Текст книги "Мейрхан Абдильдин: Өнегелі өмір. Вып. 22"

ВОСПОМИНАНИЯ О МЕЙРХАНЕ

Р.З. БУРНАШЕВА

 
Какой светильник разума погас,
Какое сердце биться перестало!
Угас, как светоч, дивный гений,
Увял торжественный венок!
 

М.Ю. Лермонтов

Я познакомилась с Мейрханом в общежитии Дома аспирантов АН СССР, расположенном на проспекте Энгельса в доме 36 в г. Ленинград, куда я попала как аспирантка Ленинградского отделения института археологии, главный офис которого находился в Москве. В общежитии проживали стажеры и аспиранты из разных стран и республик бывшего Советского Союза, которые по своим интересам составляли разные компании. Каким-то образом я с Мейрханом оказалась в одной компании, отмечали почти все праздники, ходили на концерты, в театры, на оперу, объездили все пригороды Ленинграда с замечательными и интересными историческими местами. Ходили на катки и совершали лыжные прогулки. Жизнь бурлила всеми красками, она была удивительна и прекрасна! Все было интересным, все хотелось познать и узнать, так как сам город Ленинград настраивал живших в нем людей на духовный лад и на знания.

В этой обстановке встреча с Мейрханом, с удивительным человеком, настроенным на познания всего нового, незабываемого, эрудированного во многих сферах науки, искусства и литературы, оставила в моем сердце неизгладимый след. Наша дружба, которая в начале носила дружеский характер, незаметно переросла в любовь, которая продолжилась сорок восемь лет, пока он не покинул меня, уйдя в мир иной. А мы мечтали и хотели отметить наш золотой юбилей, но судьба решила все по-своему.

Не оставалась в стороне и наша наука, имевшая для нас первостепенное значение. Нужно было сдать кандидатские минимумы. Бегали на лекции по философии, языку и спец предмету. Я занималась монетами Средней Азии в отделе нумизматики Государственного Эрмитажа, и моим руководителем был директор Эрмитажа Б.Б. Пиотровский. Мейрхан был аспирантом у великого физика Владимира Александровича Фока – академика, ученого мирового масштаба. Он любил свою науку – теоретическую физику, которой мог заниматься «денно и нощно», весь светился, когда удавалось ему решить неизвестную задачу, которая была у него в голове и долго не давала ему покоя. Все свои достижения и успехи в науке он связывал с именем своего Учителя, так как считал себя его верным учеником. На всех конференциях, которые проходили в Советском Союзе и за рубежом, он всегда упоминал его в своих выступлениях. Мейрхан был его последним аспирантом. В.А. Фок последние десять лет своей деятельности не принимал аспирантов. Но, познакомившись с Мейрханом и его идеями, он вызвался быть его научным руководителем, порекомендовав его в аспирантуру к себе на кафедру. В.А. Фока весьма заинтересовали новаторские идеи Мейрхана, которыми он сам увлекался в свои молодые годы. Вся научная деятельность Мейрхана, тесно связанная с работами В.А. Фока, прошла как дань благодарного ученика к своему великому Учителю.

Мейрхан очень бережно и уважительно относился к своему старшему брату Жабайхану Мубараковичу. Детство они провели вместе, и главенство старшего брата не обсуждалось и не подвергалось никакому сомнению. Оно было законным и конкретным. И Мейрхан привык подчиняться ему во всем. Даже уже будучи взрослым человеком, Мейрхан боялся только одного – как не огорчить своего брата, который мог поставить его на путь истины, когда он изредка выходил из коллеи. Наш дом приводился в мобилизационное состояние, когда должен был придти Жабайхан Мубаракович. Мы ездили на базар, готовили все его любимые блюда, и два брата часами могли обсуждать любые темы и разговорам не было конца. Для нас был праздник, когда старший брат был у нас дома в гостях.

Мейрхан был удивительным человеком, любившим жизнь во всех ее красках. Он любил петь, и ни одно застолье не проходило без его песен, которыми он поднимал всем настроение. Он любил людей, и его дом заполняли все – родственники, друзья, его ученики, студенты. Всех он поддерживал по-разному: кого материально, кого духовно. На всех у него хватало времени, и каждый уходил от него довольный. Он до конца своей жизни не потерял ни одной своего старого друга, и с каждым годом приобретал новых товарищей, которые, я надеюсь, будут вспоминать его добрыми словами.

