Текст книги "Буолар да эбит"

«Ээ, д-дыа?»

– Наһаа да куһаҕан привычкалааххын! – хотуна кыыһыран силбиэтэнэр.

Ити, туох да куһаҕана суох эрээри, эмиэ даҕаны дьикти баҕайы дьаллыктаах Дьоруомпайы этэллэр. Дьоруомпай үчүгэй аата Маайыстыыр. Сүрэх-бэлэс, туттуу-хаптыы кыыс ээ. Наҕыл бэйэлээх, хаһан да кимниин да иирсибэт көнө майгылаах. Ол эрээри кыһайбыт курдук, ханна наадалаахха кэлэн, кыһыылаах баҕайытык киһи ыктардаҕына: «Ээ, д-дыа?» – диэн ып-ыраастык көрөн туран унаарытааччы. Ыгылыйбыт омуҥҥар туох баҕарар диэн ыстырыыстыахха сөп. Үгүстэр соруйан гынар диэн ордук абарааччылар.

Оттон Дьоруомпай Маайыстыыр оннук санаата суох ээ, тоҕо даҕаны дьон барахсаны соруйан кыыһырда сатыы сырыттаҕай. Хайдах эрэ, төттөрүтүн, сүрэҕэр чугастык ылыннаҕына, кыттыспытын биллэриэн баҕардаҕына, киниэнэ тоҕо эрэ итинник тахсааччы, алҕас саҥа аллайан кэбиһээччи. Ону бэйэтэ да билбэккэ хаалар үгэстээх.

– Доҕоттоор, Өндөрөйдөөх былырыыҥҥы ньирэйдэрэ дүөдэҕэ киирэн баран тахсыбакка, сордоох ууга түспүт үһү, – эмээхситтэр сүөһүнү аһыйан кэпсэтэллэр.

Аттыларынан, үлэтигэр тиэтэйбитэ буолуо ээ, били аатын курдук киэҥ-киэҥник дьоруолатан иһэр Дьоруомпай саҥата:

– Ээ, д-дыа? – диир.

Эмээхситтэр өрө хабытайдана түһэллэр. Хаһан кинилэр уос-тиис оҥостон Маайыстыыры мөҕүөхтэригэр диэри, кыыстара хайы-сах ырааппыта эрэ баара.

Хонтуораҕа харчытын аахса киирбит килийиэн, суоччуттарга балыйтарбыт аатыран, дэлби кыыһыран, мэктиэтигэр үллэн аҕай турар. Ситимэ суох силбиэтэнэр, туохха барытыгар баайсар.

– Эн, саатар, быһа ньимийэ сытыйаҥҥын, саҥар дуу, хайаа дуу? Тугу тонолуппакка көрөҕүн?! – киһи Дьоруомпайга кимитэлиир.

– Ээ, д-дыа? – кыыстара, килийиэнигэр көмөлөһө сатаан кыттыгастаах курдук сананнар да, тастан көрдөххө холкута сүрдээх. Куолутунан ып-ыраастык көрөн баран олорор, биир илиитинэн эбиитин сыҥаах баттаммыт, иккиһин тарбахтарынан хардары-таары хамсаталаан тыҥырахтарынан остуолу тобугуратар.

– Бар, киэр буол, чахчы нурмаалынайа суоххун быһыылаах, – кэлэйбит саҥа Маайыстыыр аатыгар аадырыстанар.

– Хотуой, ити киһини наһаа кыыһырдыма эрэ. Интиҥ сапыраапка тойоно дии, – Лизавета Пилиипэбинэ сибигинэйэр.

– Ээ, д-дыа? – кыыс син биир холку.

– Тууй-сиэ, бу да кыыс…

Аны Маайыстыыр быйыл суос-соҕотоҕун, турунан туран уоппускатыгар соҕуруу барарыгар киһи барыта такайыы бөҕө. Итини көрөөр, маны көрөөр. Итинтэн сэрэнээр, мантан дьаарханаар. Ону ылаар, оннугу сэҥээрээйэҕин. Киһи барыта үлэх баһаам. Итинник гынаар, маннык гынаайаҕын. Эрдэттэн улахан суумкаланаар, чымадаан ыарахан, ыйааһыҥҥар сүүйтэриэҥ эҥин диэн сырыыны сылдьа үөрэммиттэр сүмэлээх сүбэлэрэ дэлэлээх буолуо дуо? Арай кыыстарын атаара пуорка киирбиттэрэ, бэйэтин саҕа төкүнүйэр көлөһөлөөх, тимир тутаахтардаах бэрт улахан дьааһык курдук чымадааннаах.

– Тоҕо маны ыллыҥ? Эппиппит буолбат дуо, ыйааһына…

– Ээ, д-дыа? – диэн баран били малын арыйа баттыыр уонна иһиттэн оруобуна оннук эрээри, арыый да кыраны ороон таһаарар.

– Оттон мантыҥ даҕаны балаччаны тардара буолуо дии?

– Ээ, д-дыа? – диэт, сиэбиттэн аны сутурук саҕа саппыйаны таһаарар, онтун быатын төлө тардааатын, бэйэтэ да батыах курдук сүүнэ улахан тэрэпиискэ суумка сарас гынар.

Кыыс бокуойа суох били чымадааннарын онно хаалыыр. Ити икки ардыгар сөмөлүөккэ киирии буолар. Онно ойон истэҕинэ биир суумкатын нэһиилэ ылан хаалаллар.

– Туох баһаам элбэҕи илтэххиний?! Ити биир да сөп гыныаҕа…

– Ээ, д-дыа? – Дьоруомпай ол аата сөбүлэстэҕэ.

– Таксига… таксистартан сэрэнээр, били эппиппитин өйдөөр, мээнэ-мээнэ олороойоххунуй…

– Ээ, да-да…

– Тиийдиҥ да эрийээр, төлөпүөнү хайдах уларытары миэстэтигэр быһаарыахпыт…

– Ээ, д-дыа? Оччоҕо бастаан маннык эрийэбин диэ?

