу эрэ хасыһа көрүтэлээтилэр уонна айан дьоно, салгыы түһүннүлэр.

Оҕонньор дьон кэлэллэрин билэн эрдэттэн бэлэмнэммит. Улахан чаанньыкка чэй өрөн, салгыы айаннарыгар термоска куттан илдьэ баралларыгар бэлэмнээтэ. Кэргэнигэр тыа сонунун, олоҕун-дьаһаҕын туһунан илдьит сурук суруйда. Аҕыйах бултаабыт түүлээҕин хаһыакка суулаата, сиэннэригэр мас көтөрүн кэһии гынан барытын биир хоруопкаҕа бэрийдэ.

Эбиэт саҕана бурааннар тыастара хайалар быыстарынан хотоолго иһиллэр буолла, хантан эрэ халлаантан түһэр тыас, сүтэн ыла-ыла, эмискэ бу баар буолла. Оҕонньор ыалдьыттары көрсө торуоскатыгар өйөнөн, таһырдьа манаан турар, маҥнайгы бураан бу барылатан тэлгэһэ иннигэр эргийэ тутан, төттөрү хайыһыннаран тохтоото. Бөрө бэргэһэлээх, кыра уҥуохтаах бөҕө-таҕа киһи бурааныттан ыстанан түһээт, сыарҕатыттан куул аҥаара эт кэһиитин туппутунан, мичээрдээбитинэн кэллэ. Ырааҕынан аймах быраата Хара Андрей. Илии тутуһаат, табахтаан бусхатан бардылар. Иккис бураанынан община үлэһитэ Коля тирилэтэн кэллэ. Колялаах Андрей тэҥ саастыы, биэс уончалаах дьон, чэпчэки, аныгы пуховик сонноохтор. Уҥуохтара тэҥ буолан, маарыннаһар курдуктар. Убайдара Бончуу – сааһыра барбыт киһи, аа-дьуо кэнники кэллэ. Норка бэргэһэлээх, суппуун сонун курунан быакаччы тардыммыт, халыҥ истээх ыстааныгар мэһэйдэппиттии, бурааныттан нэһиилэ түстэ.

– Хайа, Оҕонньоор, дорообо! Хайдах күһээтигит? Бончуу убайын кууһан ылла.

– Чэ, дьиэҕэ киирэ охсуоҕуҥ, ычча! – тиэтэйэр Оҕонньор.

Айанньыттар бэйэ-бэйэлэрин хаардарын-кырыаларын таҥастарыттан тэбэстилэр уонна бары үүтээн иһин толордулар. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр элэҥнэччи ааспыт күһүнү ырыта, ирэ-хоро кэпсэттилэр.

Чомпуула да өттүгэр бөрөлөр өҥөйтөлүүллэр эбит. Бончуу Киэҥ үрэҕи кытта кыраныыссалыыр үрэхтэригэр эмиэ хапкааннары кэрийэн аһыыр үөр бөрө наһаалаабыт. Ол да буоллар Чомпуула үрэх нөҥүө кэлбэттэр, биллибэттэр. Былырыын ол өттүгэр Андрей туһаҕынан, хапкаанынан кэһэтэлээбит. Кутуруктаахтар да сэрэйэн эрдэхтэрэ, ол өттүгэр кинилэри күүскэ бултаһалларын.

Чомпуула община дьоно түүлээҕи орто соҕус бултаммыттар. Күһүн эрдэ Андрейдаах Коля тутуһуулаах тайахтары булан бултааннар, син эттээх төннөн эрэллэр.

– Оҕонньор, өйдүүгүн дуо, былыр бөрөҕө ботуччу бириэмийэ биэрэллэрэ дии? – Бончуу өйдүү сатаан баран ыйытта.

– Үс бөрөҕө уу мотуора, биэскэ бураан этэ дуу? Урут бөрөһүттэри тэрийэн ыыталлара да оһуобай буолара, – Оҕонньор термостарга чэй кута туран эппиэттиир.