Всем сердцем Мейрхан любил свою дочь Асю. Она была копией своего отца. Такая же целеустремленная, организованная, неравнодушная, любившая жизнь. Отлично окончила школу, Казахский Государственный университет, филологический факультет. Готовилась стать научным работникам. Но судьба расставила свои точки по-своему. И после продолжительной тяжелой болезни ее не стало. Она ушла из жизни в 28 лет, оставив в наших душах неизгла– димый глубокий след. Мы с Мейрханом каждый день вспоминали ее, ее слова, ее решение какой-то проблемы, ее облик, ее радость, ее горе. Эти воспоминания еще теснее сблизили меня с Мейрханом, и мы понимали друг друга с полуслова, отдавая все силы и возможности науке, которая отвлекала нас от всех житейских невзгод и проблем. Были написаны монографии и статьи, в которых Мейрхан исследовал актуальные вопросы движений тел в Общей теории относительности Эйнштейна, рассмотрел вопросы о расхождениях между релятивистскими уравнениями поступательного и вращательного движения. Большое внимание Мейрхан уделял методам Фока, позволяющим учесть влияния внутренней структуры, вращения и формы тел на их движения. Эти работы получили должное внимание со стороны ученых, занимавшихся основами механики Общей теории относительности.

Жизнь проходит. Нет Асии. Нет уже и Мейрхана. Осталась я одна со своими воспоминаниями о самых мне близких и любимых людях, которых, я надеюсь, Бог принял в свои объятия, ведь они были глубоко порядочными и честными людьми, любившисм жизнь во всех ее проявлениях. Пусть память о них будет долго-долго жить в сердцах друзей и товарищей, которых они сильно любили и уважали.

 
Доброго дела и слова
Не пропадут семена.
Слава, кто истине служит!
Истина торжествует всегда.
 

ХАН И ЕГО ВОЛШЕБНЫЙ ТАЛИСМАН

Уважаемые коллеги, дорогие гости!

Здесь, в этом зале, собрались коллеги, друзья, родственники Мейрхана Мубараковича – все те, кто очень хорошо его знают и лучше меня могут осветить его славный творческий путь, многогранную деятельность.

Я постараюсь быть кратким, чтобы дать возможность выступить всем желающим.

Мейрхан Мубаракович настолько известная личность, что, казалось бы, нет нечего такого, чего мы не знаем о нем. Однако его необыкновенный жизненный путь, особенности его уникальной биографии являются для нас постоянным источником вдохновения, поучительного, полезного, подобно тому, как, например, «Война и мир» Льва Толстого или «Путь Абая» Мухтар Ауэзова.

Символично то, что его юбилей совпадает со значительным событием в истории возглавляемой им кафедры, которой в этом году также исполняется 60 лет. Она была основана в 1938 году профессором А.А. Гухманом, основоположником научного на– правления по термодинамике в Казахстане. Наивысшего расцвета и подъема она достигла с 1970 года, в период работы Абдильдина Мейрхана Мубараковича на этой кафедре. В этот период появились и успешно развиваются такие направления, как физика ядра и элементарных частиц, теория квантовых полей, квантовой хромодинамики и другие. Значительные успехи достигнуты по теории относительности и гравитации, ставшей традиционным и главным направлением кафедры. Благодаря большому авторитету Мейрхана Мубараковича, значимости его научных исследований, Казахский государственный университет в лице кафедры теоретической физики стал головным учреждением, тогда еще Союза ССР, по проблеме движения тел в общей теории относительности (ОТО).

Абдильдин Мейрхана Мубаракович – физик-теоретик, крупнейший специалист в области теории относительности и гравитации, ученик и последователь выдающегося физика-теоретика

ХХ века академика Фока Владимира Александровича, одного из создателей квантовой механики, внесшего огромный вклад в развитие теории относительности Энштейна.

Мейрхана Мубаракович – член Президиума Российской Гравитационной Ассоциации, член-корреспондент АН РК, академик Международной Академии Творчества, доктор физико-математических наук, профессор, создатель школы гравитационистов в Казахстане. Его труды значительно обогатили науку. Им получены фундаментальные результаты в исследовании проблем движения тел в ОТО, развито новое научное направление, опубликовано более 100 научных трудов и уникальная монография «Механика теории гравитации Эйнштейна» (изд. «Наука», 1988) – первая в Казахстане книга в этом направлении. Под его научным руководством защищены 6 кандидатских и 1 докторская диссертация, результаты которых стали предметом обсуждения на многих симпозиумах и конференциях.

Абдильдин Мейрхан Мубаракович сам является постоянным членом оргкомитетов международных форумов по теории относительности и гравитации как представитель ученых, теперь уже СНГ.