– Бэйи эрэ, хайдах барытын субу истибит курдук буолаҕыный? – күтүөтэ кыйаханар. – Суох-суох, бу киһини ыытан да диэн… Эрэй буолсу! Ыл, Маайыс, хаал дуу, хайаа дуу?

– Ээ… д-дыа? Оччоҕо билиэппин сарсыҥҥыга көһөрөбүн дуо? – өс киирбэх баара диэхтээн…

– Пахай да… бу да кыыс! Айака, бар-бар! Бардын ээ, хата, бэйэтэ кимнээҕэр бэркэ сылдьыа! – эдьиий бүтэһиктээхтик дьаһайар.

– Ээ, д-дыа? – кыыстара үөрэр быһыылаах.

– Оо… муҥун даа… – дии хаалбыт аймахтара аҕыйах хонугунан, хата, били «Ээ, д-дыа?» Дьоруомпайдарыттан үөрүүлээх сонуну истибиттэрэ.

Кыыстара улуу Москубаҕа тиийэн, ситэ ый буолбакка эрэ, икки сылы быһа кистээн билсибит Сэргэй Сүөдэрэп диэн бэртээхэй бэйэлээх уолга кэргэн барбыта эрэ баара.

– Бээ-бээ, ити кыыс көстөр дьүһүнүгэр майгылаабат, иһэ-истээх. Туох да буоллун, «д-дыа – да-да» буола сылдьан, иннин баҕас бэркэ хайынар эбит ээ, – онон дьонноро Дьоруомпайдарыттан аны кэлэйбэттэр, сөҕөллөр эрэ.

Бэринии

– Олох оһуора төһө сиэдэрэйий да, очура-чочура соччонон үгүс. Олох оҥостуон ытыыр баҕалаах киһи аҕыйах быһыылаах. Эдэрдэр «таптаатыбыт», «таптастыбыт» диэт, сонно ыал буола охсорго тиэтэйэллэр. Дьиҥэр чахчы баҕаран буолуо дуо? Суох, үксүгэр ылбычча, ыксаабычча. Ким эрэ алҕаска хоонньоһоот, оҕо үөскээн хаалан, төрүүр кыһалҕа тирээбитин төрүөт оҥостон. «Кылаабынайа эрдээх-ойохтоох сылдьан оҕолонуохха, онтон арахсар диэн ыал аайы баар дьыала» диэн билигин соччо-бачча кыһаммакка, чэпчэкитик толкуйдуур ыччат эрэ буолбакка, төрөппүт кытта баара мэлдьэх буолбатах. Бэйэ тас солотуутун, сымыйанан аатын-суолун эрэ харыстаабыта буолан. Оттон ол баар буолан хаалбыт оҕо, саҥа көлүөнэ дьылҕатын туһунан бу түгэҥҥэ ким да санаабат.

Онон, манна даҕатан эттэххэ, үгүстэр саастара ситэн, хааннара саҥардыы оонньоон, эттэрэ-сииннэрэ кутуллан, быыкаатык төлөһүйэ-сэниэлэнэ түстүлэр да эрдии-ойохтуу буоларга уолдьаспыт курдук саныыллар. Оттон мэйиибит «аһын буһарарыгар» наадыйыы мэлигир. Сонурҕааһын амтана ааһа да илигинэ суһал үлүгэрдик холбоһо, силбэһэ охсоллор. Сыһыаннара сылтан сыл хайдах сайдыаҕын, инники бииргэ алтыһан тугу гыныах баҕаларын соччо-бачча ыйдаҥардыбакка да, саахсаҕа ойбуттара эрэ баара. Былыр да дэҥҥэ баара, быйыл да итинник көстүү дэлэй.

Ханнык да кэмҥэ уруу бэлиэтээһинэ чуо ураты бэлиэҕэ ылыллар. Урут арыый атын, сиэр-туом ыйыытынан син сирдэтэн, балачча дириҥ суолталааҕа. Билигин онтубут уларыйда. Төһө киһи ыҥырылларынан бу аймах халыҥа, кыаҕа-туруга быһаарыллар. Дьыл ханнык кэмигэр түбэһэриттэн, ханна ыытаргыттан, тугунан күндүлүүргүттэн сылтаан, сылдьыбыт да, сылдьыбатах да дьон, эйиэхэ били «сыаҥ» кэнниттэн булгуччу сөптөөх сыанаҕын быһаччы быһаллар. Маныаха мөлтөһүөр сыанаҕа ким үөрүөй? Толкуйбутун, өйбүтүн, билиибитин барытын, саатар сааттаах дуу, сөбүлэҥнээх дуу дьаһалы ылынарбытын кытта, сааспыт тухары сыаналата үөрэнэн хаалбыппыт буруйунан, бу да сырыыга сыбаайба уһулуччу буолуоҕар дьулуһуубут харса суох, баҕабыт кэмэ суох, – киин куораттан кэлбит лиэктэр бүгүн «Олох сиэрэ-майгыта. Ыал буолуу култуурата.» диэн тиэмэҕэ ити курдук этинэн бэсиэдэтин саҕалыыр.

Саала иһэ уу чуумпу. Иһийэн олорооччулар лиэктэр этиитин истэригэр ыараҥнаталлар, хас биирдиилэрэ бэйэлэрин тус олохторун эргитэн аҕалан, араастаан сыымайдаан, тэҥнээн көрөн кэпсэли кытта тэҥҥэ ытылла олороллор.

