Текст книги "Қазои Қадар"

‒ Буларни сенга хотининг айтгандир-да, а? Ўшандан чиқади бу гаплар!.. –деб Осиёни ўртага қўшиш орқали бир томондан ҳақиқатда ҳам ўзининг ўша пайтлардаги, Маркс Темирович қўлостида ишлаб юрган кезлардаги қилмишларини беркитишга уринса, бошқа томондан эса, қўшниси Анвар Шокирнинг: “Мен сени неча йиллардан бери биламан-ку!”, деб ана ўша ўтмишига, ўтмишидаги нафақат эри ва ўғли, ҳатто синглиси Таманноздан ҳам яшириб келгани “нозик жиҳатларга” ишора қилганини, шу билан бирга уни ғадабга олиб: “Йўқ, ёлғон айтяпманми? А, сендан сураяпман? Ёлғон дегин-чи?!”, деган тагдор шаъмалари ундан-да хавфлироқ туюлгани, ундан-да махфий сақлашга урингани, айниқса, синглиси Таманноз билиши керакмаслигини эри ва ўғлига, умуман кичик оиласидагиларга қаттиқ тайинлагани, башарти билгудай бўлса наинки унга, балки ўғли Сарсонга ҳам қийин бўлишини, чунки у бу ишни айнан Сарсон учун қилганини нафақат ўғлига, балки эри ва қизларига ҳам уқтирганини, шунча пайтдан бери синглисидан сир сақлашга урингани, унинг собиқ эри Элмарсга боғлиқ воқеанинг ҳам ошкор этилишидан қўрққан; чунки у собиқ топормон, ўзига тўқ куёви синглиси билан келишолмай ажрашиб кетганидан сўнг ҳам у билан алоқани узмаслик ниятида турмушга чиқолмай уйида ўтириб қолган қизликдаги бир дугонаси билан таништириб қўйишни мақсадга мувофиқ билган, ҳатто уларни уйига ҳам таклиф этиб меҳмон қилган, албатта бунинг эвазига Элмарс уни қуруқ қўймаган, кўплаб яхшиликлар қилиш, уни яқин-атрофдаги боғчага ишга жойлаб қўйиш билан бирга совға-саломлар ҳам берган, шунинг баробарида ўғли Сарсонни уйлантираётганида, кейинчалик эса хотини қизчасини олиб кетиб қолганида, қайнонаси ўзи совға қилгани автоуловни ундан тортиб олиб сотиб юборганида, ўрнига анави аскиягузарлик қассобнинг “Жигули”сини харид қилиб олиб беришда моддий ёрдам ҳам берган, бундан эса ҳеч қандай эваз талаб қилмаган, фақат Фаросат у билан таништириб қўйгани ва унда-бунда уйига меҳмонга таклиф қилиб турганлари дугонаси билан бирга йўлакдан пастга тушиб кетаётганларида икки-уч бор қўшниси Осиё рўпараларидан чиқиб қолгани, табиийки у эркакнинг илгарилари синглиси Таманноз билан уникига келиб юрганини, у Тиркаш тирсакнинг божаси эканлигини билгани ҳолда, кейинчалик синглиси билан келишолмай ажрашиб кетганини Фаросат пастки қаватидаги қўшнисиникига тушиб муносабатларини яхшилашга уриниб юрганида айтиб берган, Осиё эса унга жавобан ҳеч нарса демаган эди-ю, бироқ энди собиқ куёвининг бошқа жувон билан уникига бир эмас, бир неча бор келганига, серқатнов бўлиб қолганига таажжубланиб лаб тишлаб ўйланганини, ўша дамда не хаёлларга борганини ўзича чамалаб, башарти Осиё ўша кўрганларини эрига айтган, “гуллаган” бўлса, эри ҳозир ана шуларни ҳам бетига солишидан чўчиб кетиб шу йўлни тутган, бошқа томондан эса, барча айбларни қўшнисининг хотинига ағдариш баҳонасида ёшликдаги қилмишларини ҳам хаспўшлашга, гўё буларни ўша кезлари у ишлаган дорилфунунда ўқиган Осиё хасад-хусуматдан, уни кўролмай эрига айтиб берган; шунинг учун ҳам Анвар Шокир баланддан келиб, хотинининг иғвосига учиб унга туҳмат ёғдираётгандек қилиб кўрсатишга уринган, хуллас, бир ўқ билан бир неча қуённи уришни кўзлаганди.