Он внес огромный личный вклад в формирование теоретической физики в Казахстане как приоритетного направления науки. Организатор и руководитель единственной программы фундаментальных исследований в этом направлении в Республике «Теоретические исследования гравитационных, электромагнитных, сильных и слабых взаимодействий» Министерства науки – Академик Наук Республики Казахстан, объединяющей усилия всех известных физиков-теоретиков Казахстана. Он председатель первого в Казахстане Совета по защите докторских диссертаций по специальности «Теоретическая физика», один из инициаторов создания НИИ ЭТФ КазГУ им. аль-Фараби – первого НИИ при вузе в Казахстане, где организовал отдел теоретической физики.

Его столь внушительные успехи, видимо, обусловлены не только его особыми дарованиями, но и были предопределены судьбой. Хотя его биография во многом похожа на биографии людей своего поколения, она принципиально отличается от них. Для такого утверждения есть несколько веских оснований.

Прежде всего, примечательно то, что он родился в Алтайском крае, и детство его проходило в Павлодарском Прииртышье, на священной земле, которая породила многих талантливых и известных личностей. В семье, где он рос, царил дух добрых традиций казахского народа, духовности, а также свободного развития детей, их раскрепощенности. Его восприятие мира, становление как личности в те, да и последующие года, формировалось в окружении мудрой заботы и любви старшего брата Жабайхана Мубараковича, известного сегодня не только в нашей Республике человека, сенатора, академика.

К тому же, как говорил сам Мейрхан Мубаракович в интервью журналистам, ему всю жизнь везло на учителей: «Он учился в изумительной школе, где даже в те годы работали пять выпускников КазГУ и два учительского института, приехавших одновременно в его села», как будто бы специально для его обучения.

После окончания школы в шестнадцатилетнем возрасте он поступил в КазГУ на физическое отделение физико-математического факультета, где ему также повезло с преподавателями. Его знания, особенно по математике, приобретенные в те годы, заложили достойный фундамент для дальнейшего роста как физика-теоретика. Окончив университет, он был распределен на работу в Институт ядерной физики АН КазССР, который, в свою очередь, направил его на стажировку в г. Ленинград. Здесь уместно отметить, что бесценный вклад в формирование научной интеллигенции внесла Академия Наук, основанная славным сыном своего народа академиком К.И. Сатпаевым, которая определяла политику подготовки кадров в ведущих научных центрах страны. Так, в те годы в Ленинграде обучалось около 300 молодых людей из Казахстана, среди которых был и молодой Мейрхан. Он был первым казахстанцем, оказавшимся в знаменитом физико-техническом институте им. А.Ф. Иоффе – в колыбели советских физиков, которая воспитала таких знаменитостей, как П.Л. Капица, И.В. Саменов, Л.Д. Ландау, А.П. Александров и многих, ставших основателями собственных школ и благодаря которым впоследствии была создана разветвленная сеть научно-исследовательских институтов физического профиля по всей стране.

Мейрхан умудрялся, будучи в отделе теории ядра у профессора Л.А. Слив, параллельно изучать азы теории относительности. Окружающих поражала его неординарность. Ведь он был первым пробным камнем из неведанной до того среды. Им казалось, что его пытливый ум, как черная дыра, поглощал все, с чем встречался. Его способность непрерывно генерировать безумные идеи ошеломляла их. Человеколюбивый по природе Лев Абрамович Слив представил его великому Фоку в надежде, что может быть тот его укротит. Фок уже никого в аспирантуру не принимал, и если его не интересовал собеседник, незаметно отключал свой слуховой аппарат. Но, увидев Хана – Мейрхан так окрестили в физтехе, – почему-то сразу согласился взять его в ученики. Так, судьба сделала ему очередной подарок.

Общение с Фоком дало возможностью полностью раскрыться его талантам, стать всесторонне развитым человеком. Отношение Фока к нему было настолько теплым, что Мейрхану казалось, что рядом его старший брат Жабайхан. Видимо, всем объясняется, что в одном человеке совмещается и ученый, и тамада, и ректор, и преферансист, и певец, и еще что-то там в один букет – как будто несовместимое для нашего стандартного мышления.

Мейрхан Мубаракович – крепкий духом человек вне всяких условностей. Мне вспоминается один случай. Я попросил его дать мне рекомендацию для вступления в партию. Страшников Николай Семенович, как человек, умеющий писать о чем угодно, о ком угодно, сколько угодно, поговорив со мной несколько минут, написал рекомендацию аж на 3 страницы. Кашкаров Василий Петрович с его обстоятельностью в течение недели, встречаясь со мною ежедневно по 1 часу, написал на 1 страницу, заблаговременно. А Мейрхан Мубаракович, мой заведующий кафедрой, тянул до последнего дня, и я весь испереживался. Наконец он пригласил меня к себе домой. Угощая чаем за приятной беседой, вспоминал Ленинград и, не утомляя себе, переписал, выбрав из двух рекомендацию Кашкарова. Представляете, каково было мое изумление. Но когда я увидел, что под ней стоит число на 1 день раньше, чем у Кашкарова, я вообще перестал что-либо понимать. Но рекомендации нужно было нести. Каким он мне тогда казался?! Лишь теперь, когда произошла переоценка ценностей, мы понимаем, насколько он был мудр, несмотря на свою молодость. Ведь все это были ничего не значащие условности, возведенные чуть ли не в ранг закона, спущенного Всевышним.