– Тыһы бөрө хат буоллаҕына, иһигэр үөскэхтэрин кытары аахсар буолаллара дии, оннооҕор. – Бончуу, бокуонньук быраата бөрөһүтүн санаан, тыл кыбытар.

– Уолуҥ хаһан кэлиэх буолбутай? – Андрей ыйытар. – Куоратыгар барбыта дуо?

– Ээ, уоппуската бүтэн, үлэтигэр бардаҕа. Саҥа дьыл чугаһыгар кутуруктаахтарын кытта аахсаары сэп-сэбиргэл аҕала кэлэ сылдьыахтаах. Ону да үлэтиттэн быыс-арыт буллаҕына, ыыттахтарына, – Оҕонньор хоруйдуур.

Айан дьоно өр өрөөн олоруохтара дуо, айаннаатылар. Оҕонньор эт кэһиилэригэр махтана туран, хата бэйэтин дьонугар ыытыахтаах хоруопкатын өйдөөн, Андрей сыарҕатыгар эт айаннаан кэлбит миэстэтигэр олордон, хам баайдылар.

Оҕонньор эмиэ өр атааран тураахтаата. Айанньыты үчүгэйдик көрсөн, атаарарга алҕаан сырыттахха, суола көнө буолар. Аара моһуогурбаттар диэн бигэ эрэллээх буолан, Оҕонньор бураан тыаһа иһиллибэт буолуор диэри турар. Бу күн кини өрөөтө. Түүн ытын таһырдьа таһаара сырытта. Туолан турар ыйдаҥа хотоол нөҥүө сис тыатыгар диэри сырдатар. Арай ыраах Киэҥ Үрэҕи өрө бөрө соҕотохсуйан улуйара иһилиннэ. Оҕонньор ытыстарын кулгааҕар даллата тутан, чуорун күүһүрдэн, чуҥнаан турда.

– Соҕотох улуйар, истэҕин дуо? – Диналыын кэпсэтэн барда. – Дьэ эрэ, туох эрэ биллээри гынна.

Сарсыарда туран, Оҕонньор рация холбоон сонун иһиллээтэ. «Олонгоро» «Муннубуту» кытта сэһэргэһэ олороллор. Сураҕа, Уол дэриэбинэҕэ кэлэн, бураанын хасыһа олороро үһү, сарсын-өйүүн Киэҥ Үрэххэ туһахтарын кэрийэ кэлиэх буолбут. Оҕонньор үөрэ түстэ: «Дьэ бэрт, Уол кэлэр эбит буоллаҕына, бэйи эрэ, өрөтөөҕү сиргэ сүүрдэн кэлэрим дуу? Бөлүүҥҥү бөрө атыннык улуйара».

