Текст книги "Қазои Қадар"

‒ Ишқилиб, охиригача туриб берсин-да! ‒ кампирни эслаб кулиб қўйди Абдурасул ота. ‒ Сизларга айтиб берувмидим, саккизинчи Март куни масжид ҳовлисидаги атиргуллардан бир ғалати букет тайёрладим-да, уни бориб табриклаб келдим! ‒ ўзининг қилган ишидан мамнун бўлиб сўзлаб берди у. ‒ Бир хурсанд бўлди денглар, бир хурсанд бўлди-ее!

‒ Тағин опоқим эшитиб қолмасинлар, опоқимдан балога қоласиз-а! ‒ ҳазиллашди Тошмурод, орқа ўриндиқнинг эшигини очиб қўйиб йўлдан қўзини узмай ўтирган Сафохонга қараб иршайди.

‒ Опоқингиз қаёқда билсин, опоқингиз Ўрикзорда ‒ Асқарникида-ку!

‒ Тешик қулоқ эшитади дейишади-ку, шунга айтаман-да! ‒ бўш келмади Тошмурод.

‒ Бунақа ишларни боплайсиз-да, Абдурасул ота! ‒ қариянинг фаҳми-фаросатига қойил қолганини маълум қилди Сафохон. ‒ Жуда чиройли иш қипсиз, аммо-лекин!

‒ Мана шу нарса ҳеч бирингларнинг эсингизга келмади! Ҳатто ўзларини энг ҳушёр, донолардан санайдиган Норбобо аканинг ҳам фаҳми етмади! Ахир, ана шу касал ҳоли билан бизларни деб энг юқоригача чиқаман деяпти, сўзидан қайтмаслигини такрорлайди, нега энди мен уни унутишим керак? Боши осмонга етди, бир инсоннинг ҳурмати-да! ‒ ўзининг қилган ишидан нечанчи бор севиниб, завқланиб кетди. ‒ Бир инсоннинг ҳурмати!

‒ Сиз бошқачасиз-да, Абдурасул ота, илойим барака топинг, ‒ ўз навбатида унинг ҳам ҳурматини ўрнига қўйди Сафохон. ‒ Бунақа нарса сиздан бошқанинг хаёлига келмайди, ҳатто Норбобо аканинг ҳам!..

Шу маҳал улар олдига орқа кўчадан қора рангли “Нексия” келиб тормоз берди. Уччовининг эътиборини автомаркабнинг тормоз бериши ўзига тортди.

‒ Ана келди, ‒ деди Сафохон рулда ўтирган Йўлтурдини назарда тутиб, ёнидаги ўттизларга бориб қолган йигит унинг диққатини ўзига тортмади.

Абдурасул ота ва Тошмурод одинма-кетин автомаркаб ичига қарашди. Қариянинг диққат-эътиборини Йўлтурди тортмади-ю, бироқ унинг ёнида ғўдайиб ўтирган ўзининг ноқобил жияни Курбат эканлигини кўриб тепа сочи тикка бўлиб кетаёзди. Унинг ўғли Асқарга нисбатан қилган адолатсизлигига ҳали ҳам чидай олмаётганди. Бу бетамизнинг яхшиликка ёмонлик билан берган жавоби, айниқса, уни қаттиқ изтиробга тушишига сабаб бўлган, жиянини кўрди дегунча ўғли Асқарнинг бошига тушиши мумкин бўлган балони эслаб ич-ичидан тутаб кетаверар, “Қани энди замон кўтарсаю бу бетавфиқни мулла минган эшак сингари додини бериб қўйсам!”, деб кўнглига турли бадниятларни ҳам тугган пайтлари кўп бўлар, лекин ёши ўтиб, мана бундай кучдан қолганини эслаб афсус-надоматлар чекишдан нарига ўтолмасди. Айни чоғда ҳам худди ана шу ҳол юз бериб: “Бу турқи совуқ билан ошна экан-да, Йўлтурди дегани! Ўхшатмасдан-учратмас деб шуни айтсалар керак! Бир-бирини топиб олиб манавиндай дуёни ўзгартириб юборгудай ваҳима билан келишини-чи?! Ҳе-ее сен пандавақиларни!”, деб ичдан уларни қарғаб, бор важоҳатини ишга солиб эшик тутқичини кучининг борича нарига тортиб очди.

Автомаркабда ўтирган Қурбат бу ерда тўнғич тоғасини кўриб қолишини сира кутмаганди, фалокат босиб у нариги “Москвич”да эканига кўзи тушиши замони “у мени кўрмайди”, деган хаёлга бориб ўриндиқ тагига кириб кетгудек бўлиб сирғалиб пастлашиб ўтириб олди, гўё ана шу йўл билан тоғасидан қутулмоқ илинжида эди.

Йўлтурди аввал Сафохон билан сўрашди, кейин эса ҳайдовчи иккови бу сафар ҳам кекса бир мўйсафидни бошлаб келганларини кўриб ичидан ижирғанса-да, аммо бу ҳолатини ташқи қиёфасида ошкор этмади, ўзи томон чанг солгудек авзода ўқрайиб келаётган Абдурасул отанинг қош-қовоғига ҳам аҳамият бермай, тўғрироғи, бу ҳолни сезмаган кишидай бўлиб унга салом бериб сўрашди. Қариянинг хўмрайиши сабабини тушуниб дарров нигоҳини ундан олиб қочиб, нонвой Тошмурод билан ҳам сўрашди, тағин Сафохон томон ўгирилиб:

‒ Анча кутиб қолган кўринасизлар, шундайми? Мен ана ўша пулни бериб қўйганим одамникига бориб келяпман, афсус уни учратолмадим, қандайдир бир делегация билан юрган экан. Шундаям машинамда ўтирган анави оғайнимдан озроқ қарз олдим, ‒ дея чўнтак титкилашга киришди.