Анвар Шокир дорилфунунда ишламаган, у ерда фақат кечки бўлимда ўқиб, кундузи таҳририятларда фаолият юритгани учун Фаросат ва Маркс Темирович ўртасидаги ўзи мақолани ўқиттиргани олиб борганидаги ўша номаъқул ҳодисанинг гувоҳи бўлган, лекин Марди Ибодович ва унинг ишқий саргузаштлари, алал-оқибат биринчиси ойимчадан қочиб қутулиш мақсадида ўзи туғилиб ўсган музофотга кетиб қолганию икинчисининг Тиркашмирзага рўпара қилиниши ‒ “унга узатилиб юборилиши” билан якун топганини, кейинчалик туппа-тузук одамларнинг фарзанди бўлган, унинг қайнотаси Тўлқин Турсунзоданинг яқин таниши эканини, ўша илм даргоҳининг тарих куллиётида катта нуфузга эга бўлган, кейинчалик дорилфунунга раҳбарлик курсиси талаш бўлган йиллари Маркс Темировичнинг асосий рақибларидан бирига айланган, аслида эса ўша даврнинг илғор фикрли олимларидан саналган, ўғлининг номақбул ишидан, мана шу бемаъни аёлга йўлиққанидан, тўғрироғи, ана шунга рўпара қилинганидан, яъни ундан устозининг қасдини олиш мақсадида Марди Ибодович томонидан “ана шу иш ташкиллаштирилиб” , шу йўл билан тарихчини наинки маънан, балки жисмонан ҳам азобга йўлиқтириш мақсадида ношуд ўғли Тиркашмирзага мана шу ойимчанинг “кўндаланг қилиб қуйилиши”ни асосий рақиблари тарафидан “уни гўрга тиқишга мўлжалланган фитна” сифатида тушуниб, душманларининг мазкур қабиҳликларидан не бир изтироблар, не бир азоб-уқубатлар чекиб умрини поёнига етказган, ёруғ дунёдан кетар чоғида эса хотинига тайинлаб: “Тиркашмирзани уйга қўйсанг қўйки, аммо анави “алвасти-мочағарни” хонадонимга сира яқинлаштирма! Худди гўримда тикка тураман-а! “ , деб васият қилиб кетганидан Анвар Шокир илгарилари хабардор эмасди, лекин бир сафар қайнотаси Тўлқин Турсунзода дорилфунундаги “айрим қуюшқонга сиғмайдиган ишлардан, раҳбариятдаги айрим фитналар”дан оғиз оча туриб, ўзига яқин олиб юргани ана шу тарихчи ошнасининг фожеий қисматидан ҳам сўзлаб берганида улар Хончорбоқда яшашар, ҳали бу ерларга кўчиб келишмаганди. Қачонки бу ерга кўчиб келиб аёлларга эҳсон тариқасида “уй тўйи” ўтказганларида, бу тадбирга таклиф этилган Фаросат янги қўшнилар ўртасида баҳосини ошириб, яна ўзининг жуда ўқимишли оилага келин бўлиб тушганини дараклаб, тантанавор мақтаниб қайнотаси фалончи машҳур олимлигини пеш қилганидагина Осиё отаси Тўлқин Турсунзодага яқин тарихчи ошнасининг ўғли мана шу Тиркаш тирсак эканини, унга бевафолик қилган эса, ҳадеганда янги қўшни аёлларга орасида ўзининг мавқеини баландларга кўтаришга уринаётган, шу йўлда тубанликка боришдан ҳам чўчимай “қандай қайнотанинг келини эканини!” ҳам таъкидлашгача бориб етган Фаросатлигини билиб улгурганди-ю, бироқ булар ҳақида эрига чурқ этмаган, “Билса билди, билмаса ёпиқлик қозон ёпиқлигича тургани яхши, фақат бундайин бемаврид, бировнинг ўтмишига тааллуқли хатосини фош этувчи гап-сўзлар мендан чиқмасин”, дея эҳтиётини қилган, кейинчалик булар ҳақида ўзга ердан, бўлак одамлардан эшитган Анвар Шокир қулоғига чалинган турли мишмишлардан оғиз очганида, хотини Осиё ўзини бу нарсаларга эътибор бермагандай, булардан хабари йўқдек тутган, ҳатто булар ҳақида отасидан эшитганларини ҳам эрига айтмаганди. Ҳозир эса Фаросат бутун айбини ҳеч нарсадан хабари йўқ деб билган, башарти билган тақдирда ҳам бундай ноқобил, бемаъни, тутуриқсиз одамларга тегишли бўлар-бўлмас гапларни, яна бу гаплар ана шуларнинг ҳулқ-атворларига, бемазагарчиликларига бориб тақалгудай бўлса, сира оғиз очмайдиган, бундай номатлуб ишларни ўзига эп билмайдиган аёлига тўнкаётганига, бу аёли эса фақат оиласининг келажаги ва фарзандларининг бахт-саодати, иқболини деб ўзини ўтдан-чўққа уриб юрган, шу билан бирга мактабда ўқувчиларга илму ирфон беришдек савобли ишга умрини бағишлаган ҳокисор, бировга фақат яхшиликни тиловчи фидойилигини билгани боис, Осиёга ўзининг бор айбларини, бор мағзавасини ағдармоқчи бўлган Фаросатдан яна ҳам ғазабланаркан:

‒ Хотинимни орага қўшма! Хотиним сенга ўхшаб бемазагарчиликлар қилиб юргани йўқ! У мактабда болаларга илм беряпти, уларнинг одам бўлишлари учун жонини жабборга бериб келяпти! ‒ деди, ана шу жумласи билан у фосиқа билан хотини Осиёнинг ўртасида осмон билан ерчалик фарқ борлигига, шунинг учун ўзининг шалтоғини унга ағдаришга сира ҳаққи йўқлигига ишора қилди, ана шу нарсани Фаросатнинг бетига айтиш орқали асли башарасини, аслида ким эканлигини ҳам ошкор этган, унинг ўзига уқтириб қўйган бўлди.