– Аныгылыы ааттаах тамадаа, төһө сыанаҕа урууну тэрийэриттэн көрөн кыахтааҕа быһаарыллар. Кылаабынайа эн кини эрэйэр тааксатын уйуммут буоллаххына, ол аата киһиҥ «кылаастаах» диэн бүк эрэнэҕин. Ону баара, тэрийиэ диэн эрэммит эрэтиҥ үгүс урууга аймахтары билиһиннэрэ да барбакка, кэрэ киэһэни көөчөөн көрүгэр кубулутара былдьаһыктаах муодаҕа киирдэ. Тамадаа таҥнан-симэнэн, туттан-хаптан, ыалдьыт дьон болҕомтотун бэйэтигэр тардар, ылбат-биэрбэт ырыатынан, туораттан толоос да соҕустук иһиллэр дьаһалынан, сиэри умуннарар сатамньыта суох көрүдьүөһүнэн, окко-маска тэҥнэбилинэн тумнарар-салыннарар. Туох диэҥий, урууну ыһыаҥ баарай, истибэтэҕэ эрэ буоларга тиийэҕин. Дьиҥэр, тамадаа оруола, киниттэн ирдэниллэр иэһэ арыый атынын ситэри өйдөөбөттөр үгүстэр, кинилэр бу киэһэ аймахтары икки өттүтэн иилиир иэччэх, тыл этээччилэри түмүтэлиир көстүбэт көнтөс буолалларын туура умналлар эбээт. Аймах-уруу буолуохтаах дьон тэринэн-тигинээн кэлэн итинник тамадааҕа түбэстэхтэринэ уруу сиэрэ төттөрүтүк салаллар. Билсибэт аймахтар хардарыта чуҥнаһыыларын түмүгэр устунан куотуһуу тахсар: ким төһө үөрэхтээҕэ, ааттааҕа-суоллааҕа, барыгаһа-кэлигэһэ, үбэ-харчыта, бизнеһэ-урбаана үрдүк буоллаҕына, ол аата бүгүҥҥү күҥҥэ «турбут», кыахтаах, киһи эрэ сэҥээрэр, «хаарыаны» дэтэр ымсыылаах бастыҥ аймах аатырар. Ити, доҕотторуом, сыыһа өйдөбүл эбээт. Дьиҥэр, саха киһитин уруута хайдах буолуохтааҕый? – лиэктэр уутугар-хаатыгар киирэр.

Субу уолларыгар сыбаайба тэрийиэхтээх Cиидэрэптэр бу лиэксийэҕэ анаан-минээн кэлбиттэрэ. Балантыына бэркэ сэргээн истэр. Оттон Өлөксөйө ачыкытын кэтэн, кумааҕытын ороон, хайыы-үйэ иккис илииһин толору сурунна. Ити аата дьиэҕэ киэҥ кэпсэтии тахсыаҕа сэрэйиллэр. Эдэрдэри эмиэ кэлээриҥ диэбиттэрэ да, хайаабыттара буолла, Балантыына хойутуу сыһан, субу саҕаланан эрдэҕинэ киирбитэ.

Бэйи эрэ, бу ким диэн киһи буоллаҕай, бэҕэһээ араадьыйанан биллэрии баарын куоттарбыта, бүгүн дьонтон истэн, ууга-уокка түһэн бу кэллэхтэрэ. Оттон лиэктэр бэйэтин билиһиннэриитин баттаспата. Чэ, буоллун, истиллиэ. Бэйи эрэ, ити ыал буолар саҕана сонурҕааһыны икки, убансыыны икки тапталга балыйаҕыт диэтэ дуу? Аны ыал аатырарга аан бастаан тулуур ирдэнэр диир. Дьэ, дьикти ээ. Кырдьык даҕаны. Оттон кини, хайдах ыал буолбутай? Бу санаатахха, оо, омуннаах эбит… кырдьык киһи эттэҕинэ, бу санаатахха оруннаах эбит буолба-ат…

* * *

Куорат кыыһа диэн, сороҕор ымсыыран, ардыгар ыстырыыстаан да ааттыыр кыыстара, Валюша Онуфриева сахалыы саҥарартан ыраах этэ. Нууччалыы оскуолаҕа үксэ нуучча оҕолорун кытта үөрэммит да буолан, аны ол иннинэ эмиэ нуучча дьыссаатыгар иитиллибитинэн даҕаны, букатын «тоҥ» этэ. Аҕата, улахан тэрилтэҕэ ой-бото дуоһунастаах Онуфриев дуо дэнэр тойон киһи, хайыай, алтыһар тыла нууччалыы буолбакка? Оттон ийэтэ, көтөр фабрикатын суоччута, эмиэ санаан кэбис, сахалыы тугу быһаарбыта баарай? Ол эрээри, хата, ийэ барахсан дэҥҥэ сахалыы тылынан оҕолорун буойара, мөҕүттэрэ, сэрэтэрэ. Ону «бу» диэн өйдөөбөтөллөр даҕаны, син ийэбит сөбүлээбэтэ диэн таайа былаан тардынар идэлээхтэрэ.

Валюша онус кылааска сылдьан биир паартаҕа олорбут уп-уһун кыламаннаах хохуол уолун олус таптаабыта. Руслан даҕаны кыыһы сирбэтэ эрээри, кини уол быһыытынан, эр киһи элээмэтэ буоллаҕа, олус тупсаҕайдык ухаасыбайдыыра. Валюша өйүгэр оҥорон көрбүт олус ыраас истиҥ тапталын халыыбыгар уолун олордо биэрбитэ уонна, үксүн онно суох сылтаҕынан, бэйэтэ оҥорон көрө-көрө, тапталын иэйэн да иитийиэхтээбитэ. Хата, бачча кэлиэх быатыгар диэ, уол ийэтэ оҕолор сыһыаннарын көрөөт, дириҥии илигинэ саба биэрэн боппута, утарбыта уонна түргэнник тохтоппута.

