Текст книги "Сайланма әсәрләр. 1 том. Повестьлар һәм хикәяләр"

Ләкин Азат Җиңү бәйрәме үтеп берәр атнадан соң гына шалтыратты. Аның тавышы ук башка, үзгә иде.

– Минем проблемалар килеп туды әле, Илдар, – диде ул, сүзен озынга сузып тормастан. – Шушы бер-ике көндә хәл ителер дип уйлыйм… Хәзергә сорашмый тор, яме!

– Кайчан күрешәбез соң? Бәлки, миңа килеп чыгаргадыр?

– Юк, юк! Тик син борчылма. Шәт, бөтенесе дә рәтләнер.

– Яхшы. Бирешмә!

Арабызда телефоннан менә шундый гына сөйләшү булды.

Нинди проблемалар икән ул? Эш буенчамы? Көнкүрештәме? Шәхси пландамы? Уйлап карасаң, боларның һәммәсенең ихтималы бар иде. Азатның гаепле булуын мин башка да китерә алмый идем.

Ремонтланган автобусны комиссия тоткарлыксыз кабул иткән. Рульгә ике-өч кеше утырып, машинаның берәм-берәм барлык системаларын тикшереп чыкканнар. Алар сыңар кимчелек тә таба алмагач, бәйләнчек комиссия башлыгы машинада территорияне үзе ике тапкыр әйләнгән.

– Чыннан да, «как часы» эшли бу уенчык! – дигән ахырда комиссия җитәкчесе. – Двигатель тел тидергесез… Педальләр сизгер, ишекләр тыңлаулы, сигнализация нормаль… Ә салон… теге ни… дизайн диләрме әле? Зәвык белән эшләнгән, чёрт возьми! Нинди фикерләр бар?

– Гадәттәгечә, «яхшы» билгесенә кабул итәргә! – ди бер комиссия әгъзасы, Акулов фамилияле шофёр.

– Килешәм. Сәйдәшевнең ремонт бригадасы премиягә лаек, минемчә. Оештырырбыз. Начальствога үзем кереп ялынырмын.

Автобусның документларын бик тиз карап, иртәгесен яңа номер элгәннәр, ә менә югары квалификацияле слесарь Сәйдәшевне шофёр итеп рәсмиләштерү өчен бер көн генә җитмәгән, һәм тәүге рейска автобусны бөтенләй башка кеше – профсоюз активисты, әлеге дә баягы Акулов алып чыккан. Хәер, Азат моны белмичә дә калган, чөнки, яңа машинасына утырыр алдыннан, ял сорап, әйбәтләп мунча кергән, парикмахерда чәчләрен төзәттереп, кием кибетләрендә күңеленә ошарлык костюм эзләп йөргән, пассажирлары каршында автобусы кебек чиста һәм пөхтә буласы килгән…

Икенче көнне эшкә килгәч, Азат Сәйдәшевне, автопарк территориясенә керүгә үк, сул яктагы чирәмлектә торган җимерек автобус каршылый. Аның автобусы. Ярты ел буена бөтен күңелен биреп төзәткән, һәр шөребен кулыннан үткәргән һәм, асылда, яңадан тудырган автобусы.

Азат машина тирәли әйләнеп чыга һәм, ташыган ачуын җиңә алмыйча, кыйшаеп ябылмыйча калган алгы ишекне ике йодрыгы белән төя башлый. Ул арада автобус янына башка шофёрлар да җыелалар.

Акулов машинаны юл буендагы бетон баганага бәрдергән икән. Автобусның алгы уң як почмагы яньчелеп, пыялалар чәлпәрәмә килгән, багана да түзмәгән, – бәргән җирдән сыгылып төшеп, автобусның түбәсенә ауган.

Ярый әле, корбаннар булмаган, хәтта Акуловның үзенә дә, бер-ике тырналган җирен исәпләмәгәндә, һичбер зыян килмәгән.

– Бәхете бар икән, ничек күкрәге изелмичә калгандыр, – диешәләр күпне күргән шофёрлар. – Мондый чакта рульдән дә куркыныч нәрсә юк…

– Ни сөйли соң үзе? Авариянең сәбәбен әйтәме?

– Тормоз… Тормоздан күрә, имеш.

Шофёр халкы кырын-кырын Азат Сәйдәшевкә карап куя.

Ә Сәйдәшев, бер сүз дә әйтеп тормастан, туп-туры кадрлар бүлегенә китә һәм эштән азат итүләрен сорап гариза яза.

Кадрлар бүлеге мөдире, Бикбау фамилияле кеше, карап торышка инде күптәнге пенсионер, әүвәлге номенклатура әһеленә дә тарткан, димәк, совет куласасының әле астында калып, әле өстендә булып чыккан дип уйларга кирәк, Азатка ашыкмаска киңәш итә.

– Аннары, – ди ул, – бүген кич профсоюз җыелышы булырга тиеш… Турысын әйтәм көн тәртибенә кичәге авария мәсьәләсе куелачак.

– Яхшы. Мин җыелышта булырмын, – ди Азат. – Ләкин гаризам сездә калсын.

Азат Сәйдәшевнең йөрәге гомеренә беренче тапкыр шушы минутларда зәгыйфьлеген, арыганлыгын сиздереп ала. Мөдирнең күзе очлы (дөресрәге, тәҗрибәле) икән: Азатның агарынганын күреп, ул аңа кичекмәстән медпунктка барырга куша.