Шу пайт Сарсон жипириқ қўшнисининг онаси Фаросат ҳақидаги сўзларига ишонмагандай бир тарзда, ҳарҳолда ўзини ана шундай қилиб кўрсатиб, уларга тегишли бўлган, атрофи кўкат девор билан ўралган боғчанинг кохурангга бўялган тунука эшигини тепиб қўрқитмоқчи, ўзининг ҳам бу ерда борлигини кўрсатиб қўймоқчи бўлди. У илгарилари ҳам онасининг қадам олиши бежо эканини балодай биларди-ку, аммо ўзини билмаган қилиб кўрсатар, у онаси қайси йўл билан топса ҳам унинг пулини шилиб олиб ўз нафсининг ҳою-ҳавасларига сарфлашдан бошқа нарсани ўйламас, шунинг учун ҳам қандай йўлда юргани, нима ишлар қилаётгани билан қизиқмас, бу нарсалар билан отаси ҳам қизиқмаётганига, онаси ана шу нарсага йўл бермаётганига ажабланмасди ҳам; у отасини барча ишларда айбдор санагани, онасини тергашга ҳатто унинг ҳам ҳаққи йўқ деб билгани учун ҳам онаси бу нарсаларни у ва сингилларининг ҳаётини яхши томонга ўзгартириш учун қиляпти, ана шунинг учун ўзини ўтдан-чўққа уриб юрибди деб ҳисоблар, қолаверса, уни кузатиш ёхуд тергашни ўзининг вазифаси деб билмас, бу нарсага қизиқиб ҳам кўрмаган, онасининг ана шундай ишлар билан ҳам шуғулланиб юришига ҳеч нарсада йўқ нодон, ношуд, ўлгудай сўтак отасини айбдор санагани учун ҳам онасини ўз ҳолига қўяр, истаган иши билан шуғулланишига, хоҳлаган тарзда яшашга ҳаққи бор деб билар, ана шунинг учун ҳамиша, барча ишда унинг тарафдори эди. Шу туфайли ҳозир ҳам ҳеч нарсадан хабари йўқ бир қиёфага кириб, олиб ўзича инграб, ўзи ва онасини жабрдийда қилиб кўрсатишга уриниб:

‒ Бўлмаган гап! Сира ундай эмас!.. ‒ дея ўшқирди, аммо Анвар Шокирнинг бетига тик қарай олмади, қўшнисининг онасига нисбат бериб айтган сўзлари жахлини чиқариб юборганини ошкор қилмоқчи бўлиб, боз устига, ўзининг қандай ҳам ориятли, нафсониятли бир йигит эканини кўрсатиб қўймоқ илинжида тағин тунука эшикни икки-уч бор тепди, бўлак ишга унинг кучи ҳам, уқуви ҳам етмади.

Отаси Тиркаш тирсак эса ҳеч нима дея олмади. У ҳеч нима дея олмасди ҳам. У хотини Фаросатнинг саёқ юрганида ёхуд ана шунга ўхшаш номаъқул ишларни қилаётганида ҳали ушлаб олмаган эди-ю, бироқ аёлига арақ ичишни ўргатган, бу бемазагарчиликка мажбурлаган ҳам унинг ўзи эди. Баъзида кечга томон хотинининг бир ўзи, бошқа сафар эса синглиси Таманноз билан бирга ясан-тусан қилиб кетишлари диққат-эътиборини тортса-да, ўзини ҳеч нарсани сезмагандай, билмаган кишидай қилиб кўрсатарди. “Қаерга кетяпсизлар? Нечун бу ясан-тусан, нечун бу атир-упа ‒ нечун бу таралла-бедод?!”, деб суриштиришга, опа-сингилларни тергашга тили айланмасди, журъат қилолмасди, фақат хотини Фаросатнинг ялтироқ тилла тишларини кўрсатиб хиринглаганча: “Адаси, биз фалончи дугонамникига туғилган кунга кетяпмиз, кечроқ қайтамиз!”, деган мазмундаги хитобнамо сўзларига “лаққа тушгандай” ишониб, берган “ҳисоботидан” қаноатланиб, яна уларга, айниқса қайнисинглиси Таманнозга тегажаклик қилгандайин йўсинда : “Ҳа-аа, ўша ёққами? Яхши бориб келинглар! Аммо-лекин кўча-кўйда битта-яримтаси Таманнозга қитмирлик қилишига йўл қўймагин Фарос, худди мендан кўрасан-ааа!”, деб бир томондан қайнисинглисига, бошқа томондан эса хотинига ҳазил қилган бўларди, гапнинг якунида эса ҳақиқий танти, жўмард эркакларга ўхшаб, ўзини ана ўшалардан деб билиб оғзининг икки чеккасига қадар узайтиргани ингичка мўйловини силаб туриб: “Қайтишда битта “яримта” олволиш эсдан чиқмасин-а! Худди уйга киргизмайман!”, деб огоҳлантириб опа-сингилларни қўрқитишни ҳам унутмасди.