Мейрхан Мубаракович в своей жизни прошел огонь, воду и медные трубы. Без этого, видимо, человек не может быть понастоящему мудр и знать цену счастья.

Дорогой Мейрхан Мубаракович! Мы желаем Вам крепкого здоровья, оставаться таким, какой Вы есть, сохраняя свою индивидуальность. Мы горды тем, что Вы рядом, что Вы с нами, что Вы среди нас.

И еще об одном: будучи в Ленинграде, только он – Мейрхан Мубаракович – смог распознать из самых сокровенных самое ценное в необъятных богатствах Эрмитажа, выбрать себе в спутницы жизни милое очаровательное создание, обладающее беспредельным обаянием – Райхан Закиевну – единственную красавицу-ученицу директора Эрмитажа академика Бориса Борисовича Пиотровского. А может это было главным подарком судьбы, и он стал его волшебным талисманом на всю жизнь. Мы желаем семье Абдильдиных и впредь продолжать быть нашей гордостью, гор– достью нации.

Спасибо за внимание!

Выступление Т.А. Кожамкулова на заседании Ученого совета физического факультета КазГУ им. аль-Фараби, посвященном 60-летнему юбилею М.М. Абдильдина. 21.03.1998 г. Кожамкулов Т.А. Ученый об ученых. Ученые. Педагоги. Наставники. – Алматы: Қазақ университеті, 2004. – С. 22-24.

АҒАМЫЗДЫҢ БАЛАЛЫҚ ШАҒЫНАН КЕЙБІР КӨРІНІСТЕР

Мейірхан ӘБДІЛДИН

Менің Жәкең туралы естеліктерім төрт жасымнан басталады. Екеуміздің арамыз бес жас. 1942-1943 жылдар. Тоғай ішінде, бір аралда, тұрамыз. Үйдің жанында Ертіс өзенінің айырығы ағады. Үй деп ауыз толтырып айтып отырғаным шымнан қаланған әшейін бір жер кепе үй. Жерде тұрып, бұл үйсымақтың төбесіне сәкісіз-ақ шығып кетуге болады. Әйнек орнына жарық түссін деп қалдырған бір үлкен тесік бар. Сондықтан бұл үйсымағымызды «Соқыр үй» деп атайтын. Әкемізді соғысқа алып кеткен. Есімде қалған жандардан білетінім тек Жәкең, Жәкеңнен екі жас кіші бала – Ерсайын және өзімнің әжем. Тек осылар. Шешемнің (анамның) қайда жүргені есімде жоқ. Не қырдағы астық бригадасында ма, не бізбен тұра ма, білмеймін.

Өміріміз дәл индеецтің балаларының өміріндей десе де болады. Жан-жағымыз ну орман, су, әй дейтін әже жоқ, қой дейтін қожа жоқ, бір жағдай. Білетініміз күні бойы балық аулау, суға түсу, мойыл теру, қоянға тұзақ құру, тағы да басқа қызық тірліктер. Тамақ тапшы. Бір адамның шай іш, тамақ же дегені есімде жоқ. Өзімізбен өзіміз күн көреміз десе де болады. Әсіресе, ет деген нәрсені көрмейміз. Жәкең бертін келе айтатын, ала жаздай біздің колхозда, ақсақ өгіз сойылып, соның етін колхозшыларға бөліп берген екен. Біздің үйге екі килограмдай ет тисе керек. Бар болғаны осы.

Осындай қиын кезде біздің аман қалуымызда шіркін Жәкеңнің орны бөлек-ақ. Таң сәріден Жәкең балыққа барамын деп жинала бастайды. Оған серік болып Ерсайын да тұрады. Тіпті, мен де оя– намын. Себебі, олардан қалып қойсам, күні бойы аш боламын, бірге барсам – балыққа тоямын. Жәкеңдер қармақтарын ала сала тұра жүгіреді. Мен де өзімше соңдарынан еремін. Маған: «Маңқа, сен қал!» – деп ұрсады, бірақ мен де қалмаймын деп, зар еңіреп, соңдарынан ере беремін. Бір кезде, биік шөптердің арасына келгенде, тоқтап, адасып кетесің деп, соңдарынан ертіп алады.