Халлаан тымныйдар тымныйан иһэр, дьыбар быыһынан күн барахсан нэһиилэ сырдатар. Тымныы салгыны олус хойуннаран, бураан уматыгын бэрт эрэйинэн эҕирийэн ыла-ыла, бөтө-бөтө айанныыр. «Ээ, арба Уол цилиндиртэн көрбүрээтэргэ итии салгын үрэр гына, хаппаҕар ылтаһыны бүөлүү үүйэр этэ дии», – Оҕонньорго санаа көтөн түстэ. Бураанын олбоҕун анныттан сэп-сэбиргэл, саппаас чаастар быыстарыттан былырыыҥҥы ылтаһыны булан хостоото. Үрэх ортотугар «Бураанын хасыһа олорор Оҕонньордуун Суор дорооболоһон, хатан тимири охсордуу кыланна. Бэйэтин батыһыннара сатаабыттыы, өрө диэкиттэн төннөн кэлэ-кэлэ, утары маска олорон кэтэстэ. Кырдьаҕас сииҥкэн көтөрүн бэлиэтии көрбүтэ ыраатта. «Чэ бэрт, туох эрэ баар буолсу, мээнэҕэ элиэтээбэт Суор», – иһигэр эрэл кыыма күөдьүйэн биэрдэ. Үчүгэй күн үүннэҕинэ, хара сарсыардаттан бары-барыта табыллааччы, Уол кэлиэхтээх сонуна, аҥаардас тимир көлөтө биирдэ эрэ тартаран собуоттаммыта, сэргэх бэлиэ курдук буолбута. Куһаҕан Төрүттээх үрүйэ тумулун туораан, нөҥүө үрүйэҕэ түһээт, талах быыһыгар иитиллибит туһахха аарыма аһыылаах тууйуллан сытарын көрөн, Оҕонньор үөрэ түһэр. Тула хаары чигди гына тэпсибит, торуос уһуна төһө тиийэринэн талаҕы, титириги кэрбээбит. Ол да буоллар, туһаҕын оруобуна моонньугар кэппит буолан, уһуннук мөхсүбэккэ «утуйбут». Бөдөҥ, сытыы аһыыларын килэппитинэн, кэлэйбит тиһэх ырдьайыылаах, өстөөх номнуо бөһүйбүт. Оҕонньор бөрө иһин баттыалаан көрбүтэ, ириэнэх эбит. Дьэ, дьоһун булт буолла! Оҕонньор уоскуйа, сойо түһэн баран, булдун босхолоото. Туһаҕын мас төрдүгэр баайбыт бөчөөҕүн төттөрү сыыйа анньан, сүөрэн ылла. Сааһын сиппит атыыр бөрө ыйааһына ыарахан, ол да буоллар, Оҕонньор түөһүтүттэн харбаан, өрө тардан таһааран, сыарҕа үрдүгэр өттүктүүрдүү бэрт сыбырҕатык бырахта. Быанан эрийэ быраҕан хам кэлгийэ тарта, бурааныгар тахсан сынньана олордо, табахтыы таарыйа Суору одууласта: «Үөлээннээҕиэм, өстөөхтөрүм өссө хастарый? Бу күһүҥҥүттэн кинилэр эйигин аһата сырыттылар дуу? Төһөнү өлүүлүүллэр эбит, кутуруктаахтар? Мин быйыл эйигин хаанынан күндүлүө суохпун дии…»

Суор хара харахтарынан төкүнүтэ эргитэлээтэ, кынчарыйбыт курдук туттан киэр хайыһан кэбистэ. Сирдээн аҕалбытын Оҕонньор сыаналаабата диэбиччэ, өһүргэнэн саҥа таһаарбакка, сахсаччы туттан, көхсүн көрдөрөн олордо. Оҕонньор тиэрмэстэн итии үүттээх чэй куттан чэйдээтэ, арыылаах тоҥ лэппиэскэтин куруускатыгар уган ыла-ыла үссэнэ түстэ. Лэппиэскэтин аҥаарын тоһутан, Аргыс Суоругар өлүүлээн, хатырык үрдүгэр ууран хаалларда. Борук иннинэ үөрэн-көтөн үүтээнигэр айаннаан кэллэ. Дина бу сырыыга тоҕо эрэ хаһаайынын көрсө уйатыттан быкпата даҕаны. Оҕонньор бөрөнү дьиэҕэ соһон киллэрэн, ириэрэ муннукка сөрүү уурда. Иһэ дөйө тоҥо илик буоллаҕына, агдаката, моонньо, атаҕа түргэнник ириэхтээҕин билэр. Сарсын сүлэн, тиирэн кэбиһэрдии былааннанна. Киэһээҥҥи сибээс сонуннара кэмчи соҕус буолла, булчуттар үксүлэрэ дэриэбинэлээри хомунар кэпсээннэрэ. Саҥа дьыл буолара нэдиэлэ эрэ хаалбыт эбит. Чэйдии олорон Оҕонньор Уол кэлэн сирин эргийдэҕинэ дьиэлиирдии толкуйданна. Банаар уотунан сырдатан таһырдьа тахсан төһө бензин ордубутун бэрэбиэркэлээн киирдэ. Аны биирдэ таҥнарытааҕы сирин эргийэн кэлэр уонна дэриэбинэлиир эрэ уматык хаалбыт эбит.