Текст книги "Қуёш ботаётган пайт"

13

Узоқ йили кузда довдир Қилич Заҳҳор билан яна бир марта қаттиқ суришди.

–Совлиқларнинг ярмисига СЖК қўйдираман (сунъий қочириш ҳақида гап боряпти) агар рухсат этсангиз, – деди довдир. – Нега энди? – деди ҳайрон бўлиб Қилич кўса.– Ҳамма дорини кўпроқ қўйинг, деб ялиниб, орқамиздан югуриб юрибди-ю. Ахир планни дўндириб, орден олиб, мажлиснинг тўрига чиқиб юрмайсизми, сизам мундай!

– Орден олиш-ку яхши, лекин совлиқларим нимжону нимкалла, дорини кўтаролмайди, ака! Ярмисига қўйдирсангиз ҳам планни бажарамиз. Дорининг биздан ортганини, майли, ишқивоз бўлганларга…

– Сиз олимларимизнинг кашфиётига, янги ютуқларимизга тўсқинлик қилмоқчимисиз? – деди Кўса яна баланддан келиб.

– Қилич ака, илтимос, мен қоғозларингизга қўл қўйиб бераман. Баҳорда ҳам жавоби ўзимнинг бўйнимда. Туя кўрдингми, йўқ! Бир акалик қилинг, ака!

Қилич Заҳҳор ўйланиб қолди. Ўша пайтда дорининг бозори жуда чаққон эди. Баъзи “уддабурон” чўпонлар юқоридан тақсимлаб бериладиган улушларига ҳам қаноат қилишмас, қаерлардандир фалон пулга сотиб олиб келишарди. Сабаби бутун воҳада “икки юз-уч юзчилик ҳаракати” авж олган, рекордчи чўпонларга юксак унвонлар ваъда қилинарди. Хулласи калом, Ҳаким довдирнинг отаридан тежалган дорини тегишли одамлар орқали мўмайгина “сув қилиш” мумкин. Лекин Кўсанинг ўйланишига ҳам бир сабаб бор эдики, у довдир чиндан ҳам доридан воз кечаяптими ёки мени синамоқчи бўлаяптими, дея иккиланаётганди.

Йўқ, довдир кўсани синаётган эмасди. У бундан беш-олти йил илгариги бир воқеани шу топда яна кўз олдига келтириб турарди.

…Ўшанда, кузда унинг отарида ҳам қўйларга меъёридан анча ошириб дори юборилди.

– Ҳаким ака, сиз ҳам бир рекорд қўйинг! – деди ёш молдўхтир сунъий қочиришни тамомлагандан кейин. – Герой бўлсангиз бизниям унутмассиз.

Довдир ҳам кўп қатори хом сут эмган эмасми, ўша гапдан кейин хаёл суриб кетди. Баҳор.. Қўзилар қўрага сиғмайди. Ўташевми, бошқами – қайсидир раҳбар унинг кўксига Қаҳрамонлик нишонини қадамоқда… “Ҳар юзидан уч юз! Офарин, яйлов шунқори! Тасанно, чўл баҳодири! Яшасин, тоғ бургути! Замонамиз қаҳрамонига шон-шарафлар бўлсин!..”

Қаҳратон қиш довдирнинг устидан қаҳ-қаҳ уриб кулди, ширин хаёлларини тизза бўйи қор остига кўмиб ташлади. Совлиқларнинг ярмига яқини ўпкасини совуққа олдириб қўйди. Ердан қор кетиб, моллар оғзи кўкатга етганда, бирин-кетин тўп-тўп тушиб ўлаверди. Шундаям довдир саросимага тушмади. Бақувват совлиқлар уч–тўрттадан қўзиласа, ўрни қопланиб кетади, ҳар ҳолда планни икки юз эллик эмас, юз эллик қилиб бажараман-ку, деб ўзига тасалли берди.