Төһө да оччолорго ыарыылааҕын, абаккалааҕын, атаҕастаммыт кэриэтэ санаабытын иһин, Валентина Дмитриевна, билигин көрсөрө буоллар, Руслан ийэтигэр тус бэйэтэ махтаныах этэ. Уһаабыттара-кэҥээбиттэрэ буоллар, син биир устунан силбэһиэ суох сыһыаннара, баҕар кини туһугар ордук улахан охсууну аҕалыан ийэ киһи итиитигэр быһа түһэн тохтоттоҕо…

Онуһу бүтэрээт, били эрдэттэн Киев эргин эргиэн институтугар барыан баҕалаах кыыс Дьокуускайыгар хаалбыта уонна үп техникумугар үөрэнэ киирбитэ. Төһө даҕаны кыахтаах баҕайы кыыска киһи мыыныах орто анал үөрэҕин иһин, бу техникум уратылааҕа. Саха сиригэр үпкэ сыһыаннаах институт ити саҕана суоҕа, оттон үөрэх бу кыһатын үчүгэйдик бүтэрбиттэр булгуччу бэртээхэй карьера суолугар быһа киирэллэрэ.

Онуоха эбии үп техникума университеттан субу чугаһа. Устудьуон оҕолордуун олорор уопсайдара, үөрэнэр сирдэрэ тилэри биир тиэргэн буолан, кинилэри кытта хаһан да араарсыы-арахсыы суоҕа. Үксэ нуучча ыччата тоҕуоруспут техникумугар кэрэ бэйэлээх саха кыыһа тэҥҥэ чубугураан аттыларынан ааһарын тыа хаһаайыстыбатын факультетын устудьуона Алеша Моисеев өссө иккис кууруска бэлиэтии көрбүтэ. Бэйэтэ, олуттаҕастык нууччалыыр буолан, сылы быһа саараан, саатар биирдэ чугаһаан билсибэтэҕэ. Онтон алҕас биэчэргэ түбэһэ көрсөн, харса суоҕун киллэрэн, дьэ, «атаакалаабыта». Валюша уолу, зоотехник буолуохтаах идэтин иһин сэҥээрбэт курдуга эрээри, Алеша үрдүгэ, халыҥа, эр киһилии олус эрэллээх туттуута-хаптыыта хайдах эрэ сымнаҕастык сыһыаннаһарыгар күһэйэр курдуга.

Итинник, таах билсэр дьон быһыытынан, сыл устата дэҥ-дуҥ киинэлээн, туох да ыйа-хайа суох, сайын буолбутугар хайа хайалара сынньалаҥнарыгар тарҕаспыттара. Өскүөрүтүн быраһаайдаспыттара да суоҕа. Онтон күһүн, бастакы куурустары айхаллыыр биэчэр кэнниттэн, эмиэ үҥкүүгэ кэтиллэ биэрээт, бэйэ-бэйэлэрин букатын атын харахтарынан көрсүбүттэрэ. Валюша сайын атын факультет оҕолорун кытта тутар этэрээккэ сылдьан тоҥ бэйэтэ «уу саха» буола ууллан соһуппута. Оттон Алеша эмиэ, хоту тутууга сылдьан, нууччаһыта балачча эбиллэн күллэрбитэ. Валюша оннооҕор: «Ээйиис», «Айака да» диэн саҥа аллайталыыра, онтунан уолу соһутарыттан бүтүн бэйэтэ тырымныы астынара. Инньэ гынан саҥа кэрэхсэһии, кэпсээн-сэһэн икки өттүттэн эбиллэн, иккиэн даҕаны олус убансыбыттара. Саас уол кыыс дьонун даачатыгар тутууга көмөлөспүтэ. Аҕа киһи тыа уолун сыаналаабыта. Оттон ийэтэ, хайдах эрэ эмиэ мыынар курдуга.

– Учти, дорогая, слишком деревенского уклада парень. Коли чего… карьеру тебе не сделать, столицу не видать, – диэн кыыһа кэнники ыал буолабын диэбитигэр тус санаатын малтаччы эппиттээх.

Хаһан да маннык уһуннук биир уоллуун бодоруспатах кыыс, чахчы «таптаатым быһыылаах» диэбитэ да, Алеша кэргэн кэл диэбитигэр өс-киирбэх сөбүлэммитэ. Онон эһиилгитигэр, ол аата кыыс бүтэрэр дьылыгар, уол төрдүс кууруска сылдьан холбоспуттара. Сыбаайбалаан тигинэппэтэхтэрэ, көннөрү устудьуон доҕотторун мунньан остолобуойга чэйдээбиттэрэ. Тыаттан Алешатын дьоно кэлбиттэрэ, кыҥаттыылар итинник билсибиттэрэ эрээри соннук кэнники даҕаны олус чугаһаспатахтара. Ыла-биэрэ, сиэр быһыытынан эрэ, тардына соҕус алтыһар аймахтыы сыһыаннара итинэн эрэ муҥурдаммыта.

Үөрэҕин бүтэрээт, кыыс, кэм даҕаны ийэтигэр хом санаата хонноҕо ини, төһө эмэ көтөр да фабрикатыгар үлэ баарын үрдүнэн, куоракка хаала сатаабатаҕа. Туруулаһан туран Алешатыныын хоту түспүттэрэ, букатын атын улууска кэлэн олохсуйбуттара. Оччолорго ити быһыытын билигин эмиэ сөпкө гыммыт эбиппит диэн сыаналыыр. Хара маҥнайгыттан, ийэттэн-аҕаттан тутулуктаммакка, бэйэлэрин бэйэлэрэ дьаһаммыттара олохторун араас түгэнигэр чахчы көмөлөспүтэ.