‒ Ахир, Йўлтурди, келишгандик-ку! Кеча эртага келсангиз пулингизни бериб юбораман, опкетасиз деган бир гапни қилгандингиз, бугун эса мана бундай деяпсиз, мен сизга ишониб эдим… ‒ ундан ранжиб пешонасини тириштирди Сафохон, худди ёш болаларга ўхшаб шерикларига кўзларини жавдиратди.

‒ Менга ишонганингиздан экан-да, мана бу дўдани тағин бошлаб кепсиз! ‒ ярим ҳазил аралаш унга дакки берди Йўлтурди. ‒ Бу билан бир нимага эришмоқчимисиз? Ўзингиз келаверсангиз бўлмасмиди, Сафо?!

Сафохонга унинг ҳеч паст тушмай дакки-дашном бериши, яна “бу билан бир нимага эришмоқчимисиз?” деган мазмундаги таънаомуз таҳқирлаши қаттиқ ботиб, манглайидан муздек тер чиқиб кетди. Бошқа томондан эса, эркаклик ғурури, шаъни топталиб, ўзини-ўзи оёқости қилгандай кўрингани боис, яна ҳам хижолатли вазиятда қолиб:

‒ Буларнинг келишига сабаб, булар… масжидимиз олдига айвон қурилаётганди, ана шу отахон бошчилигида… ана шу маблағ ҳозир бизга жуда зарур бўлиб қолди, ‒ деди, айни дамда Йўлтурди эмас, унинг ўзи ҳеч ҳавас қилиб бўлмайдиган шароитга тушгандайин, бемаврид ташрифидан азият чекиб, эски танишининг рўпарасида изза бўлганини ҳис этди.

Йўлтурдидай бир қаллоб, безбетнинг олдида Сафохоннинг ўзини ожиз тутиши, айбдор кишидек хижолатланаверишига Абдурасул ота ортиқ чидолмади, орага аралашиш мавриди етганини тушуниб:

‒ Менга қаранг ука, Сафохондай бир покиза одамга “бу билан бир нимага эришмоқчимисиз?” деб дакки беряпсиз-ку, лекин ўзингиз ҳеч бир уялмай-нетмай икки сафардан бери бу кишини, қолаверса, бизларниям овораи сарсон қиляпсиз! Буям майли, бунисига чидаш мумкин, лекин менга бир нарсани айтинг-чи, ҳеч замонда масжиддайин муқаддас саналган даргоҳ ишини битириб беришга пул сўрайдими? Оллоҳнинг уйига ҳужжат тўғирлаб беришга жон фидо қилиш ўрнига, ҳеч бир уялмай, қўрқмай долларда пул оладими, а?! ‒ деди, ана шу сўзларни айтаётганида авзойи ўзгариб, хўрлиги келганидан овози титраб чиқди, ўзини босиб қололмаганидан кўзларига ёш қуйилганини ҳис этди.

Йўлтурди қариянинг наинки сўзларидан, балки важоҳатидан ҳам қаттиқ қўрқиб, нима дейишини билмай талмовсиради. Гоҳ Сафохонга, гоҳ эса қариянинг сўзларини тасдиқлагандай уни мазах қилиб киноя аралаш такаббурона нигоҳ қадаётган нонвой Тошмуродга, ундан эса орқадаги “Нексия”си кабинасида ўтиргани ҳам кўринмаёзган Қурбат томон кўз югуртирди, ана шу аланглаши давомида гарангсираши, довдираши орқага чекиниб, ўзини қўлга олишга улгуриб, чайналганда      й тушунтирди:

‒ Энди… энди амак, сиз идорада ишлайдиганларни билмайсиз! Уларнинг танглайи пул билан кўтарилган! Катта амалдорлар масжидми, кинотеатрми қараб ўтиришмайди ‒ ноқонуний жойи бор деб туриб олишади! Ана шу кезлари уларга пул қистирмасангиз ишингиз битмайди, хуржунлашгандан-хуржунлашаверади! Қолаверса, бизнинг одамларни биласиз-ку!..

‒ Сизга ўхшаганлар ана шундай ўйлайди-да! Мен Сафохонга айтдим: чакки қипсиз бундай савоб иш учун бировнинг қўлига пул тутқизиб дедим! Одамлар борки, ана шунга ўхшаш савоб ишга жонларини бериб юборишгаям тайёр турадилар, бошқалари эса ўз улушимни қўшай деб фийсабилиллоҳ хизмат қиладилар! Тўғрими Тошим? Тошмурод деганим? ‒ ёнидаги нонвойга нигоҳ қадади Абдурасул ота, у қариянинг сўзларини тасдиқлаб “ҳа” деган мазмунда бош тебратиб қўйгач эса, бу ишорадан қаноатланиб тағин-да эҳтиросли, тағин-да таъсирли оҳангда жумласини якунлади: ‒ “Бизнинг одамларни биласиз-ку!”, дейсиз-а?! Ҳеч бир уялмай-нетмай бутун айбни одамларга тўнкаб қўяяпсиз! Ваҳоланки, ўшалар ҳам сиз билан менга ўхшаган мусулмон фарзандлари!

