Текст книги "Казакъ кызы (җыентык) / Дочь степи"

– Бирем әкә, өй корылды, чичәм сезне ак тирмәгә чакыра, – дип, нидер бытылдады да кырдан, мал яныннан кайтып килгән атасына – Сарсымбайга каршы йөгерде.

Ләкин барып җитә алмады – күрше җәйләүдән ике ир белән бер кимпернең җәяүләп килүе аны туктатты.

Гадәт буенча, яңа күчеп килгәннәргә күрше авыл ит белән, кымыз белән сәлам җибәрә. Бу адәмнәр – күлнең икенче башында утырган авылныкылар, кулларында зур табак тулы пешкән ит иде. Яңа җәйләүне котладылар, мал-җанга – аманлык, ил-көнгә саулык теләделәр.

Ул арада Сарсымбай да кайтып җитте. Һәммәсе бергә, уртадагы өлкән өйгә кереп, иткә, кымызга утырдылар.

Бу вакыт кояш баеп килә иде инде.

Яңа җәйләүдә элекке гади көндәлек тормыш башланды. Бирем әкәне, күчү мәшәкате белән яхшы кунак итә алмадык дип, үтенеп, кунарга калдырдылар. Җегеткә вакыт иде инде, рәхмәт әйтте, мал-җанга аманлык теләде дә, атына менеп, Яман-Чүл җәйләвенә кайтып китте.

Күрешер алдыннан, аксакал аның үзенә генә:

– Акылга утырыр чагың җиткән, балалык кылма! – дип, каты кисеп әйтте.

Карлыгач-Сылу, бик зур кыюлык аркасында, бер-ике минут аулак заман таба алды, җегет аның йөзенә күтәрелеп карамады, кискен, каһәрле тавыш белән актык сүзен сөйләде:

– Кара-айгырлар белән бозылышудан, ике арада талаш чыгудан куркалар. Аксакал безгә каршы, балалык кылма, дип, миңа яман шелтә ясады! Йөрәгең нык булсын, безгә караңгы төн белән канатлы тулпарлардан башка дус та, ярдәмче дә юк! Бер-ике көннән хәбәрем булыр! Әзер тор! – диде.

Кыз авыр, ләкин шөбһәсез бер уйда калды: Калтайга бармаячак, караңгы кичәдә иярле атлар белән тамыр җегетенең килгәнен көтәчәк!

XXXIX

Канлы, кызгылт ут эчендә туган иртәнге кояш даланың туфрагын партия талашлары эчендә каршы алды.

Якуп белән Яңгырбай җиназага җыелган җәмәгатьнең, юк өчен сүз чыгарып, кычкырышып таралуларын яхшы аңладылар. Үзләре белән барачак ыругның, партиянең юлбашчыларын шул көндә үк җыйдылар, киңәш кылып эшкә тотындылар. Кемгә мал бирергә, билек, авылнайлык вәгъдә кылырга, дошман арасына ничек коткы салырга – һәммәсен уйлаштылар.

Азымбай карт теге вакыттагы гөнаһлы уеннан кайтты, аттан төшмичә, кирәк адәмнәрне күреп, көн-төн чапты. Бер тәүлек эчендә йөз чакрымны урап кайтып, асыл аргамакларны яндырган вакытлары да булды. Сайлау көнендә артык шар алу өчен түгеләчәк алтынның, өләшенәчәк аяклы малның, биреләчәк чапанның, тунның хисабына чик куелмады. Берничә йөз кара, егерме-утызар мең алтын чыга икән, моның алдында, әлбәттә, тукталмаячаклар.

Рөкыя байбичә бу талашның үзәгендә иде. Ул кайчандыр Сарсымбай бикәсе Алтынчәчкә әйткән сүзен яңадан хәтерләде: «Кирәксә – мал бирәбез, кирәксә – кыз бирәбез, кирәксә – җир аударабыз, мәгәр үз дигәнебезне кылабыз!»

Арада бик куркыныч бер хәл бар иде. Яңгырбайның кызы Гөлфаныс, җиде яшендә чагында ук әйттерелгән адәмен яратмыйча, башка берәү белән тамырлык кылып йөри иде. Бу соңгы бүз бала үзенең сөйгәнен, караңгы төндә дүрт җегет белән килеп, ат өстендә урлап качкан иде. Бу сәбәптән Яңгырбай ыругсы белән кияү йорты арасында зур талаш чыгарга тора, әгәр бу вакыйга була калса, найманнар белән кара-айгырлар партиясеннән җәберләнгән кодалар ыругсы, болардан китеп барып, Сарсымбайга кушылачак, йә үзләре бер партия булачак, яисә читтә катнашмый калачак – һәр тәкъдирдә зур зыян киләчәк иде. Бу кодалык Рөкыянең үз диме, үз осталыгы белән ясалганга, ул ант итеп көрәшкә катнашты. Азым әкә аркылы кырык җегетне җыйдырды, итнең симезен астырды, кымызны мул куйды, һәммәсенә бүләкләр вәгъдә кылды. Бүз балаларның берничәсе, сыйланып, өйләренә китсәләр дә, башкалары, байның йөгерекләрен менеп, урлаган җегетнең авылына бардылар. Яман сүгенеп, илне мыскыл кылып, кызны кире алып кайттылар. Гөлфанысны урлаган ил, байлыкта урта булганга, Рөкыянең артында урыс түрә торганын яхшы белгәнгә, яңадан сугыш башларга батырлык кылмадылар.