Аммо у янглишганди. Қўзилатиш бошланган дастлабки кунларданоқ дарди-дунёси қоронғи бўлиб кетди. Совлиқларнинг аҳволига қараш даҳшат эди. Бу манзарага инсон дош бериши қийин. Кечагина қорни мешдай бўлиб, дадил ўтлаб юрган қўй тўлғоғи тута бошлагандан кейин шундай ночор, шундай аянчли аҳволга тушардики, довдир бечора унга қўшилиб кучанар, юм-юм йиғларди. Биринчи қўзиси сал-пал қўзига ўхшар, оёғида туролмаса ҳам жони, сумбати бор эди. Бечора она оғриқ азобини енгиб, боласини ялаб-юлқай бошлади. Кейин иккинчи қўзи туғилди. Йўқ, бу қўзи эмас, мушукми, итми, билиб бўлмасди. Эҳ, она, она қўй! Она қўй вужудидан ажралган шу чала ўлик, мушуксимон мавжудотни ҳам меҳр билан ялашга тушди. Кейин учинчиси… Энди она қўйнинг ялаш тугул, бурилишга ҳоли қолмади… Кейин тўртинчиси… Бешинчи “қўзи” – қорамтир гўшт ва жун парчаси ерга тушди-ю, бечора она қўй таппа тушиб жон берди – унинг бели чўрт узилиб кетганди.

Икки-уч кун давомида қўра атрофи ўлимтикка тўлиб кетди. Қузғунлар шодон чарх уришар, яйлов узра чидаб бўлмас бир ҳид тараларди…

Довдир қўзилатиш ҳисоб-китобидан камомад билан чиқди. Мукофотга олган қўйлари ҳам, машина олиш илинжида йиғиб юрган тўрт-беш минг сўм пули ҳам, қизининг сепига аталган зеби зийнатлар ҳам етмади. Қарз кўтарди. Ишқилиб, бир амаллаб қутулди. Чўпонликни қўйишга қатъий аҳд қилиб, директорнинг олдига ариза кўтариб кирди.

– Ҳа, Ҳакимбой, бўлмадими? – деди Музроб Туробов ачиниш оҳангида.

– Бой деманг-э, ака, бой бўлмай кетай, мен ахмоқ. Худо урмаса, бошқа касб қуриб кетгандек чўпонликка ҳавас қиламанми?

Директор уни қайтариб ташлади:

– Кўзингнинг ёшини арт-э, йигит! Шу ҳолинг билан Ҳаким деган номни кўтариб юрибсанми? Ҳаким дегани Алпомишнинг исми, буни эсингдан чиқарма! Бир марта омади қайтган одам тирақайлаб қочиши керакми? Отангнинг арвоҳини чирқиллатмоқчимисан? Бу даштда сенга тўғри келадиган нима касб бор?

– Ўқитувчи бўламан, дегандим. Ҳар қалай олий маълумотим бор. Ота касб…

– Яша, энди калланг ишлабди. Қирқ бешга кирганингда ўқитувчиликни бошлайсан. Хўп, майли, ўқитувчи бўлдинг дейлик, ўқувчиларингга нимани ўргатасан? Қандай қилиб чўпонликни танлаганинг, қандай қилиб ташлаб қочганинг, хонавайрон бўлганинг ҳақида достон айтиб берасанми? Кулги бўлиб юраверасанми? Менинг маслаҳатим шу: бир ишни бошладингми – ютқазган, омадинг қайтган пайтда кетма, дўндириб, ошиғинг олчи бўлган пайтда кет. Ана шу мардлик бўлади!