Йўлтурди бу сафар қарияга лом-мим дея олмади. Бир оғиз сўз дегудай бўлса, бундан бешбаттар дакки-дашном эшитиши, табиийки кутмагани маломатларга қолиши ҳеч гап эмаслигини фаҳмлаб, яна ҳадеганда Абдурасул отанинг сўзларини тасдиқлаб бош тебратишини қўймаётган Тошмуродга хўмрайиб қараб, қўлидаги икки буклоғлиқ пулни Сафохонга тутқизаркан:

‒ Бу ерда минг доллар. Қолган икки мингини эрта-индин у одамдан опкеб бераман, ‒ деди.

Сафохонга унинг безбетлиги ёқмади. Боз устига “эрта-индин опкеб бераман”, деб ёлғон ваъда бериши гўёки унинг устидан кулишдек кўриниб кетиб, шерикларининг олдида ўзини ғурури поймол этилгандай ҳис этаркан, Йўлтурдининг қўлидан пулни олмади. Эркаклик шаъни барча нарсадан устунлигини намойиш этгандай бир авзода норозилик билдириб:

‒ Ярим йилдан ошди-ку, сизга пул берганимга Йўлтурди! Ахир, ундаймас-да! Ҳаммасини тўғирлаб беринг, кейин қўлингиздан оламан! ‒ деб ўз сўзида қатъий турди.

Йўлтурди унинг юмшоқ табиат одам эканини яхши биларди. Ҳозир эса Сафохон шерикларига, айниқса, ёнидаги ёши бир жойга бориб қолган мўйсафидга орқа қилиб шу бугуноқ пулни топиб беришни талаб этишидан ижирғанди, шу сабаб уни мазах қилгандай иршайиб:

‒ Бу пулниям машинамда ўтирган ҳув анави ошнамдан обтурибман! Ишонмасангиз бориб сўранг, Сафохон! ‒ деди-да, ўша ёққа эътиборини қаратган эди, автомаркабда ўтирган Қурбат нима учундир юзини қўллари ёрдамида тўсишга, иложи борича буларга тескари ўгирилишга, кўринмасликка уринаётганига кўзи тушди.

Абдурасул ота ҳам унинг ортидан қора “Нексия” томон истеҳзола-ниб боқаркан:

‒ Ўша сиз назарда тутаётган оғайнингиз, ўша, иложи борича мендан яширинишга, менга кўринмасликка уринаётган ошнангиз марҳум синглимнинг ўғли, яъни жияним бўлади! У ҳеч қачон бировга пул берадиган анойилардан эмас! Бировнинг пулини тортиб олса-оладики, аммо бировнинг хожатини чиқаришга тоби йўқлардан, сира тоқати йўқлардан-да! Сиз уни яхши билмас экансиз! ‒ деди, шуларни маълум қиларкан, нонвой Тошмурод тарафга ўгирилиб: ‒ Ҳув бирда, пул алмашганда Асқар бунинг анча-мунча пулларини тўғрилаб берган, алмаштириб берган демоқчиман-да, девдим, кейин палакат босиб катта дўконларига текширув келганида, “Ўша пулларни жойига қўйиб турайлик, яна қайтариб оласан, йўқ бўлиб кетмайди!”, деганида, “Менга ҳеч қандай пулларни алмаштириб бермагансан, мен сени танимайман!”, деб туриб олган номард жияним мана шу нусқа бўлади, сенга бирда айтиб берувдим шекилли, Тошмурод?! ‒ деб эслатган бўлди, тағин жияни Қурбат томон нафратланиб қараб қўйди.

‒ Анави вокзал-аэропортларда билет тарқатиб юрадиган жиянингиз-да, а? Анави “афирист” девдингиз, “ўғлимга шу ишни қипти у номард” девдингиз, ўшами?!

‒ Ҳа, ўша, ‒ деди Абдурасул ота, кейин нима дейишини билмай қизаринқираган Йўлтурдига ўгирилиб, ҳар икковига ғазаб ва қаҳрини сочгандай нигоҳда, ҳар иккисининг ҳақиқий башарасини очгандай авзода сўзланди: ‒ Сиз ундан қишда қорни сўранг ‒ берармикин! Ҳў-ўп икковинг топишибсизлар-да! Ўхшатмасдан-учратмас деб шуни айтарканлар!

Қариянинг сўнгги гапи Йўлтурдини довдиратиб қўйди. Нима дейишини, нима қилишини билмай гарангсиради. Чайнала-чайнала бир нималар деб ғулдуради-да, қўлида чангаллаган пулни тағин Сафохонга тутиб:

‒ Буни обтуринг, эрта-индин қолганиниям опкеб бераман, ишонинг, опкеб бераман, ‒ дейишини қўймади.

Абдурасул ота “жуҳуддан жизза” қабилида аввал Тошмурод нонвойга қараб қолди, сўнг эса Сафохонга юзланиб:

‒ Олинг Сафохон, эртага эмас, индинга бирга келамиз, қани топиб бермасинлар-чи, унда бошқачасига гаплашамиз-да, а? ‒ деди, шу дамда қаёқдандир хотирасига Сафохоннинг акаси Вадудхон мелиса келди, шунча пайтдан бери уни эсга олмаганига, тўғрироғи, эслашмаганига бир томондан ажабланса, бошқа томондан Сафохоннинг соддалигига, ҳечқурса акасини эслатиб қўрқитиб қўйишни ҳам эплолмаганига ундан ўпкаланди. Ўзи бу камчиликни тузатишга киришиб: ‒ Биласизми бу кишининг акаси қаерда ишлашини? ‒ деб баланддан келди, Сафохон еростидан унга норозиланиб нигоҳ қадаганига парво қилмади, аксинча унга дакки берди: ‒ Менга ундай қараманг, Сафохон, бундай сўзида турмайдиган бебурдларга ана шунақа нарсаларниям етказиб қўйиш керак, ҳа, ҳа, билганлари, сал таналарига ўйлаганлари яхши! ‒ у шундай деб тағин Йўлтурдининг диққатини ўзига қаратиб: ‒ Ўша одам органда ишлайди-я! Ҳа, ҳа, сиз билан ҳазиллашаётганимиз йўқ! Вадудхон аканинг икки елкасидаги погонларида иккитадан катта юлдузлари бор, нақ подполковникми, полковник бўлиб ишлайдилар! ‒ дея огоҳлантираркан, асли мақсади қўрқитиш, шу йўл орқали иложи борича тезроқ пулларини қайтариб олиш эканини яшириб ўтирмади.