Медпунктта Азатка башта валидол каптыралар, аннары, йөрәк авыртуы җибәрми торгач, укол кадыйлар.

Бераз тынычлангач, Азат миңа шалтыраткан.

Җыелышта беренче сүз Акуловка бирелә. Хатын-кызлар ирексездән күз сирпеп ала торган чибәр кеше икән ул. Уртачадан калкурак буйлы, кырыкка җитеп килсә дә, яшь чырайлы бу шофёр эшендә алдынгылыкка омтылмый, әмма түрәләр каршында абруе бар, чөнки ипле итеп сөйләшә белә, конфликтка кермәскә тырыша, гомумән, активистлардан исәпләнә. Казаннан комиссия-мазар килеп төшсә йә кунаклар булганда, түрәләр белән янәшәдә, эшчеләр сыйныфы вәкиле буларак, шушы Акулов тора. Аны, ихтимал, көнләшебрәктер, «күз көеге» дип йөртәләр. Чөнки президиумда да ул утыра, Мактау тактасын да аның сурәте бизи, район гәзите генә түгел, хәтта республика гәзитендә дә фоторәсеме басылган икән.

– Иптәшләр… – дип сүзгә керешә ул. – Иптәшләр… Үзегез беләсез, ремонттан яңа чыккан бу автобус руленә мин очраклы рәвештә генә утырдым, чөнки үземнең автобус профилактика үтә иде. Рейска чыгарырга бүтән машина да, буш шофёр да табылмагач, автобусны бер көнгә миңа тоттырдылар… Шикләнебрәк булса да алындым мин бу эшкә…

– Ә нидән шикләндең? – дип сорау бирә шунда арттан бер таксист.

– Нидән дип… Автобусны яңа бригада ремонтлаган… Сәйдәшев бригадасы. Ә Сәйдәшев, гомумән, коллективта яңа кеше, үзен уңай яктан күрсәтеп өлгермәгән әле дип әйтимме?

– Мәсьәләгә якынрак кил! – ди әлеге тавыш. – Казанга ничек барып җиттең? Нормальномы?

– Нормально.

– Тормоз ничек иде?

– Мин аның эченә кереп карамадым.

– Ә Казаннан кайтышлый ясаган аварияңне шуңа сылтыйсың бит…

– Чөнки башка сәбәп юк, – дип, теләр-теләмәс кенә җавап бирә Акулов һәм, артка борылып: – Ә нигә миннән сорау ала ул? – дип, президиумга мөрәҗәгать итә, ярдәмгә өметләнә.

– Сез, иптәш Акулов, җавап бирергә тырышыгыз. Чөнки бу сораулар барыбызны да кызыксындыра.

– Әйтәм ич, кинәт тормоз киреләнде…

Җыелыш рәисе өстәлендәге кәгазьләргә күз төшереп ала да:

– ГАИ актыннан күренгәнчә, авария булыр алдыннан, сезнең алда да, артта да машина булмаган… Юлда бернинди комачау юк, ә сез, нигәдер уңга каерып, көпә-көндез кюветка төшкәнсез һәм машинаны баганага бәрдергәнсез… Автобусның тормозы төзек, иптәш Акулов! Комиссия аны җентекләп тикшерде. Фактлар шундый, аңлыйсызмы?

Акулов ык-мык килә.

Шулчагында иң алда утырган түм-түгәрәк гәүдәле бер карчык торып баса. Софья Матвеевна.

– Дөресен сөйлә, Акулов, – ди карчык тыныч кына. – Кичә минем күршем, гөнаһ шомлыгына каршы, синең автобусыңа утырып, Казаннан кайткан.

Акулов, тәшвишләнеп, Софья Матвеевнага текәлә.

– Син бит рульдә йоклап киткәнсең, Акулов! Ә үзең кешегә нахакка яла ягасың! Синең үзеңнең тормозың эшләмәгән дим мин, беләсең килсә. Аккош күле буенда тукталгач, «Ак каен» кафесына кереп чыкканыңны да сөйләде күрше хатын, чөнки ул үзе дә шунда бер стакан минераль су эчкән. Ә синең ни эчкәнеңне мин әйтимме, гөнаһыңны үзең таныйсыңмы?

Калганнарын Азат тәфсилләп тормады. Акулов, әлбәттә, акланып маташкан, ахырда аның ике көн буена улының һәм хатынының туган көнен бәйрәм иткәнлеге, аңа кичә, гомумән, руль тотарга ярамаганлыгы ачыклана.

Икенче көнне кадрлар бүлеге мөдире Бикбау белән Азат арасында бик җитди сөйләшү була. Мөдир Сәйдәшевне гаризасын кире алырга үгетли, администрация исеменнән гафу үтенә, чөнки автобусны башка шофёрга тапшыруны ялгыш булган дип саный. Тиздән ике яңа автобус кайтырга тиеш, һәм администрация шуларның берсен Сәйдәшевкә бирергә дип карар кылган икән.

Азат көчәнеп кенә елмая, ләкин сүзеннән кире кайтмый.