Довдир ҳеч нарса деёлмай чиқди. Музроб оғанинг гапини икки қилиш мумкин эмасди. У киши башоратчи, валий бир одам эди. Айтгани келди: Ҳаким чўпон жазоларга мардонавор чидаб, қарзларни тўлаб, аста-секин яна оёққа туриб олди. Лекин… Тақдир тақозосини қарангки, ўша суҳбатдан бир неча йил ўтгач, Туробовнинг ўзи кутилмаганда ариза бериб ишдан бўшади. Жойига ҳозирги директор – Нурқобил Бўтаевни тавсия этди. Ҳар тугул унинг тайинланишига эришди. Акс ҳолда хўжалик хомталаш бўлиб кетарди. Довдир Туробовнинг сўзи билан иши бир эканлигига ўшанда яна бир карра ишонч ҳосил қилди. Ўша пайтда директор устидан имзосиз хатлар кўп ёзила бошлаган – тўғрироғи, Ўташев паноҳидаги бир гуруҳ кишилар “директорлик курси”сига ҳужум бош лашганди. Хатларнинг биронтаси тасдиқланмади. Лекин Туробов кетишга қарор қилди. Довдирнинг фикрича, у айнан Нурқобилни қўллаш, етим ўсган, суянчиғи йўқ, лекин чинакам ишчан, ғайратли йигитни ўстириш, қолаверса, хўжаликни ҳақиқий муносиб раҳбар қўлига топшириш учун кетганди. Аммо бечора билмасдики, уни аяшмаган ўташевчилар Нурқобилни ишлагани қўйишармиди?

Раҳматлик Музроб оға ишдан кетиш олдидан атай Довдирнинг отарига келди. Ярим кечагача суҳбатлашиб ўтирди.

– Чўпоннинг тирикчилиги ғалвир билан сув ташишга ўхшайди, – деди у ўйга ботиб. – Берсанг ҳам кетади, қиссанг, мумсиклик қилсанг ҳам кетаверади. Шунинг учун сен топганингни улашишинг яхши фазилат. Чўпоннинг баракаси шунда.

Улар довдирнинг дид билан жиҳозланган кичкинагина меҳмонхонасида ўтиришарди. Директор мўъжазгина жавон ёнига келиб, ундаги китобларни қизиқиб кўздан кечирди.

– Ёмон эмас, ўз касбингнинг баланд-пастини ҳам яхши биласан, ўқийсан, – деди у “Қоракўл қўйларни уруғлантириш” номли китобни варақлар экан. Аммо бир нарсага тушунмайман. Нега қишлоқ хўжалик институтига кирмадинг? Мутахассис раҳбар бўлардинг. Сенга ўхшаган раҳбар, мутахассис бўлса эди, эҳ! Айнан адабиётга ўқиш шартмиди?

Довдир уф тортиб қўйди.

– Ўзим ҳам билмайман, ака. Буям бир телбалик-да. Лекин қоракўлчиликка ҳам жуда қизиқаман.

– Тўғри қиласан. Мен нотўғри гапирдим. Чўпонлик ҳам асли шоирликка ўхшайди. Икковиям ҳузур-ҳаловатдан кечган, ёлғизликка маҳкум одамлар. Лекин… Ҳузури ҳам зўр. Таърифига сўз етмайди. Буни сен мендан яхшироқ биласан. Бўлмаса, ҳалиги сафар шаштингдан қайтмасдинг. Таёқни ташлаб, ўзингни бошқа бирон касбга уриб кетардинг.

– Ҳа, энди… – деди кулимсираб довдир.

Довдир шу-шу отарга дори йўлатмади. “Гуноҳи менинг бўйнимга” дейди-ю, “юз фоиз дориланди” деган қоғозга кўзини чирт юмиб, имзо чекиб юборади. Бошқа иложи йўқ. Баҳорда рўйхатнинг ўртасида илиниб тураверади. Бир гал Нурқобилга ёлғондакам от қўйди.

– Дорининг эскиргани, сифати пастини бизга юборар экансизлар-да! Бир грамм таъсир қилмади. Бу қанақа гап? Ё юқорига арз этайми? – дея сохта пўписа ҳам қилди.

Нурқобил ҳам гўёки ишонди. Унинг ўзи ҳам дорилашни хуш кўрмас, аммо юқоридагиларнинг тазйиқи, “ҳурматли одамлар”нинг “илмий асосланган, тажрибада исботланган” тавсияларига қарши бирон нарса дея олмасди. Ундан ташқари… яширишга не ҳожат: Нурқобил ҳам бошқа кўпчилик ёшлар сингари ўсишни, парвоз этишни, ғалаба қозонишни хуш кўрарди. Эҳ, Нурқобил-а! Эҳ, укагинам-а!..