Сафохон акасининг ҳуқуқ-тартибот идорасида ишлашини Йўлтурдига айтмаганди. Шунинг учун ҳам у қариядан бу янгиликни эшитиши ҳамоно ўтакаси ёрилаёзди ‒ мушукникига ўхшаш чақчайган сарғимтир кўзларининг ола-куласи чиқди. Форма кийганлар ва мана бундай мўйсафид-қариялар билан ҳазиллашиб бўлмаслигига ақли етиб, ялтоқиланишга тушди:

‒ Эртагаёқ ўзим Ипподромга олиб бориб бераман, Сафохон! Ҳалиям ўша “От Ҳайкал”нинг орқасидаги растадамисиз? Анави, анави, “Хитой бозори” дейишармиди у ерни?!

Сафохон қариянинг огоҳлантирувидан сўнг Йўлтурди ўзини қўярга жой тополмай типирчилаб қолганини кўриб “ юракдан хўп бор экан-ку!” қабилида унга назар соларкан, қисқагина кулди, сўнг эса у узатгани бор пулни қўлидан олиб туриб:

‒ Ҳа, ўша ердаман! Саккизинчи раста, тўртинчи қатор ‒ борсангиз топиб оласиз! ‒ деди.

‒ Эртадан қолмасин! ‒ орага қўшилди нонвой Тошмурод. ‒ Бизлар тағин бу ерга овора бўп кеп юрмайлик, бензин фалон пул-а, биласиз-а, Йўлтурди-ии?! ‒ у ана шуларни даракларкан, Йўлтурдининг устидан кулгандай исмини тилга олаётганида охирги “и” ҳарфини чўзиброқ талаффуз этди. Бу билан гўё “эҳтиёт бўлмасангиз аҳволингиз “вой” бўлади-я!”, деб хитоб қилган, ана шунга ишора қилган бўлди. Буни нафақат Йўлтурди, балки ёнидаги Сафохон ва Абдурасул ота ҳам пайқашди. Ана шу пайқашгани важидан ўз навбатда улар ҳам Йўлтурдига “эсингни йиғиб иш тут, акс ҳолда жабрини тортасан-а!” дегандай маъно-мазмунни акс эттириб истеҳзоланиб назар солишди.

Абдурасул ота Тошмуроднинг юқоридаги сўзларидан руҳланиб, ўзида шижоат ва дадиллик пайдо бўлганини ҳис этиб, ҳеч бир тап тортмай, иштиёқи ошиб жияни ўтирган “Нексия”га қараб юрди. Унга яқинлашиб олди эшикнинг тутқичига қўлини узатган ҳам эдики, тоғасининг важоҳатидан қўрқиб кетган Қурбат автомаркабдан ҳовлиқиб ташқарига тушиб, унга салом бериб кўришмоққа тутинганди, Абдурасул ота унинг на саломига ва на ўзи томон чўзгани қўлига эътибор бермади, адоватини очиқчасига сездириб, ғазабнок авзода:

‒ Сен ярамасга дадам раҳматли яхши ниятда Қурбат деб исм қўйгандилар!.. ‒ деди, энди жумласининг давомини сўзлашга тараддудланганди, берган саломи ва чўзган қўли жавобсиз қолган жияни уни охиригача эшитмай, дарров қиёфасини ўзгартириб, тоғасига хезлангандай у томон интилиб:

‒ Нима қипти исмимга?! ‒ деб кўзларини олайтириб баланддан келди, айни дамда унинг совуқ, ғижимлаб ташланган қоғозга ўхшаш бурушиқ башараси тиришиб кетган, ўзини гўё айбсиз абдордай тутар, тўнғич тоғасининг шаънини оёқости қилувчи таъналарига чидолмагандек қилиб кўрсатар, буни кексайган одам олдида кўкрагини ғоз тутиш, ўзининг ҳеч бир нуқсонсиз одам эканлигини намойиш этиш орқали исботламоққа уринаётганди.

Абдурасул ота унинг феълини жуда яхши билгани учун мана бундай хезланиб чиранишига ҳеч бир парво қилмади, билъакс унга қасдма-қасдликка олға юриб уни орқага тисарилишга мажбур этаркан:

‒ Сен Қурбат эмас, Ғурбат экансан, тушундингми? Ана шуни бетингга айтмоқчи эдим! Билсанг агар, сен бу исмга номуносибсан! ‒ дея омади гапни айтган бўлди.

‒ Нега номуносиб эканман? Нима қипман ғурбатлик қилиб?! ‒ тап тортмади Курбат, тоғаси нега бундай деяётганини балодай сезса-да, лекин ўзини сезмаганликка олиб, тўғрироғи, туллаклик қилиб яна сўради: ‒ А, нима қилдим?!