Ўз навбатида қайнисинглиси поччасининг гўли-гумроҳлигидан, ақалли бир оғиз арзирли сўз билан икковига дакки-дашном бериб қўйиш ҳам қўлидан келмаслигидан, ҳатто ана шу ишга ҳам ярамаслигидан, уқуви йўқлигидан ижирғаниб, унинг ўзини таҳқирлашга ўтиб: “Шу мўйлов ўлгурни опамнинг қош терадиган пинцетида текислаб олиб дуч келган гапни вайсайвераркансизда, а почча? Шу сизнинг танглайинигизни арақ ўлгур билан кўтарганларда! Бошқа нарсаларни суриштириш эсингизга келмасаям шугина ўлгурни сўрашни, талаб қилишни сира канда қилмас экансиз-да! “, дея силталаб уришиб берар, бу хатти-ҳаракати билан унинг ўринсиз ҳазилига чек қўйган бўлар, яна ортиқча сўроқ-суруштирувига ҳам ўрин қолдирмасди. Қайнисинглисининг ундан норозиланишидан эмас, балки силтаб уришиб беришидан, яна бу ҳам етмагандай, юрагига наштардай санчиладиган, унинг эркаклик ғурурини топтаб ташлайдиган пичингларидан, қочирим-кинояларидан чўчиган Тиркаш тирсак сигарет чекаверганидан сарғимтир-қорайиб кетган синиқ-мертик тишларини қўрсатиб ёқимсиз илжаярди-да, ортидан эса ярми бўғинини арра кесиб кетган ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғини мўйлови ва бурни оралиғига қўйиб ўша ерини ишқаларкан: “Бошқа нимани сўрай, Таманно? Ҳали вино ичиш даражасига тушганимча йўқ-ку! “, деб ўзини оқламоққа уринарди. Ҳақиқатда Тиркаш тирсак бошқа нимани ҳам сўрарди! Ҳа, тўғри-да, у хотини ёхуд қайнисинглисидан бошқа нимани ҳам сўрасин?! Бошқа нарсани сўрагудай бўлса у ойимча поччаси сўраган ўша нарсага ҳам гап топиб бериб уни мазах қилишдан тўхтамас, тек турмас; хотини Фаросат эса бобиллаб беришини ёинки “ўзи сотиб олгани “хаппий-ҳалол” уйи”дан Тиркаш тирсак деганларини қувиб-солиши ҳам ҳеч гап эмасди! Шунинг учун унинг дами ичида, оилада вазифаси, роли арзимас эди, фақат хотини ва бола-чақаси учун пул топиб келса бўлгани, ортиқ нарсани даъво қилиш қўлидан келмас, келган тақдирда ҳам уни уддалай олмас, у Фаросатга ана шунинг учун керак эди холос, унинг роли шу билан тугарди. У бошқа нарсаларга ‒ фарзандлар таълим-тарбияси, юриш-туриши, ўзини тутиши, одоб-аҳлоқига аралашмаган, аралашомасди ‒ хотини бунга йўл бермасди, хулласи, наинки хотини, балки фарзандлари ўртасида ҳам унинг қадри паст, ота ўрнида кўришмасди уни!..

Қўшнилар жанжали яна ҳам авж олиши мумкинлигини сезган Таманноз айёрлик ишлатиб орани юмшатиш йўлига ўтаркан, опаси Фаросатга норозилангандай бир қиёфада боқиб:

‒ Э-ээ, қўйинглар энди! Си-ииз ҳам қўйинг-да! – деб уни жеркиб берган бўлди, шунинг баробарида ер остидан унга имо-ишора қилишга ҳам улгурди.

Унинг мазкур ишорасида: “Нима қиласан ўзингни сирингни ошкор этиб?” , деган яширинча маъно-мазмун борлигини на опаси, на поччаси ва на жияни Сарсон жипириқ сезмади-ю, бироқ Анвар Шокир пайқади, ана шу пайқагани учун ҳам: “Ёмо-оон илоннинг ёғини ялаган-да, бу Таманноз деганлари! Айниқса, мана шуниси хавфли, мана шуниси бўлмағур, опасиям бунинг олдида ип эшолмайди!”, деган ўй кўнглидан кечаркан, дадаси Абдурасул отанинг бирда огоҳлантириб айтган гапи ёдига тушди: “Бунинг синглиси бўлмағур-да! Буларнинг уйини, нафақат буларнинг, бошқаларнинг ҳам уйини бузиб юборишдан тоймайдигани мана шу Таманноз бўлади, мана шу офатдан эҳтиёт бўлиш керак!”.

Фаросат фиғони фалакка ўрлаёзиб синглисига ёзғираркан:

‒ Гапираётган гапига қара! – деди, сал нарида, йўлдан ўтиб кетатуриб уларга анграётганларга, бир-бирларига нималар деб истеҳзоли назар солаётганларга ҳам аҳамият бермади. Унинг совуқ, сур башараси янада хунуклашган, тулкиникига ўхшаш қисиқроқ бўлган сарғиш-кўкимтир оралиғидаги кўзлари косасидан чиққувдек бир аҳволга келган; қорамтир сепкилли, сузлоғичли, айни дамда буқоғи ҳам борлигидан далолат бериб шишиб турган томоғининг томирлари ўқлоғидек бўртиб кетганди.

Унинг ярим қизил, ярим кесакдайин нурсиз юзидан фариштаси аллақачон қочиб кетганини Анвар Шокир боя илғаган, ана ўша илғаган нарсасига қўшимча тарзда: “Нима илгарилари бўлганмиди? Қаёқдан бўлсин? Унда фаришта уёқда турсин, сал шарм-ҳаё, ор-номус бўлса, ана шунга ўхшаган нарсалардан заррача бўлганида отаси тенги келадиган Маркс Темировичнинг қучоғида турармиди?”, деган ўй-мулоҳазаларга борган, бориши заҳоти ўша даҳрий жамият, ўша шўро мафкурачисини нечанчи бор лаънатлар экан: “Мана улардан қолган “мерос”, мана шундай “ёдгорликларни” ташлаб кетган у “аллома устозлари”!”, деб ўша даврнинг айрим зиёлилари қиёфасига ҳам баҳосини берган, ана ўша тарбияни кўрган, ўшандай одамларнинг қўлостида ишлаб, ўшаларнинг яшаш тарзларидан, “ишлаш услублари”дан ўрнак олган, ўшаларнинг фисқу-фужур, турли фитналари, қабиҳликларини кўриб кўзи пишиб кетган, яна устига, ўзида ҳам ана ўшалар яшаб ўтган ҳавас қилиб бўлмас ҳаётга нисбатан мойиллик, ўша ҳаётга хоҳиш-иштиёқи туфайли, алал-оқибат янги – пул ҳукмини ўтказа бошлагани жамиятда яна ҳам бузилиб, мана бундай қутуриб кетганларига, энди ичкилик ичишга, бировни эркакларча ҳақорат қилишга ҳам ўрганган, аёллик қиёфасини йўқотиш даражасига келиб қолган, бу нарсадан уялиб ҳам ўтирмаётганларига яна бир карра иқрор бўлгани, ишонч ҳосил қилгани учун ҳам ана шу хаёлидан ўтган ўйларни ошкор этишга киришиб:

‒ Башарангга қара, башарангдан, турқингдан ҳам опти-ку! – деди, бу сўзларни у қўшни аёлдан жуда нафратланиб, ичдан уни лаънатлагандай овозда, оҳангда баён этди, айни дамда унинг пешонаси тиришиб, қошлариниг чимирилишида, зулукдайин қора кўзларининг ғазаб ўтида ёнишида, бу бемаъни аёл билан келишолмаётганини, бундан-буёқ ҳам сира келишолмаслигининг аломатини фаҳмлаш қийин эмасди.

Таманнознинг юзи опасиникига ўхшаб япалоқ эса-да, у қадар қизил тус олмаган, шундан ҳам у ораларида анча хушёр эканини пайқаш мушкул эмасди. Унинг уккиникига ўхшаш ёниб турган кўзлари чақчайган, айни дамда нимадандир ҳайиққандай ҳавотирли ва қандайдир бир шумликни бошламоққа тутингандай тадорикли, шунинг баробарида дилига ёвуз бир истакни тугиб қўйгандай қаҳрли кўринар, у юрагининг тубида сақлаётгани бадниятини яширишга уриниб ясама табассум қилишга тутинар, аммо худди ана шу афт-ангорида заҳар мисоли чак-чак томиб тургандай кўринаётган табассуми билан у наинки хунукликда, балки дилига яширгани ёвузликда ҳам опасидан қолишмаслиги, ундан ўтиб тушган маккор эканлигига Анвар Шокир шу лаҳзада яна бир карра амин бўлганди.

Бунинг исботи ўлароқ у Анвар Шокирга юмшоқ муомала қилиш илинжида заҳархандалик билан илжайаркан:

‒ Башараларини қўйинг энди, башара нима қилиб берарди?! – деди, ортидан яна уни авраш, юқорида опаси уни эркакчасига сўкканига чидолмаётгани, ана шу нарсадан нафрати жунбушга келиб, ана шу ҳолатдан чиқиб кетолмаётгани учун ҳам опасига бутун ғазабини сочаётганини фаҳмлаб, ҳақоратини унуттириш мақсадида унинг кўнглини кўтаришга, хафачилигини аритишга хизмат қиладиган арзирли сўз топмоққа чоғланаётганди, қўққисдан шу томон шошилиб келаётган Абдурасул отани кўриб қолиб, нима қиларини билмай довдираёзди. Дам опаси Фаросатга, дам эса жияни Сарсонга, ундан эса поччасига кўз югуртириб, уларни ана шу хавфдан огоҳлантирган бўлди. Поччаси Тиркаш тирсакка эса: “Ҳеч бўлмаса оёғингизга шиппак илиб олмовмидингиз? Шундай аҳволда ‒ ялангоёқ тушиб келавердингизми?!”, дея минғирлаб, паст овозда дакки-дашном беришга ҳам улгурди. Бу танбеҳи орқали наинки қариядан қўрқишини, унинг олдида ўзларининг ожиз бир аҳволда эканликларини сездиришни ҳам истамаётганлигини кўриш мумкин эди.

Абдурасул отани кўриши ҳамоно биринчи навбатда Сарсон жипириқнинг пайтавасига қурт тушди. У на ота-онаси ва на холаси Таманноз қарияга бас келолмасликларини яхши билиб, яна устига, ўзи ҳам қочиб юришини, ана шу такасалтанглиги ва ичкиликка ружу қўйгани сабабдан қария уни ўлгудек ёмон кўришини, ёмон кўриш билан чекланмай бир неча бор ёнидан ўтиб кетаётганида атайлаб тўхтатиб тергаганини, одам бўлишликка чақириб дакки-дашном бериш баробарида бирор ишнинг кетини тутишликка даъват қилганларини ҳозир яна бир карра эслаб, устига-устак, қариянинг келиш важоҳатидан чўчиб яқинларидан аввал йўлакка кириб, ёв қувгандай ҳовлиқиб юқори қаватга кўтарилди.

Опа-сингиллар ҳам Абдурасул отанинг чўрткесар, дангалчи эканини яхши билишар, ундан ҳайиққанлари, қария етти маҳаллага эшитгудай овозда улар шаънига бўлар-бўлмас айбларни тақашидан аввал “отни қамчилаш” кераклигини фаҳмлаб, Тиркаш тирсакка, унинг яланг оёқларига энсалари қотиб қараб олишаркан, бирин-сирин имо-ишора билан:

‒ Қани, ичкарига киринг! ‒ дейишди-да, аввал уни олдиларига ўтказиб юбориб, ортидан Таманноз, унинг орқасидан эса Анвар Шокирга ғазабнок бир авзода ғилайланиб кўз югуртириб, нигоҳида: “Мени таъқиб этишни бас қилмас экансан-да! Хап, сеними?!”, дегандай бир мазмунни акс эттириб норозиланиб, яна бошқа таҳдидли маъноларни ифода этган бўлиб, бошини чайқатганча Фаросат ҳам ичкарига кириб кўздан ғойиб бўлишди.