Мөдир психологик дәлилләр дә китереп карый:

– Сез бит, иптәш Сәйдәшев, коллективка да ияләшеп беттегез, сезне биредә һәркем ихтирам итә, – ди. – Сез Акуловка карамагыз, берәү генә ул… Хәер, алар башка җирләрдә дә бар барын…

Сәйдәшевнең дәшми торганын күргәч, Бикбау, нәрсәдәндер шикләнгәндәй, ишек янына барып, аны тиз генә ачып карый да соңгы дәлилен ачып сала:

– Азат Нәҗипович, – дип эндәшә ул шыпырт кына. – Миңа сезнең тормыш юлыгыз билгеле… язмышыгыз… башыгыздан кичкән хәлләр… Мин ул авыр елларны яхшы хәтерлим, чөнки үземнең дә якын туганнарым репрессия корбаннары булды. Фашистларга әсир төшеп исән калган гарип абыебызны кырык җиденчедә барыбер Колымага озаттылар, ул шуннан кайтмады. Кырык тугызынчыда студент энемне сәяси гаепләделәр. Утыз җиденчеләр булса, миңа да җиле тигән булыр иде, ә болай… ачыктан-ачык кагылмадылар, әмма хезмәт буенча үсәргә юл бирмәделәр. Мин гомер буе баш инженер урынбасарлыгыннан уза алмадым… Партиягә ХХ съезддан соң кердем. Анда да райкомдагы бер акыллы баш: «Нишләп сезнең фамилия морзаларныкы сыман яңгырый?» – дип җанга тигән иде.

Боларны сөйләгәнем өчен гафу итегез… Мин аларны сөйләргә дә тиеш түгел идем… Мин сезгә, Азат Нәҗипович, лагерь тузаны булган энемә караган күк карыйм һәм үземне сезнең каршыда бурычлы итеп тоям. Сезне төрле… катлауланулардан саклыйсым килә. Аңлыйсыздыр, кайбер сәбәпләр аркасында мин барысын да әйтеп бетермим… Үтенәм сездән: әйдәгез, хәзергә гаризагызны бер читкә куеп торыйк, теләсәгез, бер айлык ял рәсмиләштерербез. Янәшәдә генә Васильево санаториесы бар, анда йөрәкне әйбәт дәвалыйлар, бирегә бөтен союздан авырулар килә… Путёвканы профсоюз бирер…

* * *

Җылы сүз җанны эретә. Карт хезмәткәрнең ихластан әйткән сүзләре Азатны тагын бер кат уйланырга мәҗбүр итә.

Берничә көннән соң, миңа килгәндә, ул инде шактый тынычланган иде, шулай да мин дустымның йөзе суырылыбрак китүен абайладым. Азат моны соңгы вакытларда начар йоклавы белән аңлатырга тырышты. Ул, кадрлар бүлеге мөдиренең киңәшен тотып, бер айлык ял алган иде.

Азат миңа автобус кыйссасын бәйнә-бәйнә сөйләп бирде. Күрәләтә гаделсезлеккә нык рәнҗегән иде ул һәм моны миннән яшерүне кирәксенмәде дә. Аны бигрәк тә Акулов кебек вак хәшәрәтләрнең иркенләп алдашуы һәм безнең системаның аларга каршы корал таба алмавы гаҗәпкә калдыра иде. Бу мәсьәләне бик куертасым килмәсә дә, батырчылык итеп болай дидем:

– Заманында үзеңә очраган теге йолкыш Мурзаевны исеңә төшер. Бүгенге Акулов әнә шул Мурзаевтан яралган бит… Ә менә кадрлар бүлеге мөдире Бикбау мине, чыннан да, гаҗәпләндерә. Барысын да әйтеп бетерә алмыйм дигәнме әле?

– Әйе, шулайрак диде.

Бикбау, әлбәттә, күбрәк белә торгандыр, чөнки, шөбһәсез, Дәүләт иминлеге комитеты Азат Сәйдәшевнең тормыш-көнкүрешен күздән ычкындырмас. Эштәге хәлләрен, әлбәттә, кадрлар бүлеге аша да даими контрольдә тоталардыр. Әгәр шулай икән, мөдир, чыннан да, Азатка яхшылык тели, бәлки әле, аны яклап та кала торгандыр. Мин Азатка шуларны әйттем.

– Үзем дә шулайрак уйлыйм, – диде Азат. – Ләкин мин дуамал адым ясамаска тырыштым кебек. Кем әйтмешли, ата казны котыртмыйм, мораль яктан тотнаклы, эчмим, тартмыйм, анекдот сөйләмим…

Азатка ияреп, мин дә елмайдым.

– Ну бу күркәм сыйфатларың Черек күл «агайларын» сагайта гынадыр әле, – дидем. – Совет стандартына бик туры килми бу диярләр. Валлаһи, шикләнерләр. «Тымызык күлдә корт уйный» дигән сүз бар…

Азат шундук җитдиләнде.

Мин аңа сәламәтлегенә игътибарлы булырга киңәш иттем, кыш буе алсыз-ялсыз эшләвен исенә төшереп:

– Безнең яшьтә йөрәк белән шаярырга ярамый, санаторий турында да уйла, – дидем.

– Ял итеп карыйм әле, аннан күрербез, – диде ул ничектер ваемсыз төстә. – Бер атна-ун көнне тик кенә урманнарда йөреп, сәйран кылып үткәрергә исәп. Фотоаппарат асып. Аннары мин бит, начармы-яхшымы, рәссам да әле. Эскизлар эшләрмен. Иртәгәгә дә планым бар.

– Нинди план?

– Беләсеңме, «яшел бишегем» дип атап булмаса да, Атнаны кайтып күрәсем килә.