Абдурасул ота унинг доғулилигидан яна ҳам жиғибийрон бўлди. Асабийлашиб ён-верига қаради, бошини тебратиб жиянига “аблаҳсан!” деган йўсинда кўзларини ўқрайтирди, юраги алланечук уриб, бутун вужуди титради ‒ бу ҳолати унинг овозида ҳам акс этди:

‒ Сен ярамас ҳеч қачон одам бўлмай-йсан! Одам бўлганингда Асқарнинг яхшилигини билардинг!

Курбат тоғасининг айни дамдаги руҳий ҳолатидан бехабар, у “ғазаб отга минди” деб фаҳмлаб, паст келгудай бўлса у авж олиши мумкинлигини таҳмин қилиб, ҳеч бир андишага бормай:

‒ Нима қипман Асқарингизга?!:

‒ Ана, бор, кичик тоғанг Рашиддан сўра, нима қилганингни айтиб беради! Хотини, анави офат Тоҳира Асқарнинг уйига бориб тўполон қип юрибди!

‒ Нега тўполон қилади?

‒ Пули йўқ эмиш! Сенинг ўша қилган номаъқул ишинг учун Рашид тоғанг Асқарга пул берганмиш! Ўшани сўраб борибди!

‒ Рашид акамнинг пулга эҳтиёжи йўқ эди-ку! ‒ ўзини ҳайрон қолгандай қилиб кўрсатди Курбат, заҳчаникига ўхшаш кўкўзларини тўнғич тоғасига бақрайтирди. Айни чоғда хаёлидан: “Сенлар билан Рашид акамнинг ораси бузилгани жуда яхши иш бўпти, мен учун айни муддао-да! У бундан-буёқ мендан кўра сенларга кек-адоват сақлайдиган, сенларга аҳли-оиласи билан бирга душман кўзи билан қарайдиган, сенларга ғазаб-нафратини сочадиган, менга эса муомаласини тузатиб яхши муносабатда бўладиган бўпти! Ҳа, ҳа, мен Рашид дўконни яхши биламан-ку! У бундан-буёқ ўзини сенсирасаям мени сизлайдиган, ҳурматимни жойига қўйиб соямга кўрпача соладиган бўпти, мен унинг кимлигини, унинг феълини яхши биламан ‒ сенлар билан уришиб-жанжаллашдими, албатта мен билан алоқасини тиклайди, мен билан яхши бўлишга ҳаракат қилади, атайлаб ана шу йўлни тутади ‒ сенларга алам қилишини истагани сабаб менга яхши кўринишга уринади!”, деган мазмундаги ўй-фикрлар ўтиб, ўзича сўзланиб, ичдан кенжа тоғасининг хатти-ҳаракатларига ва феълидаги айрим нозик ноқисликларга ўзининг баҳосини берган, унинг бундан-буёнги ўзини тутишлари, тўнғич акаси ва унинг оиласидагиларга, қолаверса ўзига бўлган муносабати келажакда қай томонга ўзгаришини миясида таҳлил қилиб чиқди. Мазкур тахминий хулосаси ва ўй-мулоҳазаларидан дилида мамнунлик, ич-ичидан хурсанд бўлиш, қувониш ҳиссини туйди.

‒ Буни бориб ундан сўра! Менинг дилимни ёмо-оон оғритди-да, аммо-лекин! Майли, Худо бор-ку, Худо кўриб турибди-ку!.. ‒ укасидан норозиланди Абдурасул ота, шунинг баробарида унга дўст бўлмаган мана бу нусхага ёзғираётганига ўзидан ўпкаланди. “Бу бадбахт сенинг дардингга қулоқ солармидики, унга ичингдагини ёриляпсан? У қайтага хурсанд бўлади ‒ сен ва укангнинг ораларинг бузилса дўпписини осмонга отади-ку, ахир! Ана шуни билиб туриб дилингдагини айтяпсан ‒ бундан бешбаттар бўлларинг демайдими? Худди ана шундай дейди! Ич-ичидан уни севинтиряпсан: “Мана сенлар кимсанлар! Мени ғадабга оляпсан, аслида сенам, анави уканг Рашид дўконам, манави ўғлинг Асқарам ‒ баринг бир гўр, тупроқларинг бир ердан олинган!”, деб ҳар учовингни ичдан сўкаётгани, ҳар учовингнинг устингдан кулаётгани аниқ ‒ бунга шубҳаланмасанг ҳам бўлади!”, деб турфа ўй-фикр, мулоҳазаларга бориб ўзидан ғижинишини қўймади.

‒ Бунақа нарасаларни мен ундан сўрамайман! Рашид тоғамнинг бошига иш тушганида Риҳси бувим менинг қанча пулларимни ишлатган! Ундан ўша пулларимни ҳалигача талаб қилганмасман! ‒ ўзини танти, яқинларига меҳрибон қилиб кўрсатишга уринди Қурбат, айни дамда Абдурасул отага “жаа-а менга дўқ уришни, жекиришни биласан ‒ тоға бўлиб менга нима яхшилик қилиб қўйибсанлар?!” дегандай ўқрайиб, сувдан қуруқ чиқишга уринди.