Моисеевтар нуучча-саха тоҕуоруспут Чокуурдааҕар олохсуйбуттара, ураннаан эттэххэ уһаабыттара-ууһаабыттара ырааттаҕа. Манна икки уоллара, кыра кыыстара күн сирин көрдөхтөрө, хоту дойду оҕолоробут дэнэр толору бырааптаннахтара. Бу олус тыйыс эрээри ыраас халлааннаах дойдуну, аламаҕай олохтоохторун, ыалдьытымсах доҕотторун кытта бииргэ тутан сыһыаран «дойдубут барахсан» дииллэр. Онон Дьокуускайга бардахтарына да тардыллыбаттар, хотуларыгар курдары тартаран тиийэн кэлэллэр. Билигин аны бэйэлэрин, аллайыахалыы тартаран саҥарар буоланнар, киин сир дьонноро хотугулар курдук көрөллөрө баа буолуо дуо.

* * *

Олох диэн, ити лиэктэр сөпкө этэр, очура-чочура баһаам буоллаҕа. Оо, олох барахсан оһуордарын аайы мааны мандара дэлэгэй эрээри, ордук бастаан ыал буоллахха, ити сиэдэрэй сыһыан сонно симэлийэрэ, саас тухары биир мээрэй эккэлэспэккэ, уһун тыыннаах буолбат кэмэ түргэнник кэлэрэ ыарыылаах эбит этэ. Кыыс оҕо өрүү маанылатыан, бэйэтин тула көтүтүөн баҕарара кэмнээх үһүө. Оттон үлэҕэ киирбит эдэр уол кинини манаан олоруо баарай? Эрчимнээх эр киһи арааска аралдьыйыыта, итиннэ-манна дьаһала, үгүс кэлиитэ-барыыта, аны, атыттары кытта алтыһыыта барыта эрэ-эмискэ күөс үллэрин курдук кутуллан, түбүк элбээн, иллэҥ кэм кыччаан, таптаһар да дьоннор ардылара атыахча буолар эбит этэ. Онуоха, уһуутуу түһээт, итини эрэ күүппүт курдук кыыс оҕо барахсаҥҥа күнүү диэн киэптээн киирэрэ эмиэ баар. Устунан аахсыы… эн миигин болҕойботуҥ, умуннуҥ, урут таптыырыҥ билигин уурайда, атыннык тутуннуҥ, аахайбатыҥ, аны итинтим итэҕэс, мантым быһаҕас… Билигин санаатахха, судургуну да уустугурдар сатабыллаах, быыкаа кыым сыыһыттан омуннаах уоту күөртүүр, оо, акаарычаан-дэлэгэйчээн эдэр саас эҥсилгэнэ барахсан… Онтон сылтаан хоргутуспут диэн, баайсан туран иирсибит, устунан арахсыбыт да баара…

Хата Валюшалаах, төһө да омуннаах соҕустук «кииристэллэр», кыыс нууччалыы эйгэттэн балачча бэриһиннэрбит, тэтимнээх эрээри утарытынан чэпчэки соҕус майгылаах буолан, түргэн баҕайытык аһарара, тута күлэн-үөрэн барара. Алеша, онно суохтан иирсэн лаппа өһүргэммит омуна сойо да илигинэ итинник судургу, сороҕор халы-мааргы да диэхтиҥи сатала суох быһыыттан соһуйара эрэ. Онон кэргэнин таптыыра бэрдиттэн ситэри этиммэккэ, син бэрт кэбэҕэстик уостан хаалара. Бээ-бээ, ол да буоллар, кыыс куруук оннук дэйбиирдэнэ сылдьыбыта буоллар, уол киһи уола өтөн, Валюша Алешатыттан мэлийиэхтээҕэ да эбитэ буолуо…

* * *

Биирдэ, биир оннук «киирсии» кэнниттэн Алеша тахсан барбыта. Кэлээ ини, билбэт сиригэр ханна барар үһү диэн кыыһырбыт омунугар өргө диэри билбэтэҕэ буолбута. Киһитэ киэһэ суоҕун курдук суоҕа, түүн да кэлбэтэҕэ, сарсыарда эмиэ биллибэтэҕэ. Онуоха Валюша, дьэ, ыксаабыта, аймаммыта. Икки күнү быһа ытаабыта. Арааһы барытын санаабыта. Аан бастакынан, кини кэрэчээн төбөтүгэр: «Бука, бараары бардаҕа, ити аата чахчы дьахтардаммыт эбит. Онтон атын ханна хонуктаан сылдьыа этэй», – диэн абаккатыттан тоҥолоҕун да быһа ытырарга бэлэмэ. Күнү күннүктээн Алеша хараҕа хатаныах кыргыттарын барыларын аахтара төбөтүгэр сыымайдаан эргиппитэ. Ол кэнниттэн итэҕэйэргэ күһэллибитэ: туох кистэлэ кэлиэй, Алешатын тула атыттар да үгүстэрэ, кинитээҕэр быдан ордуктар эмиэ… Бүтэһиктээхтик, онон, кэргэнэ атын дьахтарга аралдьыйбыт, ол иһин кини хаппырыыһын тулуйбат буолбут эбит диэн бэйэлээх бэйэтин уорбатын итэҕэйбитэ ээ. Итинник бэйэтэ, бэрт баһымахтык, чэпчэкитик тойоннообута.

Үһүс күнүттэн Алешатын «кэһэтэргэ» санаммыта. «Букатын кыһаллыам суоҕа. Сырыттаҕына сырыттын. Ытаан-соҥоон, ол аайы аһыйбыппын биллэрээ үһүбүө-н? Мин даҕаны, абардахпына, кими булуом суоҕай?! Баҕар, кинитээҕэр ордуктар сэҥээрээйэллэр…» – диэн, бэйэтин уоскутунан, үлэтигэр туох да буолбатаҕын курдук сылдьыбыта.