Суға жете сала қармақ саламыз. Қармақтар Жәкең мен Ерсайынның қолдан жасаған бір заттары. Қайран Ертістің айырығы ай, біздің бақытты балалық шағымыздың қасиетті суы, сол қиын жылдары балыққа толы болатын. Осы жаман қармақтармен жып-жылдам бірсыпыра балық ұстайтын. Мен болсам, қармаққа шанышатын, қызыл құрт ұстап беремін. Балықты ұстай сала аршып жіберіп, тұз себіп, отқа пісіріп, рахаттанып қарнымызды тойдырып аламыз. Қалған балықты аршып, жуып үйге әкелеміз, әжемізге береміз. Міне ет мәселесі, соғыс кезінде, осылай шешілетін. Балыққа тойып алғаннан соң, түс кезінде, суға түсеміз, ойнаймыз. Әке-шешесі іздеп жатқан біріміз жоқ, дәл табиғаттың балаларымыз, өзімізше бақыттымыз. Мен, кішкентай болғандықтан әлі малту білмеймін. Жәкең мені ұстап алып бір таяздау деген жерге суға тастап жібереді. Судың ағыны қаттылау болса керек, мені домалатып алып бара жатады. Жәкең мәз болып күліп, қуып жетіп, мені көтеріп алады. Әбден қорыққан, су жұтқан мен, Жәкең мен Ерсайыннан, шортан көрген шабақтай қашамын. Қуып жетіп, ұстап алып, тағыда мені суға тастайды… Айтпақшы, шортан демекші! Біздің соқыр үйдің маңында шұңқырлар болатын. Су тасып, кейін қайтқанда, осы шұңқырларда су қалатын, сумен бірге балықтар қалады. Бір күні, бір шұңқырдың ішінде бір үлкен шортанды көрдік. Ұстаймыз деп суға түстік. Балалығымызды қараңызшы, қолмен ұстамақпыз. Біраздан кейін түсіндік, шортанның бір көзі соқыр екен. Соқыр жағынан екі бала келіп шортанды шап береді, бірақ, әлгі оңбаған шортан, лып етіп қолдарынан шығып кетеді. Бірнеше күн әуре болдық. Сөйтіп жүргенде, бір күні, «байлап қойған» шортанымыз із-түзсіз жоқ болды. Тегінде шөпшілер ұстап алып кеткен болуы керек. Өкінгеніміз-ай.

Тағы да бір қызық жағдай. Қыстың бір тамаша, жайма шуақ күні еді. Жәкең тоғайда қоянға деп құрған тұзақтарын көремін деп киініп жатқан. Шешем: «Сен қайда барасың?» – Жәкең: «Тұзақтарымды қарауға барамын!» – «Көгала, сенің тұзағыңа соқыр қоян да түспейді, одан да сиырларды суатқа айдап бар» – деп, шешем жібермеді. Сиырларды суарып келгеннен соң тұзақтарына барса, бір көк ит, тұзаққа түскен түлкіні бөлшектеп жатыр екен. Жәкең, қорықпай, итке таяқ лақтырады. Басы бір бөлек, денесі, құйрығы бөлек түлкіні Жәкең үйге алып келді. Қып-қызыл, керемет әдемі түлкі екен, өкінгеніміз-ай. Ал, әлгі көк ит деп, Жәкеңнің таяқ лақтырып жүргені, кәдімгі көкжал қасқыр екен. Жас кезімізде осындай да оқиғалар болған.

1943 жылы, қыс бітер кезде, әкем келді. Ауыл шаруашылығының кейбір мамандарын, соғыстың беті бері қараған соң, елдеріне қайтарған. Әкем мал дәрігері болатын. Әкеміз келгеннен соң өмір өзгере бастады. Сол жылы жазда біздің ауданның, Семей жаққа қараған жағындағы бір «Жаңа күш» деген колхозға мал дәрігері етіп жіберді. Біздің, бұрынғы «Қызыл еңбек» деген колхозымызға қарағанда, кішілеу, нашар колхоз екен. Бірақ жанынан Ертіс өзенінің өзі ағады. Бір шатағы осы ауылдың балалары, бөтен бала Жәкеңе, күш көрсеткілері келеді. Кейбір кезде үйдің төбесінен түсірмейді. Бір күні осы жағдайды әкем көріп, әлгі балаларды аттың бауырына алып қусын. Балалар шатақтарын қойып, кейін Жәкеңмен достасып кетті.