Абдурасул отанинг тўнғич синглиси Раъно икки фарзанди билан эридан ажрашиб, қизлик уйига қайтган, Жомийдаги “Учқун” тикувчилик фабрикасида ишлаб юриб, ўттиз етти ёшида ана шу фабрикага қарашли бўлган тиббиёт-санитария қисмида ҳамширанинг вена қон-томирига нотўғри игна санчиб ҳаво киритиб юбориши оқибатида бемаҳал вафот этиб бу фоний дунёни тарк этиб кетган, унинг ҳали вояга етиб улгурмаган ўғил-қизи Шокир баззов ва Риҳси кампир қарамоғида қолган; Риҳси кампир ҳаётлигида бу кенжа набираси Қурбатни еру кўкка ишонмас, уни тергаган ёки койиган, ўз фарзандлари билан уришиб қолганида орага тушиб унга дакки-дашном берган ўғиллари билан аразлашиб, ҳатто уларга димоғ-фироқ қилиб гаплашмай ҳам қўярди. Бундай ҳол анчагача давом этар, фақатгина улуғ рамазон кунлари, икки ҳайит айёми ва онасининг туғилган кунини нишонлашлари сабаб бўлиб, шунда ҳам орага Шокир баззоз аралашганидан сўнггина Риҳси кампир такаббурликни бир чеккага йиғиштириб, ўзи билан аразлашиб қолган ўғилларига ёинки улардан бирига гапирган бўлар, аммо дилидаги кек-адовати ариб, батамом унутгунига қадар ҳам ярим йил-бир йил ўтиб кетарди. Фақат шундан кейингина Риҳси кампир ўша ўғли билан муносабатини илиқлаштирар, фақат шарти шу эдики, бундан буёқ суюкли набираси Қурбатнинг мушугини пишт дейишга ҳам журъат қилолмасди, журъат қилгудай бўлса онаси яна асли ҳолига қайтиб, у билан яна сўзлашмай қўярди.

Анча йиллар ўтиб, Шокир баззов бу ёруғ оламни тарк этиб кетгач, Риҳси кампир ҳам анча кесайиб, саксондан ҳатлаб улгургач, Қурбат деганлари эса Ракат маҳалладан келин бўлиб тушган туппа-тузук одамларнинг бинойидек, ойдеккина қизини “оғзи ҳидланаркан” деб ҳеч ақлга сиғмайдиган айб билан мазаммат қилиб қўйиб юбориб, Рашид дўкондан бошқа учта тоғасидан эшитадиганини-эшитиб, таъна-маломатларга қолса-да, сира ақлини йиғиб олишни истамаган кунларнинг бирида, Абдурасул акадан кейинги укаси Абдуҳамид тўнғич ўғли Мирзиёдни уйлантираётганида, у кенжа укасини ахтариб қўшни ҳовлига кирганида, бир пайтлар ўзи қурган ва ўн-ўн беш йиллар атрофида бола-чақаси билан бирга яшаган уйининг айвонига кўтарилиб, эшикдан ичкарига мўралаганида жияни Қурбат бир пайтлар катта бобоси Ҳосил баззоз Оренбургдан харид қилиб олиб келиб набираси Раънога сеп тариқасида тортиқ қилгани қизил эрони гилам устига кўм-кўк дуҳоба кўрпачани икки қават қилиб тўшаб чўзилиб ётиб олган кўйи телевизорга видео улаб қўйиб, айтишга ҳам тил бормайдиган фаҳшни тарғиб қилувчи бемаза-тутуриқсиз парнофильмни кўраётганининг устига кириб қолган, кириб қолиши ҳамоно жиянини ғадабга олиб: “Нега ўртанча тоғангникига тўйга бормай ‒ мана бундай беҳаё, ҳеч бир одоб-ахлоққа тўғри келмайдиган, инсон зоти жирканадиган фильмни кўриб ётибсан?!”, деганида, ана шу мазмунда тергаганида, у бетамиз: “Тоға бўлиб менга нима яхшилик қиляпсизлар? Ўша Зиёднинг тўйига бориш-бормаслигим билан нима ишингиз бор? Боргим келмади, вассалом!”, дея уни жеркиб ташлаган, кейинчалик онаси Риҳси кампир ҳам суюкли невараси Қурбатнинг ҳеч қандай қуюшқонга сиғмайдиган ‒ одам боласи гапиришга ҳам ҳазар қиладиган мана бундай номаъқулчиликларга бориб, бемаъни ‒ шарм-ҳаёсиз бир фильмни кўриб ётган бўлганини тўнғич ўғлидан эшитса-да, ўзини бу нарсага эътибор бермаган қилиб кўрсатиб, ўғли Абдурасул невараси Қурбатни ўз ҳолига қўймай ‒ тўйга бормагани учун “тоза пўстагини қоққанига” алоҳида урғу бериб, ана шуни баҳона қилиб у ҳам аччиқ-тиззиқ гаплар билан ўғлидан аламини олган, аламини олиб ҳам ҳоври босилавермагач, анчагача ундан аразлаб гаплашмай юрган, тўнғич ўғлини кўрди дегунча қовоқларини осилтириб хўмрайиб олар, баъзида эса берган саломига ҳам алик олмай тескари ўгирилиб уйга кириб кетарди. Ана шуларни хотирларкан, Абдурасул отанинг кўнглидан: “Ойим раҳматлиям буздилар-да буни ‒ болалигидан эркалайвериб, кўнглига қарайвериб, охир-оқибат мана натижаси ‒ ҳеч кимни писанд қилмайди, ҳеч кимни одам ўрнида кўрмайди ‒ ўзи хон, кўланкаси майдон ‒ истаган аҳмоқгарчиликларни қилишни одат тусига айлантириб олди!”, деган ўй кечди, мазкур ўй ўтиши ҳамоно жиянининг уйланиш воқеаси ёдига тушди. У тўғри одам бўлгани боис:

‒ Сен уйланаётганингда ана шу Рашид тоғанг ҳам анча пул сарфлаган, харажат қилган демоқчиман. Аммо сен туппа-тузук хотинингни қўйиб юбординг ‒ ойим раҳматли сенга бир оғиз сўз демадилар, дакки-дашном беришга журъатлари етмади, тўғрироғи, улар сени жуда суюлтириб юборгандилар, сенга сўзлари ўтмади, ‒ деди, у бу жумлани жиянидан нафратланиб, қаҳри келиб маълум қилди, бу билан онасидан ҳам норозиланганини, жиянининг ана шундай бадбахт, нокас бўлиб вояга етишида, ана шундай сурбет, разил касга айланишида онасининг ҳам ҳиссаси борлигини таънали, айни пайтда аламли бир оҳангда билдирди, буни Қурбат балодай сезди. Унинг жуда яхши, бамаъни одамларнинг ойдай қизини “оғзидан ҳид келаркан, оғзи сасиркан” деб қўйиб юборганини, ҳақиқатда эса уйланган хотинидан эмас, айни унинг ўзидан бадбин ҳид келиши катта оилаларидаги барчага аён эди, у билан бир хонада ўтириб қолгудай бўлсангиз оёқларидан келадиган айнан ана шундай ўзи назарда тутган сассиқ ҳидга чидаб туролмай қайт қилиб юбориш ҳеч гап эмасди. Боз устига, хулқи ҳам турқи каби яна ҳам “бадбин, сассиқ” эканига шу дамда Абдурасул ота яна бир карра иқрор бўлганди.

‒ Ўлиб кетган бувимни ўртага қўшманг ‒ гўрида тинч ётсин бувим! Буёғини суриштирсак, ўғлингиз Анвар акам ҳам жаа фаришта эмас, уям нима учун биринчи хотинини қўйиб юборганини илгариги бошлиқлари Шариф ака менга айтиб берган, Шариф Юнусовни назарда тутяпман! ‒ тап тортмай дараклади Қурбат. У ҳам ушбу пичингни, аччиқ таънаси орқали баъзи-бир кўпчиликка ошкор қилинмаган, кўпчиликдан яширилган, лекин у воқиф этилган воқеа-ҳодисалардан ҳам хабардор эканини тоғасига билдириб қўймоқни истаганди.

Ўғлининг собиқ бошлиғи, асли қўқонлик бўлиб, ўтган аср инқилобидан кейин Тошкентга, Эски Жўва даҳасидаги Чувалачи маҳалласига жой қилиб келган Юнус аравакашнинг кенжа ўғлининг исмини эшитиши заҳоти Абдурасул отанинг тепа сочи тикка бўлаёзди. Қуюқ мош-гуруч қошлари паст-баланд чимирилиб, кенг пешонасидаги тарам-тарам ажинлари яна-да чуқурлашди, ўзини қўярга жой тополмай, тағин ҳам аччиқланиб жиянини тергашга киришаркан:

‒ Ҳали сен Шариф биланам ош-қатиқмисан? Қачон улгурдинг у билан танишиб олишга?! ‒ деди, жиянининг туллак, пихини ёрган кимса эканлигини эътироф этгандай, заҳарханда кулгида ён-атрофидагиларга қараб қўйди, сўнг эса Қурбатга жирканиб нигоҳ қадаб: “Ёмон илоннинг ёғини ялаган бир махлуқсан-да!”, деб ичдан сўзланиб қўяркан, қўшимча қилди: ‒ Сен ўзи мансабдор, пулдорларнинг этагига ёпишишни, пинжига суқулишни қўймас экансан-да, а? Ўшаларга яхши кўриниб хизматларини қилиб гумаштаси, шотири бўлишни ўзингга эп биларкансан-да!

‒ Ўзимнинг яқинларим кўкрагимдан нарига итарганларидан кейин бошқаларга суянишдан, бошқаларнинг пинжига киришдан ўзга чора қолмас экан! ‒ ҳеч бир уялмай, андиша қилиб ўтирмай ўзини оқламоққа уринди Қурбат, унинг мазкур қочирими, таънаси замирида тўнғич тоғасидан ҳам аламини олиш аломати бор эди.

Абдурасул ота худди ана шу нарсани жуда яхши фаҳмлагани боис, яна унда на эркаклик ғурури ва на ор-номус, уят-андишадан асар ҳам қолмаганига нечанчи бор амин бўларкан, жиянининг ҳақиқий башарасини ён-атрофдагиларга ошкор этгандайин овозига эрк берди:

‒ Биламан сенга улар нима учун кераклигини! Нима мақсадни кўзлаб уларга суркалишингни айтайми?! Улар сенга маза-бемаза ишларингни битиришингда керак, акс ҳолда уларгаям бизларга тупурганингдек тупурардинг! Ўзингнинг манфаатинг йўлида уларнинг мансабидан фойдаланасан, бордию улар мансабидан тушса ёки бойлигидан айрилса, худди Асқарга сени танимайман деганингдек, уларниям танимай кетасан! Ҳа, ҳа, уларни биринчи бўлиб сотасан! Сенинг башаранг, сенинг қандайлигинг кўпларга аён-ку энди!..