Алқисса, Қилич кўса барибир кўнди. Довдир қоғозга жимжимадор қилиб қўл қўйди-ю, улар билан шодон хайрлашди. Қўрғонга қайтиб кирганида Эшпўлат ҳазил қилди:

– Оға, ўзингиз қўшиб ёзишга қаршиман, дейсиз-у, яна қўшиб ёзасиз-а!

Довдирнинг шогирдлари ҳам ўзидек дангалчи эди. Шунинг учун у Эшпўлатнинг гапидан аччиқланмади.

– Бу бизники тескари қўшиб ёзиш, яъни қўшиб ёзмаслик бўлади, билдингизми, полвон?

– Билдим, оға!

– Ҳа, яшанг!..

Тошбўрининг умидбахш ташхисидан сўнг Ҳаким довдир яна ўзини унутиб, Нурқобил иниси ҳақида ўйлай бошлади: “бу талатўплардан омон чиқа олармикан, ишқилиб, ота-боболарининг руҳи мададкор бўлсин-да, болапақирнинг оғзи ошга етганда боши тошга тегиб қолмаса гўргайди, парвардигор кўп синовлар юборди унга, чиниқсин, имони мустаҳкам бўлсин, деган-да, аммо-лекин болалигидан пишиқ ўсган, худо ҳоҳласа, бу гал ҳам юзи ёруғ бўлар…”

Дарҳақиқат, довдир оғамиз Нурқобилни мана бундайлигидан яхши билар ва бунинг юқорида биз санаб ўтган анча-мунча сабаблари бор эди.

14

Бир-бирларига астойдил ва самимий меҳр қўйган кишилар нечоғлик узоқда бўлмасинлар, бир пайтда бир нарса ҳақида ўйлайдилар, бунинг илмий асосланган самовий сабаблари бор, дейишади. Ажаб эмас. Айни лаҳзаларда чуқур тушкунлик исканжасида тўлғанаётган Нурқобилнинг ўзи ҳам шу қисқа умри давомида бошдан ўтказган қийинчиликлари, озми-кўпми, эришган марралари, кўргану қилган яхшиликлари, учратган беғараз одамлари ҳақида хаёл сурар, хотира дафтаридаги имкон қадар ёруғ саҳифаларни варақлашга уринарди.

…Бувиси уни тонг қоронғусида уйғотди. Болакай ҳар куни у киши сигирларни соғиб, хурмадаги кеча ивитилган қатиқни эса қувига бўшатиб, пиша бошлаганда уйғонарди ва молларни подага қўшарди. Кейин қайтиб келиб, қувидан ажратиб қўйилган муздай серқаймоқ қатиққа нон тўғраб нонушта қиларди.

Бу гал катта эна қўярда-қўймай ўзи билан баравар турғазди:

– Тур, тойлоғим, турақол! Йилбоши кунида одам қуёшдан олдин уйғониши керак. Бўлмаса фаришталаринг учиб кетади.

Болакай кампирнинг ортидан аввал қўтонга, кейин зинхонага кирди.

– Хўш! Хўш, жонивор!

Буви саркашлик қилаётган сигири – Сарагулни (унга бу номни боланинг Гулсара аммаси қўйган) койийди.

– Ая, аммам қани? – Болакай катта энани туққан онаси ўрнида кўриб, шундай чақирарди.

– Аммангнинг оти ўчсин! Дугонаси Руқияларникига тўйдан олдин томошага кетди.

– Нега, ая? Қанақа тўй?

– Сумалак, болам, сумалак пишади бугун уларникида. Шуни эшитиб кечаёқ жўнаганди.

– Ая, бизларам борамизми?

– Борамиз, Нуржон, борамиз. Сумалакди бошида ўзим турмасам, у нетиб сумалак бўлсин! Сен чаққон молларди ҳайда.

Нонуштадан кейин буви ўчоққа ўт ёқиб, гўжа пиширди. Бир косадан ичиб олишди. Қолганини чуқур товоққа солиб, подаётоққа жўнашди.

Подаётоқ – саратонда туш пайтларида молларни яйловдан ҳайдаб келиб, суғоргач, дам бериш учун ётқизиладиган чимзор, сайхонлик.