Анвар Шокир Фаросатнинг сўнгги қарашида, ана шу қараши жараёнидаги кўнглидан кечган ўйларида ҳам ўзига нисбатан ёмон ниятларни фаҳмлаб улгургандай авзода улар ортидан қараб туриб: “Хе, одам бўлмай ҳар нарса бўлларинг!”, дея пичирлади, сўнг эса отаси келаётган тарафга ўгирилди.

‒ Ҳа, Анвар, тинчликми? ‒ ўғлига яқинлашганда сўради Абдурасул ота, аммо юқори қаватдаги бемаъни қўшниларнинг уни кўришлари ҳамоно пилдираб йўлакка кириб кетганларини, кўздан ғойиб бўлганларини пайқаб, бу ерда тинчлик эмаслигини, улар билан ўғли орасида бирор гап ўтганини дарров сезди.

‒ Ҳеч гап йўқ! ‒ уни тинчлантирмоққа уринди Анвар Шокир.

Абдурасул ота ўғлининг гапига ишонмади. Унинг девордай оқарган юзига, ҳазин, айни пайтда безовта, қизариб кетган кўзларига жиддий, синчковлик билан тикилишини қўймай:

‒ Ҳеч гап йўқ эмас, борга ўхшайди, ўғлим! Фаросатнинг анави тавия синглисига кўзим тушди, ҳойнаҳой ўша бир нарсани бошлаган кўринади, шундайми? ‒ деди.

Анвар Шокир отасининг ўша ойимчани “тавия” дейишига, топиб айтган ўхшатишига зўрма-зўр илжаяр экан :

‒ Йўқ, дада, у эмас! ‒ деди, ортидан чуқур хўрсинди, пешанасини тириштирди.

Ўғлининг хўрсиниғи ва пешанасини тириштириши Абдурасул отага салбий таъсир этиб, юрагини эзди. Ўғли ундан бир нарсани яширишга уринаётганини фаҳмлаб:

‒ Ҳа, деявер! Ўша буларникига келганида опаси Фаросат одатда қутуради-да! ‒ деб ўз фикрини изоҳлади, шунинг баробарида узун енгли йўл-йўл оқ кўйлагининг кўкрак чўнтагига тўғноғич билан тўғнаб қўйилган занжирли соатини чиқариб кўз югуртириб оларкан, яна суриштирди: ‒ Ораларингдан қандай гап ўтди? Айтавер, беркитма!..

‒ Манави гулзорга қаранг, ҳаммаёқни расво қилишибди! Анави арақ шишиаларини пастга улоқтирганлари ҳаммасидан ўтиб тушди! Нима, пастдагилар одам эмасми? ‒ қўшниларидан астойдил ранжиганини, ранжишдан ҳам бурун ғазабланаётганини ошкор этди Анвар Шокир, эҳтиросли одам эмасми, ана шуларни сўзлаётганида овози ҳам ҳазин, ҳам нафратомуз оҳангини ифшо этиб тўлқинланиб, тебраниб кетди. Буни ич-ичидан ҳис этгани учун ўзини маълум маънода хўрланган, қадр-қиймати топталган санади, ана шу руҳда, оҳангда қўшимча қилди: ‒ Неча марта айтаман: ҳе, шу ишни қилманглар деб… Йўқ, атайин жиғимга тегиш мақсадида бу номаъқулчиликларини давом эттираверашади, ҳеч бас қилгилари келмайди! Яна ичиб олганларига қаранг! Анави опа-сингил ҳам қип-қизариб олибди, ота-боладан қолишмайди!..

Абдурасул отага ўғлининг куюнчаклик билан сўзлаши ўз таъсирини ўтказиб, ҳалиги қочиб кириб кетганлардан жахли чиқса-да, аммо у бу ҳолатини иложи борича яширишга уринди. Мумкин қадар хотиржам, босиқ бўлишга тиришиб: “Шунга шунча ваҳима қиласанми? Ўзингни сиқишга арзимайди бу нарсалар!”, дея ичдан ўғлига ўгит бераркан, ана шу дилидан ўтган ўйларни кўзларида ‒ нигоҳида ҳам акс эттириб:

‒ Буларга гапириб барака топмайсан, ўғлим! Кошки булар бировнинг гапига кирса, шу тўғри айтяпти, кел, шунинг гапига кирайлик, деса! Йўқ, аксини қилишади ‒ буларган теккан касал, азалдан ана шу нарсага ўрганиб қолганлар! Шунинг учун булардан нари юрганинг дуруст, ҳўпми ўғлим? ‒ деди, ўзининг бу ҳитобнамо ўгитларини, панд-насиҳатларини шундоқ ҳам авзойи бузилиб турган ўғлига иложи борича юмшоқ оҳангда тушунтирди.

‒ Нари юрганинг дуруст дейсиз-ку, дада, лекин тепангда яшаганларидан кейин қаёққаям қочиб бўларди?! ‒ отасининг фикрига қўшилмагандай оҳангда сўзлади Анвар Шокир, шунинг баробарида отасидаги аввалги довюраклик, чўрткесарлик ва тўғрилик қайгадир ғойиб бўлиб, ўрнини муросасозлик ва қўрқоқлик эгаллагандай кўринди ‒ ундаги ана шу қусур билан      ичдан келишиолмади.