Бұл «Жаңа күштегі» өміріміздің ең бір қызық сәттері асық ойнаумен байланысты. Асық ойнауға топ бала жиналады. Асықтан ұтқан бала біздер үшін дүниежүзінің бокстан чемпионы болғаннан кем емес. Ойын түстен басталып, кейде, түнде айдың жарығымен де созылады. Бір марафон. Әр уақытта, ұзақ ойыннан кейін, екі бала, бәйгенің жүйрігіндей, сытылып шығады: бірі біздің Жәкең, екіншісі – бір Асылхан деген бала. Екеуі бірін-бірі жеңе алмай, ойын әбден қызады. Бір бала, түн болса да, шешелері айғайлап ұрысса да, қазыр, қазыр барамын деп, шешелерін алдап, осы бір екі баланың сиқырлы ойындарын, жан-тәнімізді салып, қызыға-қызыға көріп тарамайды. Бір кезде «ух» деп дем аламыз, біреуі жеңеді. Көпшілігінде Жәкең ұтады. Шынымды айтсам, Жәкеңнің көпшілік жағдайда сақасы артық болушы еді. Әрине, талантты да ұмытпау керек, әсіресе, Жәкеңнің шыдамдылығын, алған беттен қайтпайтындығын айтпасқа болмайды. Бірақ осы жерде тағы бір нәрсе еске түспей қоймайды. Сөзсіз Жәкең жойқын мерген, асық ойнауды өнер дәрежесіне көтерген талантты бала. Жаман жері сараң еді. Бір үлкен бұзау терісінен жасалған дорба асығы болса да, тағы да бір темір қорап асығы болса да маған, жалғыз бауырына, бір жаман асығын бермеуші еді. Бұл шындық.

1944 жылы мен бірінші класқа бардым. Жәкең, ұмытпасам, бесінші класта. Келесі жылы, алтыншы класта, алты бала оқуы керек еді. Бұлар бес қыз және Жәкең. Осы алтыншы класта, оқу басталғанда, бес қыздың оқи алмайтындықтары әбден анықталды, үлгерімі жақсы жалғыз Жәкең. Сондықтан бұл оқу жылында алтыншы класты жауып, бес қызды бесінші класқа, ал Жәкеңді секіртіп жетінші класқа ауыстырды. Ол кезде мұндай жағдайлар болатын. Сөйтіп Жәкең бір жылда екі класс бітіріп, кейін онжылдықты он алты жасында бітіруге мүмкіндік алды. Осындай, бала кезден, жолы да болғыш болатын.

1945-1949 жылдар. Қызыл еңбек колхозы. Павлодар облысы, Май ауданының осы колхозында ағамыздың жастық өмірінің тағы да бір қызықты шақтары өтті.

Ең бірінші жәйт мектеп туралы. Жәкең 1949 жылы, он алты жасында, осы колхоздың «Қазақстан» орта мектебін бітірді. Қателеспесем, осы жылы мектепті бітірген балалар тұңғыш рет мемлекеттік емтихандарды өз мектебінің қабырғасында тапсырған. Себебі: бұрын біздің мектептің оқушылары мемелекеттік емтихандарды Павлодарда, не болмаса Ертістің арғы жағындағы Қызыл қоғам деген колхоздың Қызыл-Әскер атындағы орта мектебінде тапсыратын. Мектепті бірінші рет басқа жаққа бармай, өз ауылымызда бітіру, біздің колхоз үшін, Май ауданы үшін бір елеулі жағдай болды. Сондықтан мектеп әдемі той жасап, бұл тойға көп колхоздардың бастықтары, ауданның бастықтары (райисполкомның бастығы Қабашев бас болып), елдің қадірлі ақсақалдары, ата-аналар баршасы қатынасып, салтанатты жағдайда кәмелеттік аттестаттар беріліп, балаларға жарқын болашақ тілеген болатын. Осы тойда Қабашев Жәкеңе бас ұстатқан. Мектеп бітірген балалардың саны бар болғаны жетеу болатын және бұлар сондай ұйымшыл еді. Осы мектептің атағын шығаруда мектеп директоры Шүлембаев Шапағаттың үлесі де мол. Бұл кісі Абай өлеңдерін, жалпы қазақ әдебиетін жетік білетін. Мектепте, елде әдебиетке, әнге, биге үлкен құмарлық болатын. Мектеп балаларының концертіне үлкенді-кішілі лық болып жиылатын. Мектеп оқушысы, апамыз, Хамитова Дәметкен әнші Мұхиттың «Айдайын» салғанда халық ду қол шапалақтап, мәз-мейрам болып, бір сергіп қалатын.