Төрдүс күнүгэр, туттуна сатаатар да, син сирэйэ-хараҕа биллэ саппаҕырбыт киһи хонтуоратыгар тиийбитэ. Кыргыттара кинини саҥата-иҥэтэ суох одуулууллара, оргууй сибигинэһэллэрэ. Онтон эмискэ аан тэлэллэ түспүтэ, ону кытта начаалынньыктара киирэн:

– Валентина Дмитриевна, бырастыы гын, илдьити тиэрпиттэрэ буолуо диэбитим… Истэ иликкин дуо? – диэбитигэр сүрэҕэ эмискэ парк гыммыта. – Алексей Егорович ыстаадаттан кэлэн иһэн «Бурана» алдьанан тоҥмутун икки хонуктааҕыта реанимацияҕа киллэрбиттэрэ. Бүгүн эрэ…

Кыыс ситэ истибэккэ, хараҕын уута сарк гынаатын, таһырдьа ойбута. Хайдах да балыыһаҕа тиийэн кэлбитин өйдөөмүнэ хаалбыта. Арай, үүт маҥан балаата иһигэр суос-соҕотоҕун бүтүннүү бэрэбээски быыһынан көрөн, туох да кэмэ суох боруобаттарга холбонон Алешата сытаахтыыра:

– Мин кэрэчээнэм… акаарычааным… – эрэ диэбитин арааран истибитэ.

Итинтэн ыла кыыс Алешатын кимҥэ да, туохха да күтүрээбэт буолбута. Чахчы туос акаарытыттан кэлэммитэ. Биир да түгэҥҥэ, көр, булгуччу кини кэргэнин аралдьытыахтаах дьахтартан атын өй киирбэтэҕэ баара! Алҕаһатан даҕаны, аны үлэтинэн, ыраах, онно-манна, атын сиргэ кэлбитэ-барбыта, тоҥуо-хатыа, дэҥнэниэ-оһоллонуо эҥин диэхтээбэт бэйэккэтиэн… Оо, иэдээн.

Ол эрээри, олох очура-чочура, араастаан тургутуута итинэн бүппэтэҕэ. Кыра уоллара иккитин туолбут бырааһынньыгар мааны бэйэлээх ыаллара кыыс, парикмахер идэлээх дойду эдэркээн кыыһа Алина ыалдьыттаабыта. Үөрүү үмүрүйүүтэ, дьон тарҕаһыыта, иһити-хомуоһу өрө тардарга ол кыыс тылламмыта. Дьиэлээх киһи Алеша бэйэтэ да кыаныах быһыылааҕын үрдүнэн, Валюша бэйэтэ, сөбүлэһэ охсон дьаһайбыта, остуолу иккиэн хомуйалларыгар соруйбута. Бэйэтэ оҕолорун утута киирбитэ, устунан күнү быһа тэйбэҥнээбит буолан, сылаата охсон нухарыйан хаалбыта. Онтон уһукта биэрбитэ, түүн ырааппыт этэ. Куукунаҕа отур-ботур саҥаны истэн тиийбитэ, хомуллубут иһит чөмөҕүн быыһыгар бакаалларыгар кыһыл арыгыны куттан, бэрт иллээхтик сэлэһэн, кини кэргэнэ уонна ыала кыыс олороллоро. Алешата мааны кыыһы илиититтэн тутан олорорун көрөн Валюша «өлө» сыспыта. Өһүргэнэн, хатыылаах соҕус тылларынан кымньыылаабыта:

– Сылайбыт дьахтар сыттын ээ, эрчимнээх эдэр дьахтар имэрийэ көрөр хараҕын далыттан тахсан барар кыах суох диэриий?

– Тыый, Валя, уоскуйууй, туох буоллуҥ?

– Валялааххын баҕастааххын! Баҕар, Аля диир ордук минньигэс буолаарай эйиэхэ, ээ?! Мин икки оҕону төрөппүт дьахтар, билэбин, эргэрбит саппыкыга холоонноохпун. Оттон эн кылабачыгас лаахтаах саҥа саппыкыга тоҕо ымсыырыаҥ суоҕай?! Киэр буолуҥ! Иккиэн!

Кырдьыга баран эттэххэ, Валюша бэйэтин тылыттан бэйэтэ да саллыбыта. Хайдах итинник ыпсаран эппититтэн эмиэ соһуйбута. Арааһа, ити түгэҥҥэ ким эрэ кэннигэр туран, букатын санаабатах да тылларын сипсийэр курдуга…

Алиналара тахса ойбута. Алеша ааттыы сатаабытын, айдааран туран истибэккэ, Валя үүрэн таһаарбыта. Хайыай, түүннэри кини даҕаны сыгынньах ханна барыай, Алеша Алинаҕа тахсан хонноҕо дии. Сарсыарда, уопсай дьиэ дьоно тура да иликтэринэ, түүнү быһа хараҕын симмэтэх Валюша, абаккатыттан тахсан, ыалын аанын тэбиэлээн туран эрин уһугуннарбыта, киэҥ айдааны тарпыта. Устунан хоп-сип барбыта, киэҥник тарҕаммыта. Валяны аһынааччы элбээбитэ. Кини хайдах эрэ сүрэҕин түгэҕэр сыыһа дьаабыланарын син өйдүүрэ эрээри, балаһыанньаны көннөрөр санаатын туох эрэ сабыта тутара. Төрүөтэ суох, туохтан эбитэ буолла, тэттэ-тэттэ, кыыһырар буолбута.

Алеша гостиницаҕа олохсуйбута. Дьон үллэ-балла кэпсиирин курдук итиннэ-манна, дьиҥэр, көссүүтэ суоҕа ээ. Ону Валя да билэрэ. Ол иһин син, уоскуйан, уһуну-киэҥи санаан кэлэн өйдөнөн, онуоха эбии уолаттара аҕаларын ахтан түүн кытта ытаһалларын тулуйбакка, биир өрөбүл күн киниэхэ тиийбитэ. Онто баара, кини таптала, Алешата… модьу баҕайы, мотоҕоно курдук биир кырасаабыссаны ыбылы кууспутунан субу утуйан таралыйа сытара. Валя бара сатаан, хайдах гыныахтааҕын толкуйдаан, төһө эмэ уһуннук таалан, аттыларыгар саҥата суох олорбохтообута. Дьахтар да, эр киһи да уһуктубатахтара. Онтон харса суоҕун киллэрэн, бачча тухары син санаата дуу, санаабата дуу ини, быһаарыныылаах соҕустук:

– Алеша… мин эйигин ыла кэллим… – диэбитигэр, дьонноро соһуйан олоро биэрбиттэрэ.