Бу вакыйга тирә-якка зур хәйранлык бирде, ярылып китәргә әзер торган кияү кабиләсен тагы ныграк боларга баглады: найманнар белән шаярырга ярамавын күрсәтте.

Сарсымбайлар өчен бу зур бер күңелсезлек булды. Ләкин, моңа карамастан, алар талашны көчәйтә бирделәр.

Болар Яңгырбай, Якуп кебек аксөяк түгелләр, алар чаклы алтын, мал да тарата алмаслар, кирәк вакытта ярдәм итәргә артта урыс түрә дә юк, шулай булса да, Биремҗан аксакал җиңүгә нык ышана иде. Найманнарны халык ак патшаның йомышын үтәүче дип карый, тыштан хөрмәт күрсәтсә дә, эчтән дошманлык саклый, яхшы җәйләүләрнең китүенә, казакъ йорты тар кабер кебек һаман кысыла баруына баш сәбәп – шул Байтүрә нәселе дип уйлый, гөнаһсыз җир аударылган, богауланып, каланың абактыларында яткан казакъларның язмышы өчен, шул Байтүрәләрне шелтәли иде. Илнең, йортның күпчелеге шулай карагач, инде акыллы усал Байтүрә морзаның калдыкларына казакъ баласы тавыш бирмәс дип иман китерә иде.

Сарсымбайда үткәргән төндә сүзнең күбе шул турыда булды.

Туктаусыз симез найманнарның яман кара тарихларын, үзе алар белән ничек көрәшкәнен озак-озак хикәя кылды.

Карт чыннан да бу фаҗигаләрнең җанлы тарихы иде.

Аның бабалары Кече йөздә Әбелхәер кул астында яшәделәр. Үзенең дәрәҗәсенә канәгатьләнмичә, өч йортның уртак өлкән ханы булу исәбендә йөргән Әбелхәер, калмыклар белән сугышны бәһанә итеп, ак патшага койрык болгый башлагач, Бирем әкәнең ерак бабасы Торсынбай өлкән ханга әйтте: «Лачыннан котылдырам дип, бөркет авызына ташларга телисең, исемең Әбелхәер булса да, эшләгәнең хәер имәс», – диде. Кабиләсе көчле булганга, хан аңа ашыгып җәза бирә алмады. Ләкин үз юлыннан тукталмады. Тәфкилев килеп, Петербург ягын каера башлагач, Торсын тагын түзмәде. Әбелхәернең кардәше Бүребай белән татар генералының йөзенә бер камчы орды да тулпары белән далага качты, шуннан Кече йөзне бөтенләй ташлап, Урта йөзгә күчте. Кәрван башы Мостафа дигәнгә ялланып, Кызылъяр, Күкчәтау, Сими, Ташкент, Троицк араларында кәрван йөртте. Картая башлагач, шул якларда мал асрап, бер илгә кушылып, җәйләү тотып яшәп калды. Торсынның балалары зур бай да булмадылар, тынычлык та тапмадылар.

Биремҗан балалык, яшьлек чакларын шул әкиятләр эчендә үткәрде.

Җегет булгач, азаматлык белән дан чыгарды. Ир уртасы чагында ул үз ыругсы кызылкортлар арасында гына түгел, башка кабиләләр эчендә дә аләүмәт эшендә ил агасы булып торган иде инде. Сары-Арканың ханнары бетерелде. Алар артыннан диванлык төзелеп, ага солтаннар мәйданга чыгарылды. Бара торгач, болар да югалды: дала авылнайлар, биләр, булыслар кулына калды.

Болар, элекке вакыттагы кебек, аләүмәт эшендә зур хезмәтләр кылганлыгы, җәмәгать файдасына яшәгәнлеге өчен ыругның, кабиләнең ышануы буенча дәрәҗәгә менгән аксакаллар түгел, мәгълүм туфракта утырган халыкның сайлавы буенча гына куелалар иде.

Бу сайлауларда илгә хезмәт иткәнлек түгел, байлык, мал түгүлек беренче рольдә булып китте.

Элеккечә, кан-ыруглык нигезе җимерелеп, мәгълүм туфракның сайлавы мәйдан алгач, бу урыннарга урыс түрәнең яратканнары, аның теләгәннәре үтә башлады. Биремҗан аксакалны берничә мәртәбә булыслык, билек урыннарына сайларга теләделәр, ләкин ул якын бармады, казакъ түрәләренең күкрәгендәге дәрәҗә медальләреннән җирәнеп сөйләнде: «Боларны эт муенына таксыннар, үз муенымны алар белән пычратмам», – дип, мыскыл итеп көлде.

Бирем әкә шулай йөргәндә, борынгы ханнарның, ага солтаннарның балалары заманның барышын сизделәр, көчнең кайдалыгын күреп, бөтенләй икенче юл тоттылар.

Найманнарның берәве бу туфракта, үзе тырышып, мал түгеп, булыс булды. Якыннарын авылнай, би кылды, илнең-йортның эше боларга күчте. Ак патшаның адәмнәре боларны үз итеп кабул итте.

Биремҗан аксакал тагы яңа дошман алдында калды.

Моңарчы тик каһәрләп йөрсә дә, Байтүрә үлгәч, ул инде үзенең картлыгына, сукырлыгына карамастан, ак сакалын күтәреп, талаш мәйданына чыкты.

Үзе дәрәҗә эзләми, аләүмәтнең файдасын күзәтер дип, Сарсымбайны Байтүрә урынына булыс ясап үткәрергә тели; бусы барып чыкса, яман авылнайларны, ришвәт буенча эш йөрткән биләрне аннан соң берәм-берәм төшерергә, урыннарына юньле, ак күңел адәмнәр куярга уйлый иде. Арысланбайның Карлыгачка кул сузуы кара-айгырлар белән дошманлык тудырачагын яхшы белгәнгә, җегетне шелтәләве шул яктан иде. Сарсымбай өчен бу бик зур терәк иде.

Арысланбайдан соң төн буена сөйләшеп кундылар. Карт теләсә дә, иртә белән Сарсымбай аны тагы җибәрмәде:

– Кодаларым да килә, сезнең белән бергә киңәш итмәсәк, хәлебез яман, – диде.

Ләкин кунаклар да кунаклык өчен килмиләр иде. Алар янына танабугадан – илнең бае Ирҗан, кызылкорттан Әхмәт чакырылды.

Болар найманнан җәберләнгән, яхшы җәйләүләре алынган, юк-бар сәбәп белән зарар күргән, моның өстенә кодалык, һич булмаса, билкодалык кебек җепләр белән сарманнарга багланган кабиләләрнең башлыклары – байлары иде.

Сарсымбай булыс булса, башкалары би булып, авылнай булып үтәргә тиешле иде.

Туктының симезләре суелды, кымыз мул куелды, байбичә, кунакларның кадерен белеп, бик сирәк ашлардан булган куырдак, көйгән бөйрәк кебек сыйлар хәзерләтте.

Яңа җәйләүнең саф һавасында майлы ит белән карынны тутырып, кымызны әбдән мас булганчы эчеп, илнең өлкәннәре көн буенча киңәштә үткәрделәр.

XL

Ачык аңлашылган хәл шулай булды.

Сарман, танабуга, кызылкорт, кара-айгырлар, әлбәттә, бу якта булачаклар.

Найман, дүрткара каршы якның башында торалар. Яңгырбайның кызын кире кайтарткач, кодалары кыпчаклар да аларны яклаячак.

Бу туфракта тагы төрле кабиләләрнең кисәкләре, аерым кечкенә авыллары бар.

Сайлауда һәммә халык түгел, бәлки авылнайлар, биләр, аксакаллар, байлар гына катнашачак булса да, бу төрле ыругларның кисәкләре, фәкыйрьлекләренә карамастан, утызга якын тавыш белән барачаклар.

Эшнең төбе дүрт кабиләнең арасындагы берлекне саклауда һәм менә шул ике уртадагыларны үз ягына аударуда иде.

Ни белән аударачаклар?

Аксакал тагын үзенекен әйтте:

– Найман балалары ил каршында кара йөз булып танылганнар, – диде.

Ләкин дөньяның күп хәлләрен кичергән Сарсымбай үз партиясенең җиңүе өчен бу гына җитмәвен сизә иде. Ул да Рөкыя бикәнең мәгълүм сүзен хәтерләде: «Кирәксә – мал бирәбез, кирәксә – кыз бирәбез, кирәксә – җир аударабыз, мәгәр үз дигәнебезне кылабыз!»

Биремҗан әкәгә бу рәвешле ачык әйтеп булмый иде. Ул картның сүзенә икеле җавап кайтарды:

– Күңелебез пакь, ниятебез ак, ясаган иям безгә ярдәм кылса кирәк… Мәгәр бәндәнең үз тырышлыгы да кирәк имәсме?

Карт төштән соң кайтып китте.

Тагын ит пеште, кымыз эчелде. Озак әңгәмә китте. Хуҗаның кодасы, бер чама белән, сайлауда үз ягына аударыр өчен кемгә нәрсә бирергә тиешле булачагын исәпләп карады. Үзләреннән кем күпме мал түгә алуын сөйләде:

– Иң киме йөз кара, ун мең сумнар акча кирәк булыр. Моның яртысын Сарсымбай үз кесәсеннән чыгарса, калганын башкалар күтәрер.

Хуҗаның моңа артык исе китмәде. Сайлау вакытында түгелгән малның, түрә булып алгач яңадан кесәгә кайтачагын ул Байтүрәләрнең һәм башкаларның тәҗрибәсе буенча яхшы белә иде.

Шул планнарга тукталып, кунаклар атларын атландылар да, юк-бар бәһанәләр табып, төрлесе төрле җәйләүгә, теге уртадагы кабилә кисәкләренә таралдылар.

Сарсымбай, аларны озаткач, ак өйгә байбичә янына киңәшкә керде:

– Калада малның хакы күтәрелгән, диләр. Карлыгачның туе җитеп килә, аңа чыгым булыр, илнең өлкәннәре булыслык кылып үткәрәбез, диләр. Аның өчен бераз мәшәкать булмый калмас… Җылкыдан, үгездән бер егерме караны сатсак дип уйлап торам!

Алтынчәч бу эшләрне иреннән дә нечкәрәк аңлый иде. Ике сүз әйттермәде:

– Берсекөнгә каланың базар көне гуй… Барачак булсаң, Җолкынбайны җибәреп, Җылкычы атаны чакыртыйк, – диде.

Сарсымбай, утырган җиреннән кычкырып, ялчыны чакырды да көтүгә барырга кушты. Үзе, атка менеп, Таштүбә җәйләвенә китте. Анда туй, партия мәшәкатьләре турында берничә адәм белән сөйләшеп үтәсе, кайберәүгә кайбер нәрсә тапшырасы иде.

Бу серле киңәшләрдә үз язмышы да уенга катнашканын йөрәге белән сизенеп йөргән Карлыгач-Сылу әткәсе белән ачыктан-ачык сөйләшергә теләп карады, ләкин бер минут аулак вакыт таба алмады. Анасы белән сөйләшүдә мәгънә күрми, Алтынчәч яңадан сүз кузгатырга үзе дә теләмәгән кебек күренә, кызы белән ялгыз калмаска тырыша иде.

Янар таулы туфракларда яшәгән адәмнәр җир селкенер алдыннан була торган аскы тулкыннар вакытында үзләрен ничек хис кылсалар, бу көннәрдә Карлыгач-Сылу үзен шуңа охшаш бер куркыныч алдында кебек күрә иде: каядыр ниләрдер эшләнә, яшерен киңәшләрдә нәрсәгәдер хәзерләнәләр, ниндидер кара, куркыныч бер әйбер акрын-акрын аның өстенә таба килә. Ләкин ни булыр? Котыла алырмы? Әллә шуңа корбан кылынырмы?

Шул авыр хәлдә ул бу төнне үткәрде.

XLI

Төшме-өнме – аерыр хәл юк…

Кемнедер әрнетеп кыйныйлар. Ул яман тавыш белән акыра.

Кыйныйлар, тагы акыра.

Кыз куркып уянды.

Якты, матур аяз көн. Тирмәнең киезе күтәрүле. Төнлеге ачык. Аннан төшкән кояш нуры хәтфә келәмнәр өстендә уйный.

Ләкин кыйнау-акыру һаман бара иде әле.

Карлыгач-Сылу тиз генә торды, зур кара чәчләрен ашыгып тарады, җилкәсенә тулкынландырып салды, озын керфекләренә бик аз гына сөрмә тартты, өстенә яңа алсу күлмәген, кечкенә аякларына тар, нечкә итеген киде дә далага чыкты.

Өлкән тирмәнең артында, тимер сабаннар, урак-чалгы машиналары янында әллә ничаклы балалар, урамал сарган хатыннар, колакчынлы казакълар өелеп торалар.

Уртада атасы Сарсымбай, аның янында Кәрим карт, Җылкычы ата, байбичә, тагы кемнәрдер күренәләр. Айбаланың ире – теге чәчле җегет кемнедер:

– Ни сөйләдең? Ат яндырып, ник Яңгырбайга бардың? Әйт, атаңа нәләт булгыры! – дип сүгенеп, камчы белән яра.

Кыз аптырап шунда ташланды. Анда менә нинди күренешкә очрады.

Кулларын артка каерып бәйләгәннәр, нечкә иске бишмәте телгәләнгән, якалары суелып төшкән, кан катыш балчыкка пычранган коточкыч йөзе һәм зур гәүдәсе белән Җолкынбай ята. Чәчле җегет һаман кыйный, ялчы кулын чишәргә, газаплы тәнен яшерергә маташа, ләкин булдыра алмый, һаман акыра.

Карлыгач, барып җитүгә, атасының кулына тотынды:

– Әкәм, ни булган?! – диде.

Ялчы кызга карады, сүз әйтмәде, ләкин аның куркыныч канлы күзләре мәрхәмәт сорап ялваралар, гүя «Хаксыз газаплыйлар, мине коткар!..» диләр иде. Ахры, түзә алмагандыр, яман бер селкенеп, чәчле җегетне аркасы белән этәрде, куллары багланган хәлдә сикереп торды.

– Адәм үтерергә җыелдыгызмы сез? – дип, качарга азапланды.

Ләкин өлгермәде, Сарсымбай яман ачу белән күтәреп екты да:

– Атаңа нәләт, минем нанымны ашыйсың, кымызымны эчәсең дә, ул адәмнәргә барып, бездәге сүзне ташыйсыңмы? Атаңа нәләт! – дип, аягы белән таптап, камчы белән битен, башын ярырга тотынды. Сарсымбай, асылда, сабыр адәм иде, ләкин бер кызса, ул үзен үзе югалта иде. Яман кыйнап, хәлсезләндереп ташлады. Ләкин кыйналучы һаман әйтмәде, тик акыра бирде.

Җәйләүнең күл ягында бер адәм күренде, ялчы үзен коткарачак җанны тапкан кебек кычкырып җибәрде:

– Әнә шул комалакчыны китерегез, мине ул күрде, ышанмасагыз, аңардан сөйләтегез, – диде.

Карлыгач йөгертеп комалакчыны китерде.

Бу күрәзәлек кылып йөрүче бер дивана иде. Өс-башы ертык, аягы ялангач, бер кулында думбра, берсендә яулык белән төрелгән такта һәм вак рәмел ташлары – комалаклар иде.

Бай диванага әйләнде. Каты тавыш белән:

– Син кайдан киләсең? – диде.

– Якты-Күл җәйләвеннән!

– Менә бу адәмне ул җәйләүдә ни вакытта күрдең?

Дивана кызганычлы күз белән Җолкынбайга карады:

– Байның сәдакасын алып, кимперләргә комалак ачып, Якуп морза иленнән сезгә таба килим дип чыккан идем, ялчыгыз миңа очрады. «Кая барасың?» – дидем. «Байтүрә җәйләвенә бармак идем, күңелем куркып калды, юлым акмы, карамы – белмимен, син миңа бер комалак ач», – диде.

Җыелган җәмәгатьнең йөзенә серле аптырау чыкты. Бай кулыннан камчысын ташлады, Җолкынбай торып утырды.

Дивана сүзендә дәвам итте:

– Бер адәм сорап килсә, сүзен алмый кайтарырга амалым бармы? Тактамны җәйдем, әүлияга күңелемне куйдым да комалак ачтым… Мәгәр Ходаем каһәрләде, комалагым һичбер сүз ачык әйтмәде… Җегетем, ачуланып, Якты-Күлгә таба чапты… Мин сезгә киттем… Аз вакыт барган идем, артымнан дөп-дөп ат килә, карасам – Җолкынбай, Байтүрә җәйләвенә бармыйча, кире борылган; аргамагын куып килә ятыр… Башка сүз әйтмәде, бабаңның йөрәген фәлән кылыйм дип, минем аркама яман бер камчы сызды да чаптырып китә бирде… Ышанмасагыз, аркамны карагыз…

Бүз балалар өчен бусы бер кызык булды, алар, күлмәген күтәреп, көлешә-көлешә дивананың аркасын ачтылар. Анда, чыннан да, ике буй булып, камчы эзе каралып ята иде.

Моңарчы сабыр торган Җылкычы ата сүзгә килде:

– Дивана, әйтсәңче: сине үтеп киткәч, Җолкынбай Якты-Күлгә барып борылдымы, юкса, анда җитмәстән, кире кайттымы?

Комалакчы уйлап тормый җавап бирде:

– Ни бытылдаганың синең? Ул җәйләүгә җитәргә ерак иде, бармастан кире борылды, моны анык беләм.

Җылкычы ата Сарсымбай янына килде:

– Миндә хаталык булган, җибәрергә кирәк, – диде дә ялчының кулларын чишә башлады. – Ай, карагым, Җолкынбай! Сары-Арканың киң сахрасында үзенә урын тапмый йөргән бәхетсез ятакчыларның[70]70
  Ятакчы – ярлы.


[Закрыть] берсе икәнсең! Мәгәр өметеңне өзмә, бу хаталык өчен бай сине кызганды, алам дип йөргән тол хатыныңа хәбәр ит, сораганы дүрт кара икән, Сарсым әкә, үзенең вәгъдәсе буенча, аларны сиңа бирә! – диде.

Байбичә белән карашып алдылар. Зирәк хатын Җылкычы атаның мондый нечкә осталыгына хәйран калды, рәхмәт дип елмайды.

Ялчы, кулларын чишеп, аягүрә басты, пычрак кан белән каткан битләрен сөртә-сөртә, үзе аска караган хәлдә әйтте:

– Бай бүген биргәнен иртәгә яңадан ала белер… Күңелемдә ышаныч калмады… Бу илдән китәм: тәкъдирнең язганы булса, бер аял табармын…

Айбала, кызганып, кымыз китерде. Ләкин җегет эчмәде.

Кыйналган, ватылган зур гәүдәсе белән ава-түнә байның ялчылар өчен корылган кечкенә кара тирмәсенә керде дә әйберләрен җыя башлады.

Эшнең чуалып китүе мөмкинлеген уйлап, Сарсымбай ялчы артыннан Җылкычы атаны җибәрде.

XLII

Ялчы җегет Юныс картны ата-бабасының кабере белән сүгеп каршы алды. Баягы газапларга сәбәп булганлыгы өчен кыйнап ташларга уйласа да, хәле юкка күрә тукталды.

Җылкычының йөзендә, сүзендә үзен гаепле сизү күренә иде:

– Гөнаһның зуры миндә, – диде. – Байтүрәнең җиназасы вакытында тегеләрнең эте Азым әкә синең тирәдә яшерен сүзләр сөйләп йөргән, диделәр. Бай миңа: «Бу эшкә күз-колак бул, Якуплар, безнең хәбәрләрне алып тору өчен, ялчыбыз белән килешсәләр кирәк», – дип иде. Моны ишеткәч, йөрәгем кайнап китте. Син Якты-Күл җәйләвеннән безнең көтүгә ат яндырып, тирләп килеп чыккач, күңелемә вәсвәсә төште: байның шикләнүе рас икән, бу адәм сарманнардан найманнарга сер ташый икән дип уйладым. Кайткач, хуҗага моны әйтә салдым. Үзең дә беләсең гуй, Якуп-Байтүрә дигәнне ишетсә, безнең Сарсымбайның башыннан акылы китә, күзен кан баса… Ул исәр бай, үзен-үзе белмәстән, сине бәйләтеп тә ташлаган… Мәгәр яманлыкның зуры миндә! – диде.

Җегет, ертык киемнәрен рәтләп, бераз дәшми торды да кинәт башын күтәрде:

– Атаңа нәләт булгыры! Сез ни бытылдап ятасыз: кичәге көн буенча бу җәйләүдә кызылкортның, танабуганың, кара-айгырларның башлыклары җыелып киңәш кылдылармы? Мин боларның сүзләренең күбен ишеттем. Шуларны әйтү өчен Якуп морзага барырга чыгуым да рас!

Җылкычы атаның усал, үткен кара күзләре ялтырады, биленнән камчысын алып:

– Алайса, минем вәсвәсәм дөрес икән гуй… Яман бала, синең башыңны яру миңа хәләл булып калды! – дип кизәнергә әзерләнде.

Ләкин ялчы аз гына да каушамады, хәзер аның кулы чишүле, хәле бераз кайткан, ачуны китерсә, бу картның муенын борып ыргытырлык чамасы бар иде.

– Син, Юныс әкә, – диде, – өлкән булсаң, өлкән була бел, булмаса, башың исән чакта минем яннан чыгып китә бир! – диде.

Карт яңадан тынычланды. Бераз шаярта төшеп, җегетнең күзләренә карады:

– Сүз икебезнең арабызда калыр, чынын әйт, Якуп морза сине ни белән сатып алды?

Ялчы бу каты сүзгә көлде генә:

– Сатып алырга исәбе бар иде, мәгәр булдыра алмады! Җолкынбай урынында Юныс карт яки Азымбай булса иде, найманнар аз белән дә кирәкләрен таба белерләр иде… Минем күңелем бармады, – диде дә бер ачулы, бер шаян сүзләрдә вакыйганы сөйләп бирде.

Фәкыйрь гаиләдә туып, байларның балаларыннан, киленнәреннән кыйналып яшьлеген үткәргән Җолкынбай, унсигез яшьләрендә, даланы ташлап, чит җиргә хезмәткә китә. Кукалда мал багучы, урыс казакъ баенда йорт караучы, каланың заводында ат белән әйбер ташучы булып көн итә. Мәгәр җәйләүгә кайткан чагында, Биремҗан аксакалның авылында бер яшь тол хатынны күреп, шуңа күңел утырта. Хатын риза: «Дүрт кара, утыз сум акча бирсәң, барам», – ди. Җегет читтә йөрүен ташлый да Сарсымбайга яллана. Елга илле сум хак. Бер ел эшләгәч, хуҗага серен аңлата: «Хуҗа, хакымны арттыр, йә булмаса, шул тукалны алып бирергә миңа вәгъдә ит», – ди.

Бай:

– Хезмәт кыл, күрик, буш итмәм, – ди.

Җегет өч ел көтә – эшли, ләкин вәгъдә үтәлми. Хатын актык сүзен әйтә:

– Бунча заман көттем, дүрт кара таба алмадың, ирлегең корсын синең! Хәзер күңелем башка берәүгә китә, – ди.

Ләкин егет моны кайдан алсын?! Сарсымбай вәгъдәсен оныткан төстә күренә. Шулай аптыраган чагында, быел язгы ярминкәдә Яңгырбай бу җегетне чакырып ала:

– Ил эчендә хурлыкка калдың… Лачындай гайрәтең бар, дүрт кара таба алмыйча, күңелең төшкән толны башкага җибәрәсеңме? Сарсымбай кадереңне белмәде, син анда эшли бир, мәгәр безгә кайбер вакыт кирәк булсаң хезмәт кылырсың, бер-бер ашыгыч сүз булса, килеп әйтерсең, фәлән-төгән, – ди.   – Тамагың иткә, йөрәгең аялга туяр, – ди.

Җолкынбай байны ата-бабасы, кабере, йөрәк бавыры белән сүгә. Мине мондый яман эшкә чакырма, ди.

Яңгырбай ачуланмый:

– Мин әйткәнне башыңа сал, исәр булма, – ди.

Кичә дүрт кабиләнең башлыклары җыелдылар. Киңәштеләр. Күп сүзләре моның колагына керде. Ачу да килде, Яңгырбайның вәгъдәсе дә искә төште. Шуннан җылкы көтүенә барырга дип атка менгәч, тезгенне тарта да Якты-Күлгә борыла. Мәгәр барып җитәр алдыннан күңеленә шөбһә керә:

– Боларның Сарсымбае да, Яңгырбае да барыбер эт түгелме? Бу талашларда найманнар җиңсә ни файда да, сарманнар җиңелсә ни зарар?.. Ни дип мин Кызыл-Ком серләрен Якты-Күлгә ташып йөрим?!

Шулвакыт теге комалакчы очрый. Ләкин ул бернәрсә дә әйтә алмый. Җегет, йөрәк әрнүенә чыдый алмыйча, күрәзәнең аркасына бер камчы бирә дә, Якты-Күлгә бармыйча, кире җылкыга чаба.

Боларны аңлагач, Юныс карт үзенең кылганына бик каты көенә башлады. Җегетнең янына килеп, җилкәсенә кулын салды да киңәш бирде:

– Инде, чырагым, миндә бер хаталык булды. Син, хөкемгә барып, булмаса, илнең яман гайбәтчел кимперләренә сөйләп йөрмә. Байга әйттем, ул үзенең вәгъдәсен үтәр, яраткан толың бар икән, аңа хәбәр җибәр, дүрт карасын алыр, күңелең төшкән тол хатын белән дөньяның рәхәтен күрә бир! – диде.

Җолкынбай сүгенеп җавап кайтарды:

– Бу атаңа нәләт йортта аркам күп камчы ашады… Ул хатын башкага китеп барганнан соң үтәгән вәгъдәгезне фәлән кылыйм!.. Язган булса, берсе табылыр, булмаса, бу киң далада йөрәге аялга, тамагы ашка туймый йөргән ятакчы казакъ җегетләре бер мин генәме? Байга әйт, тияремне бирсен. Мин китәм. Урыс казагындамы, кукалдамы, каланың заводындамы   – миңа һәркайда бер түгелме? Бары да өйрәнгән җирләрем гуй…

Җылкычы карт тирмәдән чыкты.

Карлыгач ялчыга кечкенә турсык белән кымыз, бераз ит, бавырсак китерде.

Җегет рәхәтләнеп туйганчы бер ашады-эчте дә янындагы киезгә ауды. Артык ватылган иде. Шул ятудан тәүлеккә якын йоклады.

XLIII

Кызыл-Комнан Биремҗан аксакалның шелтәсен күтәреп, кичкә каршы Яман-Чүл җәйләвенә кайткач, Арысланбай күп уйланды. Ни эшләргә кирәк? Ул бер җегет кенә түгел, ун гаиләдән җыелган авылның бае – өлкәне дә булып тора. Бу җәйләүдә ыругның яше өлкән, сакалы ак адәмнәре булса да, алар фәкыйрь булганга, бөтен эштә өстенлек тә, җавап та яхшы атаның баласы Арысланга төшә. Бирем әкә каты шелтәләде. Ул турыда киңәш кылырлык башка адәм юк. Бу эш сәбәбеннән бер-бер кыенлык чыгып, бөтен танабугаларның өстенә җәфа килмәсме? Бу уйлар ике көн аның башын ваттылар. Өченче көн кичкә каршы куй көтүеннән симез тукты кайтартты. Моның өстенә ялның, казылыкның майлысын салырга кушты. Кымызны мул әзерләтте дә ак тирмәгә үзе ышанган өч казакъ җегетен чакыртты.

– Сез, бүз балалар, әйтегез, – диде, – бер җегет белән бер сылу күп еллар тамыр булып, бер-беренә күңел куеп йөрсәләр, кызның әкә-чичәсе, моңа карамастан, аны яшь ярымлык сабый чагында әйттергән яман бер адәмгә бирергә теләсәләр, яхшы сүз, акыллы киңәш үтмәсә, шулвакыт сез ни кылыр идегез?   – диде.

Арада үткен, зирәк, шаян Тургайбай бар иде. Колакчынын арткарак каерды, билендәге камчысын ипләп куйды да, Арысланга карап, көлә биреп:

– Киная сүзне аңламый торган булдым, син ачык әйт: бүген безне чакыруың – Кызыл-Ком җәйләвеннән Сарсымбай кызы Карлыгач-Сылуны урлап алып килү өченме? Үзең әйтмәсәң дә, чамаңны дүрт ел буенча белеп киләбез гуй! – диде.

Хуҗа һаман шаяртты:

– Әгәр шулай булса, сезне шуның өчен чакыртсам, әйтәчәгегез нидер?

Кунакларның яшьрәге шат, уен тавышы белән җавап кайтарды:

– Әйтәчәгебез ни булсын? Ат уйнатып Кызыл-Комга барып кайтудан курка торган җегетләр дип беләсеңме безне?

Кунак җегетләр, бик аз гына да каршы әйтмәстән, һәммәсе риза булдылар. Караңгы төшүгә, Арысланбайның иң яхшы атларыннан биш айгыр иярләнеп куелган иде инде.

Итне ашап, кымызны эчеп, папиросны тартып, бераз әңгәмә кылдылар да Сарсымбай җәйләвенә карап дүрт җегет, ат әйдәп, бер буш аргамакны ияртеп, якты ай астында киң дала буенча киттеләр.

XLIV

Кызга алдан хәбәр җибәрелгән иде. Айбала киленчәк күлнең төньягына карый торырга, әгәр камышка атлар тукталса, барып белешергә дә Карлыгач-Сылуга әйтергә тиешле иде. Ләкин бүген кичкә каршы бер-бер артлы мәшәкатьләр чыга торды.

Җолкынбайның кыйналу хәбәре һәм аның сәбәбе кем аркылыдыр Якты-Күл җәйләвенә барып ирешкән. Яңгырбай дошман, моны куертып, юк өчен адәм кыйныйлар, хөкемгә тартырга кирәк дип, далага шау-шу җибәрткән, тавыш кузгый башлаган.

Моны ишеткәч, ялчының ачуы кабарды. Башка һәркемнән бигрәк Алтынчәч байбичә бу эшкә катнашты, җегеткә үзе кереп:

– Туеңны, мәшәкатеңне үз өстемә алам, баең белән базарга барырга да адәм юк, хәзер печән, урак җитте, машиналар белән йөрергә синнән башканы табуы күп кыен, ачуыңны йот, син бездә кал, вәгъдәңне үтибез, – диде.

Җегетнең эстәгән хатыны «күңелем башка берәүгә китә» дисә дә, үзе китеп өлгермәгән икән. Җегет, иртәгә бай белән базарга барачак булганга, бүгеннән калмыйча, ул толга адәм җибәрергә тиешле булды. Дивана карчык Миндине юындырдылар, өстенә ак күлмәк, башына урамал бәйләделәр дә:

– Җолкынбайның иң якыны син гуй… Кодалык теләп бар,   – диделәр.

Ләкин аның үзенә генә тапшыру мөмкин түгел иде, ул ахмак башы белән әллә ниләр бутап бетерер, дип курыктылар. Аның белән бергә Айбалага барырга туры килде.

Арбага ат җигеп, теге ялангач кара малайга күлмәк кигезеп, аны да утыртып, өчәүләп толның җәйләвенә барып кайттылар.

Хатын берсүзсез ризалык биргән: «Ул мыкты җегет күңелемә яраган иде, өч ел көттем үзен», – дип, бөтенләй вәгъдә биргән.

Инде караларны илтәсе дә туй ясыйсы гына калды. Киленчәк бу эштән караңгы төшкән вакытларда гына котылган иде, тагын байбичә чакыртты:

– Иртәгә Сарсымбай җылкы, үгез белән базарга китә, шуңа хәзерлек эшләр бар; Айбала, карагым, син минем янымда бул,   – диде.

Хатын чарасыз иде. Алтынчәчкә булышып, әйбер хәзерләп йөрде. Тик тукал казаннан ит бушатып, йортның өлкәннәре кул юып табынга утыргач кына, Айбала киленчәк башка мәшәкатьләрдән котыла алды. Авылның иң читендәге фәкыйрь тирмәсенә кайтып, аз гына утырган иде, аның үткен колагы төн ягыннан берничә атның дөп-дөп басып килгәнен ишетте. Җиргә ята биреп тыңлады, тавыш тукталды.

Хатын серне аңлады, күл буенча камышка таба тизләп йөгерде: анда, бераз яшеренә төшеп, колакларын кайчы кебек торгызган иярле атлар янында, берничә колакчын торганы күренә иде.

Арысланбай, кулындагы камчысын уйнатып, каршы килде:

– Алтынчәч байбичә белән Бирем әкәнең яман шелтәсен ишеттек, мәгәр башкача амалымыз юк, без көтәбез, – диде.

Киленчәк, кутан ашасыннан ашыгып килеп, ак өйгә керде.

Ни күрсен, ана белән кыз, акрын гына сөйләшеп, сай табактан майлы итне, казылыкны ашап утыралар. Тыш яктан иң тыныч бер мәҗлес. Сүз белән әйтә алмады, мәгәр кызга бер караш ташлады, шуның белән бөтен эшне аңлатты.

Байбичә, гадәт буенча, киленчәкне ашарга утырырга чакырды. Ләкин Айбаланың йөзендә, каушаган тавышында ни дә булса барлыгы мәгълүм иде. Карлыгач-Сылу, сизенеп яшерергә теләде, киленчәккә:

– Карагым, әнә торган сөлгене алып бирсәңче! – диде.

Хатын бераз тынычланды, кызга сөлге биреп, үзе табак янына утырды. Кыз яңадан бер-ике капты да, кулын сөртеп, гадәтне бозу булса да, башкаларның беткәнен көтмичә, комганын алды, башына, өстенә киде дә, ак тирмәгә бәхилләшкәндәй бер күз йөртеп, далага чыкты.

Аның шул чыгуы унсигез ел яшәгән гаиләсеннән бөтенләйгә китүе, күңеле сөймәгән Калтайдан да, ул адәмгә бирү өчен тиздән туй ясап озатырга хәзерләнгән кадерле әкә-чичәсеннән дә качуы – котылуы иде.

XLV

Өлкән өй белән ак тирмәдә ит ашап калдылар.

Карлыгач-Сылу кутанга комганын куйды да кечкенә күл буендагы камышларга таба сак, ләкин бераз каушаулы басып китә бирде. Болыт чыккан, ай капланган иде. Аның бөтен тәне бер минут эчендә ут кебек яна башлады. Миенә кан йөгерде, йөрәге кайнады. Ләкин уйларга, каушарга вакыт юк иде. Бу кечкенә күл ялтырап каршы алды, алда камышлык күренде, алар әллә нинди сирәк, эре агачлар кебек торалар иде. Шулар арасында ат пошкырганы ишетелде. Нәрсәдәндер куркып, үрдәкләр пыр-пыр очып киттеләр. Бер адәмнең акрын сүзе колагына чалынды, алда берничә карачкыл шәүләләнде, кыз һаман барды… Шәүләләрнең бере кузгалды… Кузгалды да, бер секундта Карлыгач-Сылу шул шәүләнең кочагында булды, ялкынлы иреннәр йөзеннән, күзеннән үпте, ниндидер яшерен, ашыгыч каушаулы тавыш:

– Сәүләмҗан, тиз! – диде, көчле куллар биленнән алып, кыз өчен китерелгән иярле атның аркасына ук утыртты.

Сүз әйтеп авыз йомганчы, җегетләр һәммәсе атландылар. Биш айгыр, артыннан куа чыгуны сизенгән кебек, киң дала буйлап Яман-Чүл җәйләве ягына таба, ак юл булсын дип, тасыр-тосыр чаптылар. Тик бераз җир киткәч кенә, Арысланбай, атын сабырлатып, кызга сүзен әйтте:

– Карагым, без инде котылдык… Кызыл-Ком җәйләвендә танабугаларның йөгерекләрен куып җитәрлек атлар табылмас!   – диде.

Ләкин качучыда, качыручыда гына түгел, юртакларда да шундый бер дәрт, бер ашкыну бар иде ки, аларны тартып тыю кыен иде.

Болытлар таралды, якты ай, ерак һавадан даланы көмеш нуры белән сәламләп, күңелләргә серле бер тынычлык бирә иде.

Йомран оясына басты булса кирәк, бер-береннән узышып барганда, яшьрәк җегетнең аты кинәт алгы аяклары белән сөренде дә, үзен үзе тыя алмыйча тәгәрәп китте, бүз бала, аның өстеннән алга очып, җиргә төште. Ләкин башкалар, атларын борып, ни булды дияргә өлгерә алмадылар, ат аякка басты, җегет сикереп менде дә тагы чапты.

Бу – бер кызык кына булып калды. Аңарчы сөйләшмичә генә ат куалаган җегетләр белән бергә Карлыгач-Сылу да кинәт көлеп җибәрде. Дала буенча җилдереп барган хәлдә, үзара уен-көлке сүзләр әйтешү китте.