Чамалап карадым да, Атна авылыннан әйләнеп кайту өчен, бер көн генә җитмәячәген әйттем. Хәзер ул район үзәге түгел, һәм анда автобуслар йөрмидер, юллары да асфальт түгелдер, дип кисәттем. Азатның моңа исе китмәде, йөк машинасына утырырга да риза икәнлеген, поезддан соң егерме-егерме биш чакрымны җәяүләп тә бара алуын әйтте.

– Ә төн кунуга килгәндә, фатир бетмәс әле, – диде.

– Ихтыярың салават, – дидем мин, – җилләнеп кайт, алайса. Автомобиль юллары китабына күз салсаң да әйбәт булыр.

– Әйе, карармын, андый атласым бар минем.

Азатның «балачакка сәяхәте», нәкъ мин уйлаганча, ике көнгә сузыла. Бу сәяхәтне уңышсыз булган дип әйтергә телем бармый, әмма ул бик үк өметле башланмый.

Атнага иң якын тимер юл станциясенә Азат иртәнге электричка белән бара, аннары, олы юлга чыгып, шул якка баручы «ЗИЛ» га утыра. Атнага борылган юл чатында аннан төшеп кала да, канау буендагы чирәмгә кырын ятып, тагын берәр җай чыкканын көтә башлый.

Байтак көткәннән соң, аның янына сөт ташучы бер машина килеп туктый. Шофёры, кабина ишегеннән башын тыгып:

– Атнагамы? Булса – утыр, бер тәңкәңне әзерлә! – дип, бөтенесен бер сулуда әйтеп бетерә.

Азат, тиз генә сумкасын һәм плащын алып, кабинага шофёр янәшәсенә кереп утыра.

– Кая барыш, шеф? – дип сорый шофёр, кузгалып киткәч тә һәм бардачоктан яшел каплы «Шипка» сигаретын алып кабыза.

– Атнаның үзенә.

– Алай икән. Импортный сумкаңа караганда, Казаннан гына түгел кебек үзең?

– Юк, Казаннан дисәң дә була. Яшел Үзәннән.

– Таныш җир. Ә безнең Алла каргаган шүрәле якларында ни йомыш?

– Кайчандыр Атнада торган идек. Бер күреп кайтыйм дидем.

– Турист, значит. Сәяхәтче! Ягъни мәсәлән, Юрий Сенкевич, – дип, шофёр бер минутта Азатның кемлеген ачып сала.

Шофёр «син» дип кенә эндәшкәч, Азат та шул әшнәлек теленә күчә:

– Ә син, значит, колхоз шофёры?

– Точно. Молокозаводка сөт ташыйм. Ике меңенче елга кадәр азык-төлек проблемасын хәл итүгә өлеш кертәм дип тырышу.

Шофёр төпчеген яртылаш ачык тәрәзәдән чиертеп кенә ыргыта да сораштыруын дәвам итә:

– Шулай да безнең як кешесенә охшамагансың син… абзый, – ди. – Мәскәү генә түгел, Балтыйк буе кешесенә тарткансың… Сугыш вакытында бездә эвакуациядә булган идеңме әллә? Татарчаны да шунда өйрәнгәнсеңдер әле. Дөресме?

– Дөрес түгел.

– Алайса… ГДРмы? – дип, һаман төпченә әрсез шофёр.

Качышлы уйнауны бер дә өнәмәгәнгә, Азат турысын әйтүне кирәк таба:

– ФРГ.

– Китсәнә!

– Китмим, – ди Азат. – Мин бит аннан былтыр гына кайттым.

Шофёр сызгырудан да төплерәк җавап тапмый. Шулай байтак кына сөйләшми баралар. Уйга чумгандырмы, шофёр юлга җитәрлек игътибар бирми башлый, сикәлтәле җирләрдә машинаны нык кына сикертеп ала.

– Юлны онытма, – ди аңа Азат. – Сөтеңне дә…

– Хы… – дип мыгырдана шофёр һәм башын чайкап куя. – Хы… Шулай да, абый кеше, ФРГда кем булып һәм күпме хезмәт хакы алып эшләдегез икән дип кызыксынам әле… Ә? Секрет түгелдер ич?

– Секрет түгел, энекәш. Мин анда трейлер да йөрттем, авыр фургон да…

– Шофёр инде, алайса?

– Точно.

– Түләү яклары?

– Дөресен әйткәндә, анда мулрак түлиләр. Ну… мондагы уртача эш хакыннан биш-алты тапкыр күбрәк чыга торгандыр.

– Да-а… Ә «сулга» эшләп буламы соң? «Налево?»

– Андый гадәт юк аларда… Кабул ителмәгән димме?

– Алай икән… алай икән…

Берничә чакрым баргач, гравий түшәлгән олы юлдан сул якка гади авыл юлы аерылып китә. Сөт ташучы шул казылып беткән юлга борылып керә дә машинасын бәләкәй генә инеш буенда көянтә-чиләкләре янында утырган ике хатын кырыена китереп туктата…

– Мин башта аңламыйчарак тордым, – дип сөйләде миңа Азат, исе китеп. – Шофёрым кабинадан төште, цистерна басмасына менеп басты. Теге хатыннар чиләкләрен моңа бирә тордылар, ә ул аларны цистернага бушата торды. Иң гаҗәбе шул: икешәр тулы чиләк белән килгән хатыннар көянтәләренә икешәр тулы чиләк асып китеп тә бардылар. Ә чиләкләре әүвәлгечә марля белән капланган иде…

– Без ФРГда яшәмибез, Аллага шөкер, ТАССРда яшибез.