Абдурасул отага ўғлининг билағонлик қилиши маҳмадоналик бўлиб кўрингани важидан ёқмади, шу боис унга қовоғини уюб қараб:

‒ Отанинг сўзига кирадилар! Мен бир нарсани билмасдан гапирмайман!.. ‒ деди, пича тек тургач, изоҳ бергандай йўсинда сўзида давом этди: ‒ Шунча йиллар шу ва шунинг “устозлари” билан келишолмай бир нарсага эга бўлдингми? Бир нарсага эришдингми?! ‒ у ана шулардан ҳам хабардорлигини, ўғлининг ўзи ана шулар ҳақида сўзлаб бериб бундай тоифалардан нафақат эҳтиёт бўлиш, балки нари юриш, булар билан баробар олишиш ҳеч бир фойда бермаслигини, фақат обрў-эътиборга футур етказишини; бундайлар илгарилари ҳам, ҳозирда ҳам кўплаб учрашини унга нолигандай тарзида ёзғирганларини эслатди, ана шу эслатиши баробарида мавзуга ҳам якун ясаган бўлди.

Анвар Шокир отаси нозик еридан олганини, унга Маркс Темирович ва унинг шогирдларидан саналган Шариф Юнусов, Фотиҳ Бобохон, яна бошқа уларнинг тарафдорлари, гумашталари қанчалаб эзгу-мақсадли, илғор фикрли зиёлиларга қарши турган, улар йўлига тўғаноқ бўлган ана шундай кимсалар ҳақида илгарилари ҳам сўзлаб берганларини; ҳозир отаси ўшалардан хулоса чиқариб юқоридаги сўзларни айтаётганини фаҳмлаб тилини тийиб, тишлашга мажбур бўлди. Чор-ночор унинг сўзларини маъқуллагандай бош чайқатиб, қариянинг хаёлини чалғитиш мазмунида сўради:

‒ Ўзинигиз қаердан келяпсиз, дада?!

Абдурасул ота яна соатига қараб оларкан:

‒ Диний идорага бордик. Муфтий қоғозимизга птичка қўйиб берди. Масжидимизни рўйҳатга олинишига қаршилиги йўқлигини тасдиқловчи маълумотномани назарда тутяпман-да! Ҳамма гап Адлияда қолди. У ерга анави ўрис кампирни бошлаб бормоқчимиз!

‒ Қайси кампир? Анави, йўлнинг нариги бетидаги тўққиз қаватлида яшайдиган Кутепованими?!

‒ Ҳа-да, бу атрофда ундан бошқа закончи йўқлигини биласан-ку! Қонун-қоидани яхши билади, шунинг учун биз билан боришликка розилик берди…

Анвар Шокир ҳозир бўлиб ўтган машмашани пича унутиш, шу баҳонада отасининг ҳам кайфиятига таъсир ўтказиш мақсадида унинг сўзларини бўлиб, ярим жилмайиб туриб:

‒ Илҳом закун бор-ку, дада! ‒ деди.

Абдурасул ота ҳам ғайришуурий тарзда кулиб юбориб:

‒ Ўшани қандай қилиб масжиддан қувиб юборганимни сенга айтиб берибмидим? ‒ деб сўради, айни паллада ўғлининг ҳам ҳолати ўзгарганидан, юзига қон югуриб бўлак нарсалар ҳақида ўйлай бошлаганидан мамнун бўлди, сўзида давом этди: ‒ Ўша-ўша у сафсатабоз масжидга яқин йўламайди, мени кўрди дегунча нариги кўчага қочадиган одат чиқарган! Биладики, рўпара келгудай бўлса, яна ўзига гап орттиради!

‒ Уям бир пайтлар, шўро даврини назарда тутяпман-да, босмахонада ишлаган, ўша марказий нашриёт босмахонасида. Мен уни ўша ерда кўп бор кўрганман, ‒ деди Анвар Шокир.

‒ Уям бир бало қилиб ўша ердан инвалидликка чиқиб олган экан, ўзи айтиб берувди, ‒ деди Абдурасул ота, бу жумласи ўғлига қаттиқ ботганини, у ўйланиб қолганини кўриб тилини тишлади. Ана шунинг учун ҳам энди у ўғлини чалғитишга, шу баҳонада дардини унутишга мажбур этишга ошиқиб, юқоридаги ўрис кампир мавзусига қайтиб: ‒ Уни қўявер, у ўзини закунчи қилиб олган! Аммо мана бу бизнинг кампир ҳақиқатда қонун-қоидаларни, амалдаги законларни яхши билади, шунинг учун бизлар билан бирга боришга рози-ризолик билдирди, ‒ деб маълум қилди, бунга қўшимча равишда ўғли сўрамаса ҳам яна бир муҳим ишга шошилаётганини дараклади: ‒ Ҳозир Сафохон, мен, Тошмурод нонвой уччовимиз анави Сафохондан масжид ҳужжатларини тўғирлаб бераман деб пулини шилиб олганникига ўтиб келмоқчимиз. Норбобо аканинг вақти йўқ экан, йўқса униям бошлаб бормоқчийдик…

‒ Шунақа эзгу ишга ёрдам бериш учун ҳам пул оладими? ‒ зўрма-зўраки кулди Анвар Шокир, унинг хаёлини яна юқори қаватидаги қўшнилари банд этди. “Бу ярамасларни барибир участкавойга айтиш, ёзиб бериш керак, бир танобини тортиб қўймаса бўлмайди, яна бунақа машмашалари қайтарилаверади!”, деб ўзига-ўзи ақл ўргатган бўлди, аммо дилида кечган мазкур ўй-мулоҳазаларини отаси сезиб қоладигандек чўчиб, тағин истеҳзоли жилмайиб юқоридаги фикрини тугатди: ‒ Одамларнинг қўрқмаганини қаранг, масжиднинг ҳужжатларини тўғрилашгаям пора сўрайдилар-а!