Сонымен не керек, Қазақстанның болашақ жалғыз академик философы, Қазақстан ғылым академиясының вице-президенті, сенатор Жәкеңнің өмір жолы осылай қуанышпен сәтті басталып, халықтың батасын алып еді.

Екінші жәйт ел туралы. 1945-1949 жылдары біздің Қызыл еңбек колхозында, жалпы Май ауданында, еліміздің өсіп даму бағытында бір үлкен дұрыстық бар сияқты еді. Бірінші – бұл еңбек. Жас та, кәрі де, жапа-тармағай еңбек ететін, адал еңбек ететін. Колхозға еңбегі сіңген Қопай, Бықия, Молдажан ақсақалдарды, әкелеріміз Дүйсенбай, Мүтәлда, насыбай Төкенді, ағаларымыз Тәукенді, шешелеріміз Күмісті бүкіл ел шын құрметтейтін, сыйлайтын. Екінші – ауылымызда Қайырбек атамыздай ауыл ақсақалы, жуан Шөкендей білімдар, әңгімеші адам, Дүйсенбай ағамыздай жомарт, кезінде Әйтейдің қара ұстасы аталған Хамит ақсақал сияқты талай қадірлі де, қасиетті де адамдар өмір сүрген еді. Үшінші – елдің оқуға, білімге, ән-биге, өнерге деген құштарлығы зор болатын. Абайдың: «Ғылым таппай мақтанба …», Лениннің: «Оқы, оқы және оқы» – деген өсиеттерінің өмірде орындала бастаған кезі еді. Жақсы оқитын баланың, әнші жігіт пен қыздың, балуан жігіт пен сұлу қыздың есімдері ел аузында көп айтылатын. Тоқа, Дәмелі, Жидебай, Мерғалым, Ерсайын, Қанапия, Амангүл т.б. аттарды ауыл жастары жақсы білетін. Төртінші – арақ деген пәле жоқтың қасы. Әсіресе, жастардың арасында болмайтын. Сондықтан ба, кішінің үлкенді сыйлауы, жастардың ара қатынасы, ауылдағы тойлар бір түрлі ерекше болатын. Міне, осы айтылған елдегі жағдайлар Жәкеңнің азамат болып қалыптасуына өз әсерін тигізгені сөзсіз деуге болады.

Үшінші жәйт – Жер, Су, мал туралы. Осы уақытқа дейін мен Жәкеңнің жас кезінде мектептің, елдің халқының жақсы болғанын сөз қылдым. Бұл шынында да осылай еді. Бірақ сол кездегі халықтың күнделікті өмірінің көп кемістігі, қиыншылықтары да болатын. Үстіне киетін киімнің тапшылығы. Электр жарығының жоқтығы, біздің электр – жетінші, оныншы шамдар болатын. Ауылда телевизор түгіл радио болмайтын. Бүкіл бір колхозда бір машина болған емес, техника деген атымен жоқ. Жегетіні ат, өгіз, тіпті сиырды да жегетін. Шөп машинаға өгіздерді жегетін.

Тырнауышқа да өгіз жегілетін. Біз кино көріп өскен балалар емеспіз. Жәкең айтады: «Ауылға бір кино келіп, соны көруге бүкіл ауылдан үш сом ақша таба алмадым» – деп. Елде ақша болмайтын. Колхозшылардың балалары болса киноға әке-шешелерінің еңбек күнінің есебінен тізім арқылы жіберілетін, ал Жәкең мал дәрігерінің баласы болғандықтан, ақша төлеуі керек. Қорытып айтқанда, бізді цивилилизацияның, XX ғасырдың, техника ғасырының баласы деп айту қиын. Біз табиғаттың балаларына ұқсаймыз.