Кабинага кереп утыргач, «сөтче шофёр» ның беренче сүзләре шул була. Шунысы гаҗәп: ул бу сүзләрне кесәсенә «сул» акча кергәнгә канәгатьләнеп кенә түгел, туган иле белән чын мәгънәсендә горурланып та әйтә шикелле.

Шофёр, машинасын чигендереп, кабат олы юлга чыга.

– Суны каян алганнар алар? – дип сорый, ниһаять, Азат, бераз тынычлана төшкәннән соң гына. – Шул шакшы инештәнме?

Шофёр моны белмәгән булып кылана:

– Бәлки, берәр чишмә бардыр, – дигән була.

– Ә сөтне нишләтәләр?

Сөт карагы кызып ук китә:

– Нишләтәләр, нишләтәләр! Бала-чага соравы биреп маташасың! Теләсә нишләтәләр. Теләсәләр, каймак ясап саталар, теләсәләр – эремчек. Теләсәләр, дуңгызларына эчерәләр. Пүнәтәйме, сакаллы сабый?

Ни түзем Азат Сәйдәшев тә шунда чыгырыннан чыга:

– Машинаны туктат, сволочь! Дуңгыз! – дип, йодрыгын йомарлый.

Бераз шиккә калса да, шофёр исе китмәгәндәй кылана:

– Пажалларымсты! Тиенең дә үзеңә булсын. Әнә бара юлың!

Ул, Азатны утыргыч аркасына кысрыклап, кабинаның уң ишеген үзе ача. Азат бер кулына сумкасын тотып төшкәч, бер дә кирәкмәгәнгә кабина ишеген ябарга дип тоткага үрелгән чакта, шофёр теш аралаш:

– Син үзең «су алып эч», фашист килмешәге! – дип зәһәрен чәчә.

Үзен тыя, шофёрга тырнак белән дә кагылмый кала Азат, ләкин кабина ишегенең тоткасын җен көче белән каерып ала да, «Мә, истәлегем булсын!» дип, тегенең ишеккә сузылган йөнтәс кулына тоттыра. Теге, күзләрен акайтып, бер – Азатка, бер тимер сыныгына карый, агарынган юка усал иреннәре калтырый башлый. Аннары ул куркуыннан кинәт алга элдертә, Азат чак-чак чигенеп өлгерә.

Шулай итеп, Азат өченче машинага утырып кына Атнага барып җитә.

* * *

Элекке салам түбәле Атна авылы танымаслык булып үзгәргән, заманча төзекләнгән.

Кызыл Октябрь урамы бөтенләй яңарган икән хәзер. Заманында төбәкнең мәшһүр мәдрәсәләрен һәм Архангельскига сөрелгән мулла-мунтагай йортларын җимереп салган райком һәм райбашкарма биналары юк икән инде. Районнарны эреләндергән вакытта аларны, кабат сүтеп, яңа район үзәгенә алып киткәннәр, без яшәгән йорт урынында шифер түбәле авыл советы һәм колхоз идарәсе биналары тора. Каршыдагы саман кирпечтән төзеп акшарлаган «Коммунар» гәзите редакциясе һәм типография бинасын тора-бара амбар иткәннәр. Андагы кулдан әйләндереп сыңар битле гәзит баса торган кадими американ станогы әллә кайчан домна мичендә эретелгәндер инде… Клуб яңа икән, ул силикат кирпечтән, ике катлы, архитектурасы матур гына. «Дом культуры» дип атала. Аның каршысында Бөек Ватан сугышында һәлак булганнарга һәйкәл тора: мәрмәр тактага алтынлап йөздән артык исем-фамилия язылган.

Азатка нараттан салынган иске мәктәп бинасы тәмам кечерәеп калгандай тоелды һәм ул аны фотога төшергәндә, йөрәгенең ашыгыбрак тибә башлавын, шушы иске бүрәнәләрнең күңеленә ифрат якын булуын да сизә…

Күпер башындагы кайчандыр без икенче класста укыган таш мәчет хәрабә хәлендә, манарасыз түбәсенең рәшәткәләре генә исән, тәрәзә уемнары да җимерелә башлаган… Авыл уртасында калган зиратның ничәмә-ничә гомер көзгесе булган язулы ташларын бер почмакка әрдәнәләп өйгәннәр, зират мәйданында киләчәктә банк һәм ниндидер станция саласылар, имеш.

Азат боларны миңа сөйләгәндә, соңгы вакытларда матбугатта укыган бер хәбәр исемә төште. 1913 елда Романовлар династиясенең өч йөз еллыгын бәйрәм иткәндә, Сенаттан килгән күрсәтмә нигезендә, мәчет манараларына Рәсәй байрагын эләргә мәҗбүр иткәннәр. Совет чорында башбаштак җитәкчеләр моңардан да арттырып җибәргәннәр: Атна авылында, мәсәлән, мәчет манарасының аен алып, чаң элеп куйган булганнар икән.

Хәер, болары безгә тикле булган эш инде…

Азат авыл урамнарын, нәрсәсе беләндер игътибарын җәлеп иткән йортларын, бизәкле урыс капкаларын, Изге чишмә буйларын фотога төшереп йөри. Аңлавымча, аны койма-капкаларның хәрби ныгытмаларга тартым булуы, хуҗаларны әйләнә-тирә дөньядан тәмам аеруы гаҗәпләндергән, турысын әйткәндә, халык психологиясендәге мондый аерымлануны ул һич тә өнәми, моны элекке, үзе белгән күмәклектән һәм ачыклыктан урта гасырларга таба чигенү дип исәпли иде.