Тоғасининг мана бу айбситиши ва аччиқ-тиззиқ таънасига Қурбат бир оғиз сўз дея олмади, дея олмасди ҳам. Ҳақиқатда унга Шариф Юнусов ва у кабилар, мана бу Йўлтурдига ўхшаганлар асосан битта-яримта уддалай олмаётган ишларини битириши ёхуд ҳаётда ҳар куни учраши мумкин бўлган муаммоларини ҳал этиш, уларга ечим топишда керак бўлар, баъзилари эса, айниқса, Шариф Юнусовга ўхшаган валламатлари унга “криша” вазифасини ўташ учун зарур каслар эдилар. Қурбат яна у ва унга ўхшаган “қўли узунлар” билан ака-ука тутиниб юришининг бошқа сабаби ҳам бор эдиким, бу энди Шариф Юнусовнинг табиатидаги баъзи бир салбий жиҳатлар Қурбатда ҳам мавжуд бўлиб, ана шу жиҳат, жиҳатдан ҳам кўра иллат бундай фосиқ кимсаларни ҳаётда ҳам бир-бирига яқинлаштирар, ана шу яқинлик уларни инсон маънавиятига, хулқу одобига, шаънига номувофиқ келадиган айрим бир номақбул бузуқ ишларда ҳам ҳамкорлик қилиб юришларини тақазо этарди. Ана шу кезларда Қурбатга нафақат бу “акахони”, балки Шариф Юнусовга бу “укахони” жуда асқатар, айни муддао бўлардиким, буни улардан бўлак ҳеч кимса билмаслиги кераклигини, мутлақо махфийлик касб этиб, ана шуни тақазо қилгани сабаб, бу нарсалар сир бўлиб қолиши муҳимлигини ҳар қайсиси ҳам истар, ана шу таомилга амал қилиб ‒ тарки одат амримаҳол деганларидай, баъзида фақат керакли, хуфия жойлардагина учрашишларига тўғри келар, ана шу масканда ўзларидан бўлак ўзларига ўхшаган феъл атвордаги, ўзларига ўхшаган ишратпараст танноз-ойимча аёлларнигина таклиф этишар, уларни топиб саралаб олиб бориш эса, табиийки, Қурбатнинг зиммасидаги масъулиятли, ўта нозик вазифа саналарди…

Абдурасул ота юқоридаги таъна-дашномларига, аччиқ-тиззиқ сўзларига жияни Қурбат лом-мим дея олмай қолганидан унинг бад хулқига тааллуқли мисоллардан яна бир-иккитасини келтириб энди фосиқ, палид кимса эканлигини ҳам ошкор этмоққа шайланганида, наридаги “Москвич” рулида ўтирган Тошмурод сигнал чалиб, орқа ўриндиқдаги Сафохон эса қўл ишорасида уни ўзлари томон чорлашдию гапирмоқчи бўлган гапи оғзида қолиб, ниятидан қайтди. “Ҳе, сени!” деган ишорада қўл силтади-да, уни мунтазир бўлиб кутаётган шериклари тарафга одимларкан: “Битта тиррақи бузоқ бутун подани булғатади деганларича бор экан-да! Бу ярамас бутун бошли катта бир оиладагиларга адоват уруғини сочиб, барчанинг пароканда бўп кетишига сабабчи бўлди!”, деди ичида, шу дамда яна ўғли Асқар айтиб берган воқеани ёдига олиб, чуқур хўрсиниш билан “уф” тортди. “Укам Рашид қамалганида у мегажинга, у офатга қанча яхшиликлар қилувдим-а! Ўзи дадам раҳматлига писта қовуртирттириб соттиришгача борганидаёқ билувдимку-я бунинг кимлигини, лекин ёш болаларига раҳмим келганидан, ўша йиллардаги аҳволларидан келиб чиқиб уни ўзим ишлайдиган боғчага ишга олиб кетувдим, ошхонасига киритиб қўювдим, ана шуларниям билмади нонкўр!”, деди ўзига-ўзи, ушбу юмушлари ҳақида ўйларкан, қилган яхшилигини миннат қилаётгандай бўлгани сабаб ўзидан ўпкаланди, маълум маънода хижолатланди. Аммо бу билан ҳам ҳовридан тушмади ‒ қанча унутишга ҳаракат қилмасин, укасининг хотини кўзи олдида жуда хунук авзода, шайтоний бир қиёфада намоён бўлаверди. Нечанчи бор тантиқ келинининг ўғли Асқарникига пул сўраб борганини тасаввур қиларкан, сўнгги пайтларда у тушларига ҳам жулдурвоқи уст-бошдаги жодугар, алвасти мастон қиёфасида кириб чиқаётганини, хадеганда унинг ёқасидан олиб, тиланиб пул сўрашини қўймаётганини эслаб, кўзи олдига келтириб, бу нарса унинг хотирасига чиппа ёпишиб улгурганини ҳис этди…

5

Асқарнинг хотини Карима ҳовлига учга-тўрт ўлчамдаги катта-катта қизил атиргуллари бўлган кўк сатин матони тўшаб бир чеккасидаги беқасам кўрпачага ўтириб олиб устига уюб қўйилган оқ-қўнғирранг жунларни саваётганди, кўчадан кираверишдаги болхона пештоқида одатда мактабларга қўйилиши керак бўлган катта қўнғироқ беш-олти бор жиринглашидан чўчиб тушди. “Ҳе, ўлсин илойим, ким экан бу ҳовлиқиб келган? Бир-икки марта жиринглатдинг бўлди-да энди, шу қўнғироқ ордонани босавериш ҳавасми сенга?!”, деб қўнғироқни кетма-кет босган кимсадан норозиланиб савағичларни жун уюми устига отиб уриб ўрнидан қўзғалди-да, минғирлаб-минғирлаб уч-тўрт қадам юрди, эгнидаги ёзлик сидирға ҳаворанг шодланка кўйлагига ёпишган пар сингари титилган юнгларни қоқиб қўяркан, уёғига-буёғига қараган бўлиб “ҳозир” деб қўйди, шошмасдан кўча эшик томон йўналди.