Суох, Валя тахсан барбатаҕа, аан таһыгар тиийэн түҥнэри хайыһан олорбута. Ытаабатаҕа эрээри, тоҕо эрэ хараҕын уута иэдэһинэн сүүрэлээн олороро. Сап-салыбырас илиилэрин кубархай ытыстара итийэн, ибис-инчэҕэй буолбуттарын мускуйбахтыы олорон оруо-маһы ортотунан дьикти баҕайытык эппитэ:

– Эн, Алеша, миэхэ… бэриниилээххин билэбин. Миигин бырастыы гын…

Таҥна сатаан суугунаһар тыас быыһыттан, арай, Алешатын бүтэҥи бөппүрүөк саҥата:

– Туох бэриниитэ кэллэҕэй, аны кэлэн… – диэбитэ бэрт тымныытык.

– Дьиэбитигэр барыах, мин эйигин тугунан да хомуруйуом суоҕа. Оҕолорбут күүтэллэр…

Хайдах быһыылаах салгыы быһаарсыбыттарын субу диэн өйдөөбөт, син ээх дэсиһэн, хоммут кырасаабыссаны сыа-сым курдук атааран баран, наһаа иллэспэтэллэр даҕаны биир тылга тиийдэхтэрэ дии. Чэ, биир тылынан, иккиэн бииргэ, ол эрээри уруккуларын курдук сиэттиспэккэ эрэ аргыстаһан, дьиэлэригэр кэлбиттэрэ. Киэһэ утуйарга сэргэстэһэ сыппыттара эрээри, хайа-хайалара эйэргэһэр кыахтара суоҕа.

– Алеша, күн-дьыл көрдөрөн иһээ ини? Кытаатан, кыыһырсыбат эрэ буолуохха дуу? – диэн бастакынан Валя саҕалаан, сымнаҕастык кэпсэтэ сатаабыта.

Алеша эмиэ саҥарбатаҕа эрээри, кэргэнэ баҕас кинини тыынарыттан даҕаны сөбүлэһэрин-сөпсөспөтүн билэрин көхсүнэн сэрэйэн сыттаҕа.

Нам-нум, нус-хас кэм сырыынньа кэлэн испитэ. Дьиҥэр оҕолор барахсаттар быыһаатахтара. Ардыгар эмиэ да тугу эрэ чуҥнаабыт курдук тутунналлар да, тоҕо эрэ кыра дьон ордук-хос ыйытыктара суоҕа ити түгэҥҥэ абыраабыта быһыылааҕа. Төһөтүн да иһин Валяҕа олус ыара. Абаккарыы, кэмсинии, сиргэнии барыта холбоммут курдук дьахтар толкуйун ибили кэбийэрэ. Ол быыһыгар аҥаардастыы иллэһэ сатааһын, туох эрэ инниттэн сүппүт сыһыаны төнүннэрэ сатыыр киниэхэ, урут наар ачаа аатырбыт эдэр дьахтарга, олус уустуга. Ханнык эрэ түгэҥҥэ бэйэтэ наһаалаатар даҕаны, кинилэр олохторо айгырыырыгар Алешата эмиэ буруйдааҕын санаатаҕына, ис-иһиттэн абаккаран кэлэрэ. Ол гынан баран кини ону аахсан баар балаһыанньаны тупсарбатын бэркэ билэрэ. Куорат хаһааҥҥыта эрэ атаах, ахсым кыыһа, тугу да кэрэйбэккэ, олоҕун быыһыырга кытаанахтык оҥостубута. Барытын тулуйуом уонна кыайыам дэммит санаата баһыйбыта, соругун ситиспитэ. Күннэри-түүннэри толкуй, таах талыгырааһыны тохтотуу кини мэйиитин аадырыстаах сиригэр, муударас аанын эргин, элбэхтик элэҥнэппитэ буолуо ээ.

Үс сыл буолан баран, Саҥа дьылга кулууптарыгар үҥкүү күрэҕэр кытта сылдьан Алеша эмискэ:

– Валюша, мин эйигин эрэ дьиҥнээхтик таптыыбын. Мин эйигин хаһан да таҥнарыам суоҕа… – диэн харыйа араастаан чыпчыҥныыр уотун быыһынан эмискэ иччилээхтик сибигинэйбитэ.

Валюша харахтара уоттана түспүттэрэ. Көһүппэтэх өттүттэн истиҥ, бу сырыыга сиппит, олус ыйааһыннаах билинииттэн ах барбыта. Мэктиэтигэр кылабачыгас мөһүүрэлээх оонньуур күлүмүгэр эрэ тэҥнэһэр дьэҥкир уу киэҥ харахтарын көрүөх бэтэрээ сиигирдэ охсубуттара. Хаһааҥҥыта эрэ дииргэ уолдьаспыт, хайыы-үйэ умнуллан сүппүт иэйии, эрэ-эмискэ төттөрү тиийэн кэлэн кини сүрэҕин күүскэ да күүскэ эймэниппитэ. Туох да дьикти сылаас, истиҥ долгуйуу эдэркээн дьахтары бүтүннүүтүн имэҥнээхтик кууспута. Ити түгэҥҥэ кини Алешатын олус-олус таптыырын, кинитэ суох сатамматын сытыытык өйдөөбүтэ…