Аръякта бердәнбер салам түбәле йорт калган икән әле. Дөрес, янтайган капкасына һәм ишегалдын баскан әрекмәннәргә караганда, монда байтактан бирле торучы юк дип уйларга туры килә. Баксаң, тарихи йорт инде үзе. Авыл күләмендә генә түгел, бөтен Татарстан күләмендә хәтердә калырга тиешле салам башлы йорттыр ул, бәлки?

Төштән соң Азат Каран очындагы буада су коена, аннары «туплау» дип йөртелә торган җирдә ял итә, каты-коты белән тамак ялгап ала.

Габдерәшит Маликов дигән кешене Азат менә шушында очрата. Танышкан чакта, Азат, үзе дә аңышмастан, иртәнге «сөтче шофёр» билгеләмәсеннән файдалануын сизми дә кала һәм үзен турист, һәвәскәр фотограф дип атый.

Утыз биш яшьләрдәге Габдерәшит Маликов тарих укытучысы икән. Ул үзенең үсмер улы белән чират буенча килгән көтүче вазифасын үтәргә чыккан. Былтыр авырып чиратны үткәргәннәре өчен, штраф тәртибендә алар инде икенче көн көтү көтәләр, ягъни тәҗрибә туплап өлгергәннәр. Көтү шушы вакытларда туплауга төшә, һәм сыерлар бер-ике сәгатьне су буенда үткәрәләр икән. Әлбәттә, аталы-уллы Маликовлар әүвәлге көтүчеләргә охшамаганнар, кулларында озын чыбыркылары да юк, таяклар гына, ләкин авыл көтүе элек-электән урнашкан һәм гадәтләнгән тәртипне буыннан-буынга саклый.

Мал ашап кыркылып беткән җылы чирәмгә утырып сөйләшә торгач, Атна авылының тарихына кереп китәләр. Маликов мәктәптә тарих музее оештырган һәм аның өчен байтак экспонат туплаган икән. Класс бүлмәсе кечкенә булганга, ат дирбияләре кебек эрерәк нәрсәләрне аңа үз амбарында тотарга туры килә. Нәсел айгыры тәмам картайгач, инде алашага әйләндерелеп үз үлеме белән үлгәннән соң, аның алаптай камыт-ыңгырчаклары бүтән бер атка да ярамый, һәм Маликов аларны музейга дип сорап ала. Колхоз рәисе утырып йөргән соңгы «крантас» ның нәфис тәгәрмәчләре дә тарихчының амбарында урын таба. Беренче колхоз хисапчысының чуты да, хәтта калькуляторлар кайткач кирәксезгә чыккан «Феликс» машинкасы да аңарда. Бер әбидә ару гына сакланган киндер сугу станын ул, әйбәтләп сүтеп, кыйтгасын кыйтгага аерып, сызымын сызып һәм ничек итеп җыярга икәнлеге турында инструкция язып, шул ук таш амбарына урнаштырган.

Маликов авылның тарихын да язарга керешкән. Атнаның борынгы тарихы, әлбәттә, риваятькә генә нигезләнгән, «Алып бабайның чабатасын каккан җир» дән башлана, чөнки язма истәлекләр сакланмаган. Шулай да соңгы гасырларга карата республика архивларында шактый мәгълүмат табыла, аерым фактларны тарихчы Ленинград һәм Мәскәү архивларына барып казып чыгара.

Шунысы комачаулый: 1917 ел вакыйгаларыннан соңгы чор турындагы документлар, җиде пичәт белән пичәтләнеп, аерым фондта сакланалар, махсус рөхсәтең булмаса, кулга бирелмиләр икән… Татарстанда сәнәкчеләр кузгалышы, 1921 елгы ачлык, колхозлашу еллары, кулакларны сөрү, 1937 ел афәтләре, мәчет манараларын кисү турында материал табу кыен…

– Колхозлашу чорын гына алыйк, – дип сөйли тарих укытучысы, мавыгып китеп. – Ул елларда күпме хата, күпме фаҗига булган… Колхоз рәисләрен дә зыялылар арасыннан түгел, ярлы-ябагай арасыннан куеп караганнар. Бездә менә кулакларның, ә гадәттә урта хәлле тырыш крестьяннарның, җиргә нык басып торган чын хуҗаларның малын тартып алуда һәм үзләрен авылдан сөрүдә актив катнашкан Таҗетдин исемле батрак бер ел чамасы рәис була. Ул үзе яңалифчә кул да куя белмәгән һәм, әлбәттә, авыл кадәр авылны идарә итә алмаган. Ниһаять, Таҗетдинне алып ташлыйлар. Аннары Таҗетдин абзый байтак еллар кыр каравылчысы булып эшли, яшел борчактан авыз итәргә йә киндер орлыгы уып ашарга барган берничә буын малайларның кан дошманына әйләнә. Үлеме дә шул киндердән булган, имеш. Бер эссе көнне, атын тышаулап куеп, киндер арасына кереп йоклаган да шуннан уянмаган. Җир зәхмәте кагылганмы, әллә киндер наркотигының исеннән исергәнме – белүче юк. Себер киткән сабыйлар каргышы төште дип тә уйлаганнар.