Подаётоққа келишганида вақт тушга яқинлашганди. Тумонот одам. Чимзорга рангин гиламлар солинган, уларнинг устларида бахмалу шойи кўрпачалар. Дастурхонда болакай билган ва билмаган минг хил егулик.

Қишлоқдаги энг сергап чоллардан бири – Нурназар жувозкаш қўлини оғзига карнай қилиб қичқиряпти:

– Э-ҳе-ҳе-ҳе-ҳе-ҳей! Йилбошига-а-а!

Тўрт тарафдан тўда-тўда одам келяпти. Дастурхонлардаги нонлар, қанд-қурс, мева-чева, ош-овқат тез-тез янгиланаяпти. Гурунг, кулги, қаҳ-қаҳа авжида. Болакай оғзини тангқайтариб, гапларга қулоқ солади.

Бир пайт зиёфат тугаб, чўпон сайлаш, подачи сайлаш бошланди. Қишлоқ подасини боқадиган Салим бужур, қўй-эчкилар чўпони Низом чўлоқ тўрда. Биров Низом чўлоқ яхши, инсофли, Салим бужур шум, баттол, шундан қутулиш керак, деб маъқуллашади.

Низом чўлоқ бошини қуйи солиб:

– Эл нима деса шу-да, акалар, ёмон бўлсак, яхшини қўйинглар, – деди.

Аммо Салим бужурнинг сира бўш келгиси йўқ:

– Чашмизиракнинг подасини боқишни Салимга чиқарган, – деди у гердайиб. – Бошқа одам боқолмайди. Боқсаям биринчи қаталоққача боқиб, кейин ташлаб қочиб кетади.

Чиндан ҳам қишлоқ сигирлари ёзда қаталоқ бўлиб, унча-мунча чўпон эплолмайди. Подадан қочиб келган моллар бировнинг полизигами, боғигами кириб калтак ейди ёки совхознинг ғалласига тушиб, эгасининг бошига бало орттиради. Шунинг учун Салим чўпоннинг айтгани айтган, дегани деган. “Оши ҳалол” навбати ҳар уйга бир ҳафтада икки марта тушади. Бирор киши “Ҳой, инсоф қил, ўтган куни келувдинг-ку” дея олмайди. Бир гал болакайнинг бувиси сал хушламаган эди, эртасига Сарагулни подадан ажратиб кетди.

– Ҳайда, – деди ўшқириб Салим бужур болакайга,энангга боқтир. Ахмоғинг йўқ.

Бола уйга йиғлаб келди. Бувиси эртасига “ўларман билан муроса қилмасанг бўлмас” деб қўлига иккита чўзма берди.

– Ма, олиб бор, чироғим. Есин, отинг ўчгур бужур.

Хуллас, Низом чўлоқ ҳам, Салим бужур ҳам жой-жойида қоладиган бўлди. Лекин Салим бужурнинг қолганидан ҳеч ким хурсанд эмасди.

– Энди, Салим ука, сенам ақлли бўл. Ёш бола эмассан! – деди Нурназар чол. – Қитмирлигингни ташла.

– Ҳе-ҳе! Ҳамма ақлли бўлса, подани ким боқади, бобой! – деди Салим бужур. – Сиз менга насиҳат қилгунча, ўзингизни билинг. Мойингиздан тезакнинг ҳиди келади.

Бу гап жувозкашга алам қилди.

– Сенинг димоғинг тезакдан бошқа нарсанинг ҳидини билмайдиган бўп қолган ука. Сен мойнинг фарқига борармидинг!

Ҳамма гуриллаб кулади. Салим бужур мулзам бўлганини сездирмасликка тиришади.

– Сассиқ бўлсаям… кунингизга Салим ярайди, кайвони. Иззати нафсимга тегманг. Офтобда куйиб, тери сасиб, чириб юришга Салим чидайди. Э, бор деб ташлаб кетаман, бутун қишлоқди моли эгасиз қолади… Ялиниб келасиз олдимга.

– Келмайди. Сизсиз ҳам қишлоқди куни ўтади.