Таптал сылаас тыына ситигирдик сыыйа төннөн кэлбитэ олус да үөрдүбүтэ. Валюша, Валя, кэрэчээн бэйэлээх Валентина Дмитриевна алыптаах вальска чэпчэкитик уйдаран сааланы биир гына эргичийбэхтээбитэ. Кинини ити түгэҥҥэ туораттан көрбүт эрэ бары чахчы олоҕунан дуоһуйбут дьоллоох киһи бу сылдьар эбит диэн бэлиэтиэ этэ. Ону баара хараҥа харыйа чыпчыҥныыр уоттара кини дьолун көҥөөн, харыстаан, ол киэһэ атын дьоҥҥо көрдөрө сатаабатахтара… Ким билэрэ туохха нааданый, чуо бу Саҥа дьыл түүнүгэр Валя баар-суох дьолун чыычааҕын эмиэ таба тутан ылла диэн? Тугу да дьүүллээҕи иһитиннэрбэккэ биир кэм эҥсиллэр муусука дуораанын быыһынан кини хаста эмэтэ:

– Алеша! Мин эмиэ эйигин олус-олус таптыыбын! Мин бу сиргэ саамай дьоллоохпун! Итэҕэйэҕин? – диэмэхтээбитэ.

Дьол, этэргэ диэри, син кэлэйэн наһаа ырааппакка, тиийэн кэлбитэ. Ол туоһута – кинилэр кыыстара. Чахчы да чыычаах курдук, күндү минньигэс киһичээн тыыннаах тапталы кэрэһилээбитэ.

Итинтэн ыла кинилэр хаһан да киҥир-хаҥыр саҥарсыбаттар. Кэһэйэн, күһэллэн буолбатах. Арааһа, ситэн-хотон, өйдөрүн тутан, ытыктаһар саастарыгар олохторун оҥостон, суолларын бэйэлэрэ солоон кэллэхтэрэ.

* * *

– Мин Алешам миэхэ саамай таптыыр уонна бэриниилээх киһим диэн этэр кыахтаахпын, – диэбиттээх биирдэ Аармыйа бырааһынньыгар Балантыына.

Хоп-сип барахсан кыаҕын туох уҕарытыа баарай? Хаһан эрэ Өлөксөй туора сылдьыбытын умнуохтара үһү дуо. Ону бэркэ билэр, туоһу да буоларга бэлэм харахтар кинини үүттүүр кэриэтэ онтон-мантан кэтээбиттэрэ.

Балантыына итини эрдэттэн сэрэйэн, суоттанан, анаан этэрдии тэриммит буолан, ыксаабатаҕа, төһө эмэ дэлэгэйэ. Мичээрдии түһээт, эбэн биэрбитэ:

– Бэриниилээх диэн омуннаан эппэтим. Ити кырдьык. Киһи олоҕор араас буолар. Биирдэ тахсыбыт түбэлтэ бүтүн олоҕу быһаарбат. Дьиҥнээхтик бэриниилээх буолуу – баар мэһэйи бииргэ кыайыылаахтык туоруур иллээх олох туоһута, бэйэ ыккардыгар ытыктабыл бэлиэтэ, өйдөһүү күүһэ. Мин итинэн дьоллоохпун. Онон, бука барыгытыгар сыһыаҥҥытын, олоххутун хардарыта харыстаһаргытыгар баҕарабын уонна бэриниилээх буоларгытыгар ыҥырабын, – диэбитэ.

Ити киһиргээһин буолбатах этэ. Тус бэйэтин олоҕуттан сомсон таһаарбыт өйдөбүлэ, бэйэлээх бэйэтин кырдьыга ээ. Хайыаҥый, киһи киһи араас. Олох да оннук. Ол эрээри сиирэ-халты туттууттан иһит хампарыйарын курдук ханнык баҕарар сыһыан эмиэ бытарыйар кутталлаах. Ол ордук саҥардыы ыал буолбуттарга оннук чараас, кэбирэх.

* * *

– Дьэ, доҕоор, күүстээхтик этии буолла дии. Ыал буолар оҕо норуот кэскилин илиитигэр ыларын булгуччу өйдүүрэ наада диэн. Бэрт лиэктэр кэлэн, хата, кэмигэр өй уктаҕын көр, – Өлөксөйө астынан саҥа аллайбытыгар биирдэ, Балантыына санаатын ситимин дьэ быһан, бэттэх кэллэ.

– Ити эттэххэ кэбэҕэс. Оҕо барыта, арай, санаа хоту итини кэмигэр ыараҥнатара, тиэрдэ өйдүүрэ буоллар ньии… Ону баара, бэйэҥ эккинэн-хааҥҥынан билэ иликкинэ, маҥкыгар оҕустарбат диэн баар ээ, абакката, – Балантыына түгэхтээх соҕустук хардарда.

Кини саҥатыгар саарааһын дорҕооно баарга дылыта. Ол иһин Өлөксөйө өрүһүспүттүү:

– Доҕоор, бу киэһэ оҕолорбутун илдьэ олорон бэйэбит олохпутун түөрэ кэпсиэх эрэ дуу? Кийиит кыыс өйдөөх-төйдөөх көрүҥнээх, эр киһини иилиэх-саҕалыах дьүһүннээх. Онон, хайыыбытый, холонон көрбөппүт дуо? – диэтэ.

– Арааһа, бэйэ ууга-уокка түспүтүн холобурдуур, аһаҕастык кэпсээн итэҕэтэр, кырдьык, ордук туһалааҕа буолуо. Эн биһикки олохпут остуоруйата кинилэртэн атын кимиэхэ наада үһү? Оннук, Өлөксөй, олохторун оҥостуохтарын иннинэ оҕолорго оруннаах тылы этэр иэспит эбит, – диэтэ Балантыына уонна, үчүгэй баҕайытык Өлөксөйүн диэки көрө-көрө, эрин эрэллээх тоҥолоҕуттан тутуһан, дьиэлии турдулар.