Мин боларны шуңа сөйлим, – дип, утырган җиреннән кузгала Маликов, ләкин сүзен һаман бетерә алмый. – Бездә җитәкчеләр билгеләү сәясәте бик тә үзенчәлекле… Таҗетдин абзыйлар белән авызлары пешкәч, рәисләрне һәм райком секретарьларын читтән китереп куя башлыйлар. Теге… урысларның тәртип урнаштырырга варяг кенәзләрен чакырып китергәннәре төсле. Имеш, шулай булганда халык буйсына… Дөрес түгел! Халык тешен кысып түзә генә! Килмешәк кешегә синең җир-суың изге була алмый, ул үзенең биредә вакытлыча гына икәнен яхшы белә. Әнә күрегез теге китек тауны! Таза ат сырты шикелле йомры тау иде заманында. Дуңгыз фермасы салганда, бульдозер белән казытып, тауны ишеп, таш чыгардылар аннан. Читтән килгән рәискә: «Тавыбызның яме китә бит, башка җирдән чыгарыйк», – дип карадык. Кул гына селтәде! Хәер, читтән килгәннәрнең дә төрлесе булган булуын…

Улы Фәрит малларны торгызгалап йөргән арада, Маликов, Азатка якынрак килеп, туп-туры мондый сорау бирә:

– Сез, иптәш Сәйдәшев, Атнада утызынчы елларда райкомда эшләгән Сәйдәшевнең… кардәше түгелме? Әйтергә яраса инде?

– Ник ярамасын?! Мин Нәҗип Сәйдәшевнең улы булам. Гаҗәп… Сәйдәшевне монда хәтерлиләрмени әле?

– Өлкәннәр хәтерли. Ә мин үзем Сәйдәшев фамилиясенә райком архивында казынган чакта юлыккан идем. Беләсезме, утызынчы еллар уртасында дингә каршы көрәш белән мавыккан атеистлар, ул вакытта алар алласызлар дип аталган әле, таш мәчет манарасына чаң куйдырганнар. Менә шул чаңны төшертүче сезнең әткәгез булган бит. Һәрхәлдә, халык шулай дип истә калдырган.

– Рәхмәт… – ди шунда Азат Сәйдәшев. Бу минутларда ул үзен шушы сүзчән укытучыга рәхмәтле итеп, чыннан да, туган туфрагына, кардәшләре арасына әйләнеп кайткан кеше итеп тоя…

Ахырда Азат, Атна авылында кунарга ниятләве турында әйтеп, монда кемдә төн үткәрергә мөмкин икәнлеген белешә.

– Фатир эзләп интекмәссез, – ди аңа укытучы Маликов. – Базар урамында кем дә кертер… Иң иркен өй сөзгәк сыерлы Шәриповларныкы… Калай белән япкан шатрун түбәле, балконлы йорт булыр. Кайчандыр икенче гильдияле сәүдәгәр Үтәмишевнеке булган ихата. Капкалары тимердән, гаражлары бар. Чәй дә эчсәгез, берәр яртылык бирерсез – бездә, кем әйтмешли, таксасы шундый. Әгәр андый-мондый кыенлык килеп чыкса, кичен мәктәпнең уң ягындагы йортка рәхим итегез – мин шунда торам.

– Рәхмәт. Бер атна-ун көннән конверт көтегез.

– Хат та языгыз, иптәш Сәйдәшев. Мин көтәрмен, якташ!

Көтү тау ягына менеп китә.

* * *

Азат икенче көнне төш вакытларында кайтып керде. Иңенә аскан кырык кесәле сумкасыннан башка ул бер кулына зур гына озынча төргәк тә күтәргән иде. Аның яшьләрчә җиңел, очынкы йөрешен һәм яшькелт күзләренең иртәнге чык шикелле елтыравын күргәч, мин иркен сулап җибәрдем, чөнки күңелемне кичәдән бирле нидер тырнап, борчып торган иде.

Ул, үзенең юлда күргән маҗаралары һәм яңа танышлары турында сөйләгәнче үк, сары төстәге калын, кыштырдавык кәгазен сүтеп, төргәген ачып күрсәтте.

– «Густав Беккер» сәгате, – диде Азат мәгънәле итеп.

Әйе, чыннан да, өстәлемдә Сәйдәшевләрнең әйтерсең лә теге дөньядан әйләнеп кайткан зур сәгате ята иде: чебен пычратып бетергән тузанлы пыяласы аша да аның җиз теле һәм циферблатының коршавы ялтырый, ә калын пыяланың кыйгачлап эшкәрткән кырыйларында салават күпере төсләре уйнаклый.

– Каян? Ничек?

Шунда миңа Азат барысын да бәйнә-бәйнә сөйләп бирде.

Атна авылында ул төн кунарга Шәрипов дигән кешеләрдә туктый. Теге афәтле елларның сентябрь төнендә кинәт юкка чыккан Сәйдәшевләрнең сәгатен үзләре куйган арзан гына бәягә сатып алган талымсыз түрәгә Шәрипов кардәш тиешле икән. Сәгать аңар ничек күчкәндер, монысын Азат сорашып тормаган, ләкин фатир хуҗасының ифрат әрсез, комсыз булуына карап, ул да сәгатькә артык акча чыгармагандыр дип уйлый.