Шынында, біздің балалық шағымыз тоғайда, су бойын кезіп балық аулауда, айырыққа суға түсуде, мойыл, бүлдірген, долана теруде, асық ойнауда, аңға тұзақ құруда, отын әкелуде, колхозға көмек көрсетуде, атқа шабуда, тағы басқа толып жатқан жағдайларда өтетін. Осындай бала шағымыз, қазіргі цивилизацияның балаларының өмірінен әлдеқайда қызық болып көрінеді. Туған табиғат адамға көп береді, көп тәрбиелейді. Және ол кезде біздің тоғайлар – ну тоғайлар болатын. Ертістің айырығындағы су үзіліп қалмайтын, балыққа толы, суы мөлдір болатын, тоғайда мойыл тұнып тұратын. Ақ та көп болатын. Біздің Жәкеңде осы бала кездегі қызықтардың бәрін көрді десек артық емес қой деймін. Жәкең туған табиғатын ерекше сүйіспеншілікпен есіне алады, Жәкең туған табиғатының баласы, Жәкең бақытты бала болды. Шынында, осы ретте мысал келтіре кетейін. Ауыл баласының арманының бірі, қызығының бірі, бәйгенің атына шабу. Бірақ мұндай бақыт ілуде біреудің басында ғана болады. Осы бақытты Жәкең де көрді. Осы уақытқа дейін қызығып есіне түсіреді. 1945-1949 жылдары Май ауданында, ел аузына ілінген, бір топ жүйрік аттар болды. Бұлар Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты (Үлкен торы ат!), Моряк – кіші торы ат, Ала айғыр, Қызыл көк ат, Жалтыр колхозының Ақ сұр аты, Киров совхозының екі жирені, Орджоникидзе колхозының күрең аты, Жаңа тұрмыс колхозының Бір жамбас аты, Бестау колхозының Сары бауыр аты, т.б. аттар болатын. 7 ноябрде, Май мейрамындағы ат шабыс балаларға, тіпті үлкендердің өзіне де, қазіргі дүниежүзілік олимпиадалық ойындай болып көрінетін. Бәйгеден озып келген аттар, оларға шапқан балалар көп уақыт ел аузында әңгіме болатын, біздерге дәл олимпиаданың чемпиондарындай болып көрінетін. Соның бірі – біздің Жәкең.

Қазір қалай екенін білмеймін, негізінде бәйге аттарды жақсы көру, оларды мадақтау, аңыз ету қазақ халқының қанына сіңген жақсы қасиеттердің бірі. Жылқыны тану қазақтардың төл мәдениетінің бір белгісі. Ауыз әдебиетінде Қобыландының Тайбурылы, Абайдың өлеңі «Аттың сыны», Ақан серінің Құлагері туралы біздің кезіміздегі қай қазақтың баласы сүйсініп оқымады десеңізші. Сондықтан біздің жас кезіміздегі Май ауданының бәйге аттары бізге, балаларға, тұлпарлар болып көрінетін, біздің жастық шағымыздың керемет поэзиясы еді. Әсіресе, Қызыл еңбек колхозының Көлтай торы аты – теңдесі жоқ жүйрік ат еді. Бұл ат аудандағы бәйгелерді ғана алып қоймай, тіпті облыста бірінші болып келген. Облыста алда келген ат – тұлпар емей немене? Осы ат туралы әлі күнге дейін бір көлемді әңгіме жазылмай келеді. Елімізде ат сынайтын керемет сыншылар да болған. Олар туралы ешқайда жазылмаған. Тіпті, елдің көрнекті, үлкен ақсақаладры мен азаматтары туралы да уақытында жазылмай жүр. Бұл болмайды. Бұл мәселелердің бала тәрбиелеуге тікелей қатынасы барын есімізден шығармауымыз керек.

Осы орайда тағы бір жағдай еске түседі. Ертеректе, біздің май ауданында, бұрынғыша айтқанда Кеңтүбек болысында, Райбай торы деген жүйрік ат болған екен, ол аттың иесі, еліміздің атақты сыншысы, қадірлі үлкен адамы Алданғор деген ақсақал болған. Торы атты, арық, жауыр, жаман дөнен кезінде Алдекең бір Райбай деген қайыршы шалдан сатып алған, содан аттың аты Райбай торы деп аталған. Осы ат Ертіс бойындағы Кереку, Өскемен аралығындағы ар жақ, бер жақты мекен еткен елдердің астағы, тойдағы, басқада атшабысында бәйге бермеген. Райбай торы Алданғор ақсақалдың қолында сегіз жыл тұрып, жиырма екі бәйгенің алдында келген. Бір рет екінші болып, ал бірінші болып Шәкәрімнің ақ қасқасы келген екен дейді. Бір рет жолда жығылып, Шабандозы қалып қойып,өзі аттармен көмбеге шауып келген. Райбай торы 1924 жылы ауырып өлген. Осы әңгімені бала кезімізде әкемізден талай естігенбіз, бірақ Райбай торыны бүкіл Қазақстанға паш еткен адам – Ғазиз Нүрпейісов. Бұл кісінің Алматыда, «Жалын» баспасында 1977 жылы басылып шыққан «Аңшы сыры» деген кітпашасында Райбай торыны әдейі әңгіме еткен. Қызығы, бұл кісі журналист, жазушы да емес, бүкіл өмірін аңшылыққа арнаған, көпті көрген қария екен. Тағы бір қызығы, бұл кісі Қостанайдың адамы, ал Павлодар облысының атын әңгімеге арқау еткен. Осындай адамдар біздің елде де бар шығар. Біздің елдің басқа атақты жүйріктері туралы жаза ма деген үміттеміз.