‒ Бугун ана ўшанинг дам олиш куни экан, уйига ўтиб келайлик-чи, мени масжид ёнида кутишаётганди, ‒ деди Абдурасул ота, шулар ҳақида дараклаб, кийим-бошларини алмаштириш мақсадида ичкарига йўналаркан, ортида келаётган ўғлига ўгирилиб: ‒ Мен йўғимда тағин юқоридагилар билан пачакилашиб ўтирмагин-а! ‒ дея тайинлади, “ҳудди мендан кўрасан” дегандай йўсинда ўнг қўлининг кўрсаткич бармоғини дағдаға ишорасида ҳавода ўйнатди, ўғли унинг огоҳлантиришига, яна ёш болалардай хатти-ҳаракатига эътибор бериб жилмайганини кўриб, кўнгли сал хотиржам тортиб иккинчи қаватдаги уйига чиқиб кетди.

Анвар Шокир отасининг ортидан етти зина кўтарилиб туриб: “Қачондир бу бадбахтларга чора кўриш керак-ку, ахир?! Йўқса, “мендан қўрқар экан!” деб манавинақа аҳмоқгарчиликларини такрорлайверадилар! Ҳа, ҳа, буларни участкавойга ёзиб бериб таъзирларини бермаса бўлмайди! Ана шунда сендан қўрқадиган, ана шунда сен билан ҳисоблашадиган бўладилар!”, деб хулоса чиқараркан, турган ерида аввал зина панжрасига суяниб юқорига қараб олди, ҳаммаёқ сув қуйгандай жимжитлигидан қаноатланиб биринчи қават йўлакчасининг ўнг томонидаги илк кўчиб келган даврида ўрнаттиргани ‒ сарғимтир-ёнғоқ рангдаги локлари анча эскириб, бир-икки ери шилинган эман ёғоч эшикнинг тутқичидан тортди…

3

Абдурасул ота нонвой Тошмурод бошқариб кетаётган “Москвич ‒ 412” русумли эски автомаркабнинг олди ўриндиғида ўтириб бораркан, орқадаги шеригига нечанчи маротаба бир жумлани такрорлаб:

‒ Бунақа одамларга умуман ишониш керак эмас! ‒ дея фиғони фалакка ўрлади, яна орқа ўриндиқда унинг куйиниб сўзлашига диққат-эътиборини қаратиб келаётган, аммо бирорта сўз қўшмаётган, қўшишга журъат қилолмаётган, кўринишдан анча хотиржам эса-да, ичдан ўзи қилиб қўйган ишидан минг бор пушаймон бўлиб, изтироб чекишда давом этаётган Сафохонга қараб олди, сўнг эса олдига ўгирилиб унинг куйди-пишдилигидан завқланиб кетаётган нонвойга юзланди: ‒ Тўғрими, Тошмурод? Ҳужжатларни қилиб бераман деб бу кишидан уч минг долларни қуртдай қилиб санаб олса-да, қорасини кўрсатмай қочиб юрса?! Вой афирис-эээ! Ҳе-ее, сендақа валламатдан ўргилдим! ‒ у яна бир бор орқа ўриндиқдаги Сафохонга “шунақаям содда бўладими одам деган?” қабилида норозиланиб, ранжигандай қараб олгач, тағин назарини рулни бошқариб кетаётган нонвойга буриб, чурқ этмай бошини чайқатиб қўйди.

Сафохон қирқ билан қирқ бешлар миёнисидаги узун бўйли, буғдойи ранг чўзинчоқ юзли, ана шу истарали чўзинчоқ юзига ярашиқли томоғига қадар тушган мош-гуруч соқол ҳам қўйиб олган юмшоқтабиат одам эмасми, у Абдурасул отанинг сўнгги сўзларидан ва унга назар солиб болаларча норозиланишидан, ранжишидан кулиб қўяркан, бошидаги кўк баҳмал дўпписини қўлига олиб ичидаги сидирға оқ дастрўмолчасида обдан терлаган ялтироқ кал ерларини артди, яна уни дўпписи ичига батартиб жойлаб бошига кийди, қариянинг астойдил ташвиш чекаверишидан хижолатланиб, бу ҳам етмагандай, ўзининг ўта ношудлигига яна бир карра иқрор бўлгандай бош тебратиб қўяркан:

‒ Мен уни туппа-тузук, яхши одам деб ўйлабман, Абдурасул ота-аа, ‒ деди, қариянинг исмини айтаётганида у кишини яхши кўрганидан, ҳамиша ҳурматини жойига қўйиб юрганидан “ота” сўзидаги “а” ҳарфини чўзиброқ, унга эркаланиброқ талаффуз қилдиким, бу эркаланиб сўзлаши Абдурасул отага ёққан бўлишини ҳам таҳмин қилиб ичдан мамнунлик туйди, шу руҳда сўзлашда давом этди: ‒ Илгарилари физика институтида ишлаб юрганимда танишгандим. Ҳақиқатда ўша пайтларда вазирликда ишларди ‒ институтнинг баъзи бир топшириқлари билан икки-уч бор қабулига кирувдим ‒ ўшандан бери билардим, кейинги иш жойини айтмади-ю, аммо юқорироқ лавозимга кўтарилганман девди, менам ўша сўзларига ишонибман-да, ота-аа!