Ҳамма овоз эгасини қидириб аланглади. Бу болакайнинг ёнида турган Абдуҳакимнинг овози эди. Абдуҳакимни ҳамма Ҳаким довдир дейди. У ҳам етим. Ҳаким довдир болакайга қўшни. Онаси билан туради. Бултур мактабни битирди. Ўқишга бориб йиқилиб келди. Лекин сир бой бермайди.

– Армияга кетаман. Ўқишдан атайлаб йиқилдим, – дейди.

Лекин болакай унинг нега йиқилганини билади. Ўзидан эшитган. Тўғрироғи, аммасига айтаётганида эшитиб қолган. Ҳаким амма таппи ёпаётган, ё қий супураётган пайтларда девор ёнига келиб гап қўшади. Шеър ўқийди. Уҳ тортади. Амма бўлса доим қовоғини солиб жеркийди. Писанд қилмайди.

Ҳаким ёлғизқўллик қипти. Суяйдигани, ёрдам қиладигани бўлмапти. Амма уни уришди. “Сизга ёрдам нима керак, зўр бўлсангиз, ёрдамсиз киринг-да” деди. Лекин довдир кетгач, раҳми келди. Болакай буни уҳ тортганидан, маъюс бўлиб қолганидан сезди. Қизиқ. Аммаси нега шундай қилади-я? Олдида жеркигани жеркиган. Кейин эса ўзи хафа бўлади…

– Мана мен… агар эл кўнса… боқаман!..

Ҳамма жим. Биров бир нарса демайди. Ниҳоят, яна Нурназар чолнинг товуши чиқди:

– Ўлма-э, отасини ули! Кунинг кўп бўсин. Бўмасанг ҳам бўгандай хурсанд қилдинг.

– Йўқ, бова, мен шунчаки айтганим йўқ. Қарорим қатъий. Кузда армияга кетсам, кузгача, бўлмаса келгуси йил ёзгача боққаним бўсин. Кейинам… омон бўлсак кўрармиз.

Ҳамма хурсанд, фақат Салим бужурнинг дами ичига тушиб кетганди. У ўзини бепарво қилиб кўрсатмоқчи, илжаймоқчи бўларди-ю, уддасидан чиқмасди. Кейин у қўлини силтаб, даврадан чиқиб кетди. Одамлар аста-секин тарқала бошладилар.

Бувиси билан сумалак пишаётган ҳовлига жўнашди. Бу ҳовли қишлоқнинг қушночи Бўригул кампирники. Орқаси теп-текис майсазор.

Ҳовли гавжум. Биров келида буғдой туйяпти. Яна биров ўчоқ қураяпти. Ким қозон ювган, ким ўтин ташиган. Майсазор тўла бола.

Аммаси туйилаётган буғдойнинг шарбатини чуқур тоғорага бўшатаётган экан. Болакай ундан дарров суюнчи олди.

– Амма, Ҳаким акам подачиликка сайланди.

Аммаси бир қизарди, бир бўзарди, нафаси ичига тушди.

– Вой, нега сайланади? Калласини еганми? Ўқиши-чи?

– Салим бужурга ўчакишиб бўлди. Бужур “Ҳамманг барибир менга ялинасан” деганди, Ҳаким акамни ғурури келиб орқаси тутди. “Мен бўламан, армияга кетиб қомасам келгуси йилиям, янаги йилиям боқаман” деди.

Аммаси қўлидаги тоғорани тарақлатиб ерга ташлаб, ўчоқ томонга кетди.

Бир оздан кейин ёмғир шивалай бошлади. Кимникидандир олача палос олиб келиб, қозоннинг устини ёпишга улгуришмай тинди. Атрофга туйилган буғдой, тупроқ, майса, буралиб-буралиб қишлоқ узра сузиб кетаётган кўкиш тутуннинг аралаш ачқимтил, лекин ёқимли ҳиди таралди.

Қозон қайнай бошлагандан кейин хотин-халаж иккига бўлинди. Бир гуруҳи навбат билан ўт ёқади, яна бир гуруҳи қозон бошида пойлоқчилик қилади. Аммаси болакайни сойга, майда қайроқча териб келгани олиб тушди. Бир сават қайроқ теришди. Кейин уни тозалаб ювишди. Қозонга солишди.