Сәгать төрле очраклы кунаклар өчен дип тоткан бер тәрәзәле почмак бүлмәдә эленеп тора һәм күптәннән йөрмәгәнгә охшый, чөнки эленеше үк туры түгел – ул үле бер декорация генә булып калган. Кем белә, бәлки, аның бу йорттагы хәрәм тереклек мизгелләрен саныйсы килмидер?

Электричкага ашыкканга, Азат иртән бик иртә тора. Хуҗалар да инде күптән көнне башлап җибәргән, ишле мал-туарларын карап көтүгә озаткан булалар.

Азатны чәйгә дәшәләр. Сәгать турында сүзне Азат шунда кузгата:

– Үзем йоклаган бүлмәдәге сәгать кызыксындырды мине… Ул күптән йөрмиме?

– Байтактан… Ун ел гына бардыр санап карасаң, – ди хуҗа һәм түшенә тамган вареньены калак очы белән кырып алып каба. – Ә нигә? Сәгать мастеры түгелсездер бит? Әгәр…

– Түгел. Әмма берәр иске сәгать күрсәм, гомер агышын тоя башлыйм… Шундый бер сәгать булдырасым килә.

– Алай диген… Хуш, мондый сәгать күпме тора, сезнеңчә? Сәгате борынгы бит, ә? Мимечнеке, ялгышмасам. Әгәренки бәясен килешә алсак?.. Үзем дә, әллә мәйтәм, музейга илтеп сатаргамы дип уйлап куйгалыйм. Жәлке… Ул сугулары… Ие, тавышы бик матур сәгатемнең. Ә?

– Сәгать ул кадәр борынгы түгел. Ихтимал, XIX гасыр азакларыныкыдыр.

– Борынгы булмаса да, карт инде, карт… Йөз илле тәңкә генә тора торгандыр дим.

Азат йөз илле тәңкәгә хәзерге заманда эшләнгән ике стена сәгате алып булуын уйлап куя да:

– Алай күп була, – ди. – Сәгатьне төзәттерәсе дә бар бит…

– Анысы шулай шулаен. Йөз тәңкә инде алайса.

Азат йөз тәңкәсен шушында, табында ук санап бирә, кунып чыккан өчен тагын бер бишлек өсти.

Иң беренче эш итеп Азат белән икәүләп «…Беккер» ның тузанын сөрттек. Эчендәге җизләрне спиртка манчылган мамык белән чистарткач, ул ярты гасырга яшәреп киткәндәй булды, һәм сәгать белән бергә без дә еллар тузаныннан арындык шикелле.

Әлбәттә, сәгатьнең эченә кермәдек, техника мәсьәләсендә хәбәрдар булган Азат та аның механизмына кагылмады, күз йөгертеп кенә чыкты һәм, бәхеткә каршы, бөтен кыйтгалары үз урынында булуын әйтте. Боргалаган саен, сәгать чыңлап, ыңгырашып, җаны барлыгын белгертеп куя иде. Чистартып азапланганда, мин сәгать тартмасының эчке ягында карандаш белән тырналган язуга игътибар иттем. Анда «1929. Донбасс» дип язылган һәм латин хәрефләре белән кул куелган иде. Анысын, укудан бигрәк, Азат танып алды, чөнки бу кул аның әтисе Нәҗип Сәйдәшевнеке иде. Димәк, Нәҗип абый ул ярлы елларда сәгать кадәр сәгать сатып алгач, бу күренекле датаны онытылмаслык итеп билгеләп куйган…

Бу минутларда ниләр кичергәнебезне тасвирлап тормыйм.

Болай хәл иттек. Азат үзе өчен кыйммәте тагын да арта төшкән «…Беккер» ны вакытлыча миндә калдыра, аны ремонтлатабыз. Бәлки әле, мастерны өйгә чакырып та булыр.

Сәгатьне әлегә залның түренә, кәефе килгәндә ару гына күрсәткәли торган «Рекорд» телевизоры өстенә элеп куйдык. Ни гаҗәп, шушы йөрми торган сәгать тә безгә күңел тынычлыгы биргән, киләчәк көннәребезгә өмет уяткан кебек иде. Сәгать дигән нәрсәгә мизгелләрне айбалтасы белән чабып үтерүче җәллад дип караучылар бар, әмма без андый ук пессимист түгел.

Ә хәзергә Азатның планы борынгы Болгар хәрабәләрен карап кайту иде. Анда ул ике көн булырга һәм эскизлар ясарга ниятләде. Соңгы вакытларда сатып алган төрле әсбапларга, буяу һәм лак, төрле зурлыктагы пумала кебек нәрсәләргә караганда, Азат рәсем сәнгатенә чынлап тотынырга уйлый иде, ахрысы. Монысы минем күңелгә аеруча хуш килде. Әгәр ул иҗат эше белән мавыгып китсә, аның Ватанын, туган җирен, туган туфрагын табачагына һәм шунда тамыр җибәрәчәгенә мин шикләнми идем. Ә инде оя корса, бәлки әле, үзенә бала тибрәтергә дә насыйп булыр дип уйлап куйдым. Атна авылын әйләнеп кайту гына да аңа ничек шифалы тәэсир ясады бит…

Азат, гадәттә, миңа төштән соң килә торган иде, ләкин бу юлы иртәләде. Мин аны кыңгырау кнопкасына басуыннан ук таныйм, аның ишек кагуы да дустанә һәм тыныч була.

– Озак йөрдең Болгарда, – дидем мин аңа, кул кысышканда ук. – Әллә борынгы хәрабәләребезне ошаттың инде?