Ўйнагани кетмоқчи бўлиб турувдики, бир четда аммаси билан Ҳаким акаси гаплашиб турганига кўзи тушди. Яқинроқ бориб қулоқ сола бошлади.

– Қандайчиқи одамсиз? Ориятингиз борми? Подачи. Тавба. Одамди кулгиси келади.

Ҳаким хўрсинди. Унинг бояги ўктамлигидан асар ҳам қолмаганди.

– Унақа деманг, Гулсара… Подачи ҳам одам.

– Э, қўйинг-а! Гапирманг энди менга. Мен сизди ўқишга кирасиз, кейин… бирга ўқиймиз деб юрсам… Шоир бўлармиш бу одам…

– Гулсара, тушунсангиз-чи. Ахир мен бутунлай ўқимайман деётганим йўқ-ку. Сизам… хоҳласангиз фермага ишга киринг. Кейин бир иложини қилиб сиртдан ўқийверамиз.

– Ўзингиз-чи, ўзингиз? Чўпон бўлмоқчи экансиз, совхоздан отар олсангиз бўлмасмиди? Қишлоқди подачилигига қолдими кунингиз. Орият бўлиши керак одамда. Хўпми?

– Энди мен гапирай, сиз хўп денг. Худди шу орият учун олдим подачиликни. Қачонгача Салим бужурнинг сўкинишини эшитиб юрамиз. Ўзимни ниятимам аслида совхоздан отар олиш эди. Ҳа, бир ҳисоби бўлар-да.

Индамай қолишди. Болакай боя аммам энди Ҳаким акам билан гаплашмай қўяди, деб қўрққанди. Лекин индамаганига қараганда… Хайрият.

Болакай ўзида йўқ шод эди: Ҳаким ака Сарагулни урмайди. Ажратиб ташлаб кетмайди.

Хурсандлигидан ирғишлаб, бекинмачоқ ўйнаётган болаларга қўшилиб кетди. Сумалак ҳам эсидан чиқди. Ярим тунгача бекинмачоқ ўйнаб, ҳориб, чарчаб аммаси билан уйга келди. Овқат ҳам емай ухлаб қолди. Қизиқ, лекин бироз ваҳимали туш кўрди. Ҳаким акаси оппоқ отда подани ҳайдаб қирга чиқиб кетаётган эмиш. Отнинг ҳам, сигирларнинг ҳам қаноти бор эмиш. Улар бир-бирларини қувлашиб учиб боришаётган эмиш. Болакай ва аммаси уларга қараб қўл силкитармиш.

Тиниқиб, хурсанд бўлиб уйғонди. Эрталаб бувиси дастурхонга бир коса хушбўй, ширин сумалак қўйди.

Кейин… кейин… афсуски, ўша оқшомги қувончи узоққа чўзилмади. Орадан икки ой ўтар-ўтмас, аммаси шаҳарга ўқишга кетди, икки йилча ҳамшираликка ўқиди, кейин бир йигит билан яхши кўришиб, Хоразмга келин бўлиб узатилиб кетди. Ҳаким қақшаб қолди.

Бу болакай – Нурқобил эди. У Ҳаким довдир ҳаётининг нозик бир риштаси ана шундай узилиб кетганини доим армон ила хотирлар, нима биландир довдирга ён босгиси, хайрихоҳлик кўрсатгиси келар, умридаги фожиавий дақиқаларда ҳам ўз қувноқлигини йўқотмайдиган бу одамнинг беғам бахтсизлигидан куйиниб яшар эди.

Болакай улғайиб, қишлоқ хўжалиги институтида ўқийди ва яйловлар бағрига аммасидан жафо кўрган, лекин бундан чеккан азияти-ю дарду армонини жичча ҳам сиртига чиқармай сокин ва мағрур ҳаёт кечираётган ўша ҳамқишлоғининг ёнига чорвачилик мутахассиси бўлиб қайтади. Худди аммасининг ношойиста иши учун ўзи айбдордек Ҳаким акаси қаршисида мудом ўнғайсизланиб юради. Айни пайтда, ёвқур ёшлик чоғлари узоқ-узоқларни кўзлаган, юксак довонларга интилган, лекин тақдир тақозоси ила ўзининг асов шиддатини жиловлаб, тоғу-тошлар, дала-даштлар қўйнидаги оддий турмушга қаноат этишга журъату жасорат топган бу зеҳни ўткир, орзулари учқур, дунёқараши кенг ва тафаккури теран инсон билан бақамти эканидан шоду бахтиёрлик ҳис этади.

Одам боласи учун бу ҳаётда кимлар билан ҳамзамон, ҳамнафас ва ҳамфикр бўлиб яшашнинг нақадар муҳим аҳамиятга эга эканига такрор-такрор имон келтиради.

Довдир оғамиз эса ўзи айтганидек, кейинчалик совхоздан отар олиб, чўпон бўлиб кетди. Ўқишга бормади. Зеро, унга энди ўқишнинг қизиғи йўқ эди. Кейин Нурназар чолнинг қизи Мусалламга уйланди. Бир қиз кўрди. Қизини райондаги интернатга берди. Кейин дорилфунунда ўқитди.

Орадан йиллар ўтиб, Гулсара тул қолиб қайтиб келгач, улар кўчада гоҳ-гоҳида дуч келиб қолишар, шунда довдир “яхшимисиз, тетикмисиз” деган бир оғиз сўзни айтиб ўтиб кетарди. Бир гал тўсатдан тўхтади ва:

– Ҳар сафар айтаман дейман-у, эсимдан чиқади. Ҳув, ўшанда сизга берган ваъдамни бажариб, университетга кирган, ўқитувчиликка ўқиб, диплом олиб келган эдим, қарангки, зарурати бўлмади. Пешонамиз ўлгурга бир умр чўпонлик қилиш ёзилган эканда, Гулсараой, – деди.

Гулсара амманинг ранги бўзарди:

– Қўйинг, ўлганнинг устига тепган қилманг, – деди гарди рўмолининг учи билан оғзини ёпиб.

– Мен бу хабарни қачондир барибир айтишим керак эди-да, Гулсараой, эмасам, ичимда қолиб кетарди, – деди довдир. Бу гапни у иддао қилиб айтгани йўқ, юрагидаги ҳасратини ошкор этганди холос. Гулсара бўлса ранжиди. Довдирнинг юраги эзилди, бекор айтдим шу гапни деб.

Мана, тасодифми, мубҳам бир қонуниятми, Ҳаким довдир боши ёстиққа теккан чоғда яна Гулсарага, ёшлигининг ушалмаган орзуси, куртак ёзмай сўнган муҳаббати сабабчиси бўлмиш Гулсарага, энди Гулсара хола ва Гулсара момо бўлиб қолган, кексайган, юзига йиллар ўз изини солган жувонга дуч келди. Гулсара касалхонада ҳамшира бўлиб ишларди.

Ҳаким довдир навбатдаги уколни қилиш учун кирган Гулсарадан унинг жияни ҳақида сўраётганини Нурқобил табиийки билмас, чорсидек қишлоқда яшин тезлигида тарқалган хабар ҳали унга етиб келмаган, тақдирнинг ўзи, эҳтимол шундай бўлишиниНурқобилнинг обдон ўйлаб, тўғри қарорга келиши учун шу топда нафақат ён-атрофидаги, балки бу ёруғ дунёдаги барча ташвишу муаммолардан бехабар туришини истаётгандир.

Лекин у ҳарчанд уринмасин, мавжуд вазиятдаги энг тўғри, оқилона йўлни топа олмас, чалғишга нечоғлик уринмасин, яна бошига тушган кулфат таҳлилига қайтиб келар, душман кўнгли эса мудом қулоғига: “бу ёлғончи ҳаётнинг барча ноҳақликларига тупуриб, энг тоза, энг чин, энг адолатли дунёга равона бўлиш керак, токи мардлик қанақа бўлишини кўриб қўйишсин бу номардлар”, дея шивирлар. Бу йўл унга осон, сеҳрли ва марғуб бўлиб